Еуразия гуманитарлық институтының хабаршысы тоқсандық журнал 2001 ж шыға бастаған 2014

 
212 
УДК 371.39?81’246.3:371.26 (045) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Г.О. Рахимбекова 
Казахский агротехнический 
университет им. С. Сейфуллина, 
к.п.н., старший преподаватель 
 
Проблема 
когнитивных стилей 
обучения  
в организации 
контроля 
сформированности 
коммуникативной 
компетенции 
 
Аннотация  
Объектом  нашего  внимания  в  данной 
статье  является  проблема  когнитивных  стилей 
в  организации  контроля  сформированности 
коммуникативной 
компетенции 
студентов 
неязыкового  вуза.  Проблема  когнитивных 
стилей,  под  которыми  принято  понимать 
присущие 
человеку 
индивидуально-свое-
образные  способы  переработки  информации, 
является  одной  из  актуальных  в  современной 
науке.  
Ключевые  слова:  когнитивные  стили 
учения,  когнитивный  контроль,  когнитивный 
опыт,  метакогнитивный  опыт,  интенцио-
нальный опыт. 
 
 
Стилевые  свойства  интеллектуальной 
деятельности 
первоначально 
назывались 
«когнитивным  контролем»  и  их  основное 
назначение  связывалось  с  управлением  позна-
вательной  активностью;  во-первых,  коорди-
нацией  базовых  познавательных  процессов 
(таких  как  перцепция,  память,  мышление)  с 
целью выстраивания реально-ориентированных 
представлений  об  окружающем,  т.е. 
в 
когнитивных  стилях  были  представлены  два 
аспекта 
интеллектуальной 
деятельности: 
своеобразие 
ментальных 
репрезентаций 
происходящего  и  возможность  регуляции 
интеллектуальной  активности.  Когнитивные 
стили,  по  мнению  М.А.Холодной,  –  это 
индикаторы  сформированности  психических 
механизмов, 
отвечающих 
за 
управление 
процессом переработки информации. При этом 
когнитивный  стиль  рассматривается  как 
метакогнитивные  способности,  проявление 
которых 
обусловливается 
особенностями 
организации  ментального  опыта.  Основным  в 
ментальном  опыте  являются  ментальные 
структуры.  В  рамках  анализа  ментальных 
структур  М.А.Холодная  выделяет  три  уровня, 
каждый из которых имеет свое назначение: 
1.  Когнитивный  опыт  –  это  ментальные 
структуры, 
обеспечивающие 
восприятие, 
хранение  и  упорядочивание  информации  и 
способствующие  тем  самым  воспроизведению 
в  психике  познающего  субъекта  устойчивых, 
закономерных  аспектов  его  окружения.  Их 
основное 
назначение 
– 
оперативная 
переработка текущей информации. По нашему 

 
213 
мнению, именно в когнитивном опыте сохраняются когнитивные и оперативные образы. 
Когнитивный  опыт  представлен  такими  ментальными  структурами,  как:  когнитивные 
схемы, понятийные структуры, способы кодирования информации.  
2. Метакогнитивный опыт – это ментальные структуры, позволяющие осуществлять 
непроизвольную  и  произвольную  регуляцию  процесса  переработки  информации.  Их 
основное  назначение  –  контроль  за  состоянием  индивидуальных  интеллектуальных 
ресурсов,  а  также  коррекция  хода  интеллектуальной  деятельности.  Метакогнитивный 
опыт 
представлен 
такими 
ментальными 
структурами 
как 
непроизвольный 
интеллектуальный контроль, произвольный интеллектуальный контроль.  
3.  Интенциональный  опыт  –  это  ментальные  структуры,  которые  лежат  в  основе 
избирательности  интеллектуальной  активности.  Их  основное  назначение  –  участие  в 
формировании  субъективных  критериев  выбора  определенной  предметной  области, 
направление  поиска  решения,  склонности  относительно  определенных  источников 
информации. Интенциональный опыт представлен такими ментальными структурами как 
предпочтение, убеждение, умонастроение [1, с.176-178]. 
Для  нас  принципиально  важным  является  рассмотрение  когнитивных  стилей  как 
индивидуально-своеобразных способов переработки информации в виде индивидуальных 
различий  в  восприятии,  анализе,  структурировании,  категоризации,  оценивании 
происходящего, которые должны учитываться при обучении, а также при организации и 
проведении контроля. 
По  словам  Б.Лу  Ливер,  «все  учащиеся  без  какого-либо  исключения  могут  учиться. 
Единственное,  на  что  они  могут  оказаться  неспособными  -  это  учиться,  как 
предписывается  конкретной  программой,  учебником  или  учителем»  [2,  с.6].  Иными 
словами, речь идет о проблеме «конфликта стилей», т.е. о несовпадении познавательного 
стиля  обучающегося  с  технологией  (методами)  обучения,  стилем  преподавателя,  стилем 
контроля.  Для  обозначения  индивидуальных  различий  в  познавательной  деятельности 
обучающихся  было  введено  понятие  «стиль  учения».  Этот  термин  характеризует 
типичный  для  каждого  обучающегося  подход  к  процессу  обучения.  Д.А.  Колб  (Kolb) 
выделил  четыре  стиля  учения:  аккомодативный  (обучающийся  воспринимает 
информацию  на  уровне  конкретных  впечатлений  и  учится  на  основе  предметных 
действий);  дивергентный  (обучается  посредством  синтезирования  и  интегрирования 
информации  из  разных  источников);  ассимилятивный  (воспринимает  и  перерабатывает 
информацию  в  режиме  абстрактного  обоснования  рефлексии,  высоко  ценит  логику  и 
последовательность); конвергентный (воспринимают информацию на уровне общих идей, 
ориентируясь  при  этом  на  их  практическую  реализацию,  предпочитают  решать  какую-
либо  одну  проблему).  А.Р.Грегорс  определил  стили  учения  в  зависимости  от  того, 
опирается  ли  ученик  на  конкретный  опыт  либо  абстрактные  знания,  а  также  от  того, 
имеют  ли  стратегии  его  учения  последовательный  или  случайный  характер  [3].  Б.Лу 
Ливер систематизировала разные типы стилей учения обучающихся, и их классификация 
помогла  увидеть  конкретные  проявления  «конфликта  стилей»  в  учебной  деятельности. 
Автор выделила семь стилей учения: аналитический (ценит возможность анализировать и 
объяснять  заданные  материалы);  синтетический  (ценит  общую  идею  и  возможность 
самому  творить  и  придумывать);  визуальный  (предпочитает  свободное  обсуждение  с 
опорой  на  целостные  представления);  рефлексивный  (сосредотачивается  на  одной 
деятельности  и  предпочитают  долгосрочные  проекты);  импульсивный  (предпочитает 
быструю  смену  видов  деятельности  и  работу  в  группе);  аудиальный  (предпочитает 
словесные  объяснения  и  контроль  своих  результатов);  кинестетический  (предпочитает 
сводные ситуации, имеют необычную форму выражения мыслей) [2]. 
По  мнению  Б.Лу  Ливер,  многие  формы  контроля  могут  давать  неверное 
представление  о  том,  что  в  действительности  знает  обучающийся  в  силу  конфликта 
средства  контроля  с  присущим  студенту  стилем  учения.  М.А.Холодная  в  работе 

 
214 
«Когнитивные стили учения»  указывает, что  при организации контроля уровня знаний и 
умений  обучающегося  необходимо  учитывать  его  персональный  познавательный  стиль, 
как  стиль  кодирования  и  переработки  информации,  и  предоставлять  ему  возможность 
развивать  этот  персональный  познавательный  стиль.  Стилевые  свойства  имеют  ресурс 
мобильности и могут  изменяться под влиянием специально организованного обучения и 
контроля  [1,  с.267].  Мы  согласны  с  этим  мнением  и  считаем,  что  в  процессе  контроля 
должны  быть  созданы  условия  для  формирования  и  развития  персонального 
познавательного стиля каждого студента. Формирование персонального познавательного 
стиля (и соответственно рост эффективности контроля) предполагает наличие комплекса 
тестов, в котором одни тесты соответствуют наличному стилю студента, тогда как другие 
не  соответствуют  в  том  смысле,  что  они  предназначены  для  развития  недостающих 
механизмов  стилевого  поведения,  т.е.  контроль  здесь  обучающий.  Для  определения 
соответствия  стиля  учения  с  формой  контроля  мы  опирались  на  таблицу  Б.Лу  Ливер  с 
нашими уточнениями форм контроля. 
 
Таблица 1 Соответствие стиля учения с формой контроля 
 
1 
2 
Стиль студента 
Форма контроля 
 
Аналитический 
Решение задач (выбор подходящего ответа из 
набора  заданных)-  тест  множественного 
выбора 
 
Синтетический 
Открытые 
вопросы 
(возможность 
дать 
собственный  развернутый  ответ)  -  открытый 
тест 
 
Визуальный 
Контроль  в  письменной  форме  (возможность 
дать письменный ответ) 
Рефлексивный 
Задания 
с 
неограниченным 
сроком 
выполнения (проектная работа) 
 
Импульсивный 
Фиксированный срок выполнения, задания на 
время 
 
Аудиальный 
Контроль  в  устной  форме  (с  возможностью 
дать устный ответ) 
Кинестетический 
Демонстрационный  эксперимент,  деловая 
игра, проектная работа 
 
Взгляд  на  стиль  учения  как  на  результат  интеграции  различных  форм 
индивидуального опыта позволяет  на качественно новом теоретическом  уровне развести 
понятия  когнитивного  стиля  и  стиля  учения.  Когнитивные  стили  –  это 
высокоорганизованный  механизм  регуляции  интеллектуальной  деятельности,  влияние 
которого  обнаруживается  в  широком  спектре  ситуаций  (в  том  числе  учебных).  Стили 
учения  –  это  учебные  стратегии,  которые  характеризуют  ответные  действия  обучаемого 
на  требования  учебной  ситуации.  Индивидуальные  способы  учебной  деятельности 
вырабатываются под влиянием присущих обучаемому познавательных стилей. 
Выделяя  когнитивные  стили,  мы  делаем  акцент  на  учет  закономерностей 
познавательного  процесса  при  овладении  иностранным  языком  и  особенностей 
ментальной  деятельности  студентов.  В  обучении  иностранному  языку  проблема  учета 
когнитивных  стилей  сводится  к  проблеме  оптимальной  организации  познавательных 
действий  обучающихся,  соответствующей  естественному  познавательному  поведению 
человека.  Психологи  и  психолингвисты  считают,  что  существуют  внутренние 
познавательные 
механизмы, 
обусловливающие 
формирование 
лингвистических 

 
215 
представлений.  Методистами  было  замечено,  что  процесс  образования  лингвистических 
иноязычных понятий включает определенную последовательность ментальных действий. 
Во  французской  методике  существует  понятие  «концептуализация  знания»,  которая 
отражает  близость  лингвистических  и  когнитивных  процессов.  Образование  концепта 
(лингвистического  знания)  происходит  всегда  определенным  путем,  по  определенной 
познавательной схеме: конкретный опыт (обучающемуся предъявляется лингвистическое 
явление в его функционировании), наблюдение-рефлексия, абстрактная концептуализация 
(формирование  первичного  представления  о  лингвистическом  явлении),  эксперимент 
(первые попытки его употребления в речи), контроль и самоконтроль, коррекция выводов. 
Из  изложенного  видно,  что  формирование  представлений  о  языковых  явлениях 
осуществляется  в  определенном,  естественном  порядке,  однако  эта  общая  схема 
реализуется  индивидуально.  Это  происходит  путем  использования  индивидуального 
набора  познавательных  приемов  и  стратегий:  метакогнитивных,  когнитивных, 
аффективных на каждом этапе познания. Следовательно, организация учебного процесса 
и  контроля  обученности  должны  совпадать  с  естественным  путем  познания, 
свойственным  психике  человека.  Когнитивные  процессы  обладают  не  только 
универсальными,  общими  признаками,  но  и  множеством  индивидуальных  когнитивных 
стилей, характеризующих познавательную манеру каждого индивида. 
Мы  согласны  с  мнением  исследователей,  что  на  этапе  контроля  следует  помочь 
обучающемуся развить гибкость в применении стратегий, научить применять те или иные 
стратегии  адекватно  задаче,  стоящей  перед  ним,  так  как  в  отношении  когнитивных 
возможностей учащегося педагогическая проблема состоит в том, что нужно тренировать 
обучающихся  в  использовании  стратегий,  оптимальных  для  решаемой  задачи,  а  также 
обеспечить ученику возможность извлечь максимум из уже имеющихся знаний и умений. 
В этом смысле для педагога важно понять, как будут взаимодействовать приемы обучения 
и контроля с возможностями обучаемого в тот или иной момент обучения, в состоянии ли 
обучающийся  классифицировать,  обобщать,  осуществлять  перенос  и  т.д.  Учет 
когнитивных  стилей  при  обучении  иностранному  языку  и  при  организации  контроля 
стимулирует  интерес  к  учению.  Необходимость  учета  когнитивных  стилей  в  обучении 
иностранному  языку  можно  подтвердить  и  эмпирически.  Одинаковая  схема  занятия, 
одинаковые оценки, отсутствие взаимооценки и самооценки могут стать причиной неудач 
в обучении.  
Итак,  контроль  должен  быть  осознаваемым,  всегда  присутствующим,  т.е.  студент 
должен знать, что контроль необходим, а так же быть в курсе того, что контролируется в 
данный момент [4, с.67], как провести самоконтроль. А именно процесс усвоения знаний и 
формирования  навыков  и  умений  должен  стать  сознательным  процессом,  регулируемым 
не  только  преподавателем,  но  и  самим  студентом.  Для  этого  очень  важно  постоянно 
оценивать  результаты,  успехи  студентов,  не  забывая  поощрять  их  за  ежедневные 
небольшие  «победы».  С  самого  начала  учебной  деятельности  преподаватель  должен 
помочь  обучаемым  выработать  правильные  и  объективные  критерии  своих  результатов. 
Учет  когнитивных  стилей  студентов  реализует  предусмотренный  личностно-
ориентированным подходом «дифференцированный контроль».  
 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
 
1
 
Холодная М.А. Когнитивные стили. О природе индивидуального ума. - Москва: ПЕР 
СЭ, 2002. - 304 с. 
2
 
Ливер Б. Лу. Обучение всего класса. – Москва: Новая школа, 1995. 
3
 
Gregors A/R/ Style delineator. Maynard, MA^ Gabriel systems, 1982. 

 
216 
4
 
Есипович  К.Б.  Основы  управления  процессом  обучения  иностранным  языком  в 
средней школе. - Москва, 1983. - С. 43. 
 
 
 
ТҮЙІН 
 
Бұл мақалада тілдік емес ЖОО студенттерінің коммуникативтік құзыретін қалыптастыруды 
бақылауын  ұйымдастырудағы  когнитивтік  стиль  мәселесі  қарастырылады.  Ақпаратты  қайта 
өңдеудің адамға тән жеке өзіндік тәсілдері деп түсіндірілетін когнитивтік стиль қазіргі ғылымда 
өзекті болып табылады. 
 
RESUME 
 
The  author  considers  the  problem  of  cognitive  styles  in  the  organization  of  control  of 
communicative competence of students in non-linguistic university. The problem of cognitive styles as it 
is  accepted  to  understand  individual  and  peculiar  ways  of  processing  of  information  is  one  of  actual 
problems in modern science. 

 
217 
ӘОЖ 812.2-14  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
А.К. Жундибаева 
Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық 
қазақ-түрік университеті,  
PhD докторанты 
Шәкәрім 
Құдайбердиев 
шығармаларының 
2000-2007 жылдар 
аралығында 
зерттелуі 
 
Аннотация  
Шәкәрімнің  шығармашылық  мұрасын 
зерттеу,  мемлекетіміз  тәуелсіздік  алғаннан 
кейін  жаңа  бір  қырынан  тың  бастау  алды. 
Белгілі  тұлғаның  шығармашылығының  қайнар 
көзін  ашу  бір  емес,  бірнеше  жылдар  еншісіне 
кететін  үлкен,  тыңғылықты,  жүйелі  еңбекті, 
зерделеуді қажет етеді. 
Ғылыми  мақаланың  зерттеу  объектісі 
ретінде алып отырған проблеманың өзектілігін 
айқындау  үшін,  алдымен  сол  объектінің,  яғни 
Шәкәрім  өмірі  мен  шығармашылығының 
бүгінгі  күнгі  зерттеу  деңгейін  қарастыра 
отырып,, зерттеуді жөн деп білеміз. 
Түйін  сөздер:  Шәкәрімтану,  ХХ  ғасыр 
басындағы 
қазақ 
әдебиеті, 
Шәкәрім 
Құдайбердіұлы, шәкәрімтану тарихы. 
 
 
Бүгінде  Шәкәрім  мұрасының  зерттелуі 
тереңдеп,  Шәкәрімді  тануға  ұмтылыс  арта 
түсуде.  Ақын  шығармаларының  зерттелу 
барысын  жылдар  мен  кезеңдерге  топтастырып 
та қарай аламыз. 
Ақынның  асыл  мұрасы  әр  тараптан 
зерттеліп  байыпты  байымдаулар  да  жасалды. 
Шәкәрімнің толық шығармалар жинағы да осы 
жылдар  аралығында  өңделіп,  архив  беттерінен 
қарастырылып, зерттеле бастады.  
Осы 
зерттеушілердің 
бастауында 
профессор 
Б.Әбдіғазиев 
тұрды. 
Ғалым 
Б.Әбдіғазиев  «Шәкәрім  шығармашылығының 
дәстүрлік  және  көркемдік  негіздері»  деген 
тақырыпта  докторлық  диссертация  қорғады. 
Оның 
зерттеуінде 
Ш.Құдайбердіұлының 
көркемдік шеберлігіне талдау жасалынды [1].  
Шәкәрім поэзиясы - дәуірінің бүкіл сыр - 
сипатын 
қамтыған, 
көкейкесті 
ойларын 
толғаған  кең  тынысты  қазына.  Ақын  айнала-
сында  болып  жатқан  өмір  құбылыстарын, 
заман  өзгерістерін  ой  сүзгісінен  өткізіп,  өз 
түйгендерін көркем өлең жолдарымен кестелеп 
бергені  белгілі.  Ақынның  лирикалық  туынды-
ларында өз уақытының сыр - сипаты, қоғамның 
өткені  мен  бүгіні,  туған  халқының  арман  - 
мұраты,  ішкі  жан  дүниесі,  ойы  мен  мұңы 
зерделенгені  өлең  өрнегінен  айқын  байқалды. 
Осы  негізде  зерттеуші  ақынның  поэзиясында 
көтерілетін 
тақырыптар 
мен 
көркемдік 
мәселелерінде қарастырды. 

 
218 
«Шәкәрім  өлеңдерінде  сомдалатын  тұлғалардың  ең  нақтысы  ұлы  Абай  ақынның 
бейнесі. Қазақ поэзиясында Абайдың шынайы көркем образын сомдауға алғаш талпыныс 
жасаған  Шәкәрім  болды»  -  дей  келе,  ғалым  Абайдың  ақындық  тұлғасымен  қатар, 
ойшылдық, даналық, азаматтық образы «Жастарға», «Жолама қулар маңайға», «Кәрілік - 
шал  деген  бір,  ат  қылғандай»,  «Абай  марқұм  өткен  соң  өзінше  айтқан  жырларым», 
«Міндеу мен күндеу» сияқты өлеңдерінде берілгенін айтады. 
Шәкәрімнің  көркем  прозадағы  қадамы,  романға  бару  жолы  және  қазақ  прозасының 
қалыптасуымен орнығуына қосқан үлесі - қаламгер прозасына тән өзіндік ерекшеліктерін 
қарастырып,  оның  прозашы  ретінде  қалыптасу  эволюциясын  бейнелеу  мақсатында  қара 
сөзбен  жазылған  әртүрлі  сипаттағы  туындыларын  толық  талдады.  Сонымен  қатар, 
қаламгер мұрасының ендігі бір салмақты саласы болып табылатын аударма туындыларын 
да  қарастырды.  Айта  кететін  бір  мәселе,  осы  тұста  қарастырылатын  шығармалардың 
барлығын классикалық ұғымдағы аударма деуден зерттеуші аулақтайды. Оларды шартты 
түрде  болса  да  бір  топта  қарастыра  отырып,  қаламгер  талантының  жаңа  қырларын 
пайымдады.  Осы  зерттеудің  негізінде  Б.Әбдіғазиевтің  2008  жылы  «Ақиқат  айнасы», 
«Шәкәрім: дәстүр және көркемдік негіздері» атты монографиялық еңбектері жарық көрді. 
Осы жылдар аралығында айтарлықтай ақынның айшықты асыл мұрасын әр тараптан 
зерттеп А.Қ. Мамадалиев [2], А.Б. Сейсекенова [3], С. Ізтілеуова [4], С.Қ. Құрманбаева [5] 
сияқты  зерттеушілер  түрлі  тақырыпта  диссертациялар  қорғады.  Мысалға:  С.  Ізтілеуова 
«Шәкәрім  поэзиясындағы  тұлға  мәселесі»  деген  тақырыпта  қорғаған  кандидаттық 
диссертациясында Шәкәрім поэзиясындағы тұлға мәселесін арнайы қарастырып, ғылыми 
тұрғыдан  талдады.  Бұл  да  ақын  поэзиясындағы  тұлға  мәселесі  алғаш  рет  жеке  ғылыми 
зерттеу объектісі  ретінде қарады. Шәкәрім шығармаларындағы  адам тұлғасының сомдау 
ерекшеліктері мен оның «қоғамды түзету», «адамды түзету» концепциясының арасындағы 
тығыз  байланыстың  табиғатына  барлау  жасап,  ақын  поэзиясындағы  адам  тұлғасын 
өрнектеу ерекшеліктерін Абай поэзиясындағы нысандармен салыстыру арқылы көрсетті. 
Зерттеуші С. Ізтілеуова қазақ әдебиетіндегі адам тұлғасы, жеке тұлға мәселесін қарастыра 
келіп  Шәкәрімнің  нәр  алған  бастауларының  тым  тереңде  жатқандығын  айтады.  «Ол 
мәселен,  ертедегі  Орхон  -  Енисей  жазбаларынан  бастап,  Әл  -  Фараби,  Жүсіп  Баласағұн, 
Қожа Ахмет Иасауи, Махмұт Қашқари, Мұхамед Қайдар Дулати, Бұқар жырау, Абай т.б. 
ұлы  ойшыл  ақындар  туындыларында  «түзу  адам»,  «жетілген  адам»  «толық  адам»,  деген 
ұғымдардың  кездесетіндігін  «Халқын  сүйген  патриот,  ел  мұңын  ойлаған,  әділет  пен 
адалдықты жақтаған адамдар болса ел де түзеліп, өркениет жолына түседі» деген қағида 
ұсынылатындығын  баяндай  отырып,  «өз  поэзиясында  Шәкәрім  де  қазақ  жұртына  осы 
проблеманы  насихаттап  ұғындыруда  аса  зор  еңбек  етті»,  -  дейді.  Олардың  еңбектерімен 
салыстыра отырып Шәкәрімнің өзіндік ерекшелігін де көрсетеді. Мысалы,  «Иассауи мен 
Қашқари  бәйіттерінде  насихатшылдық,  ағартушылық,  тәлімгерлік  сарын  басым  болса, 
Шәкәрімде  дүниетанымдық,  сыншылдық,  эстетикалық  қасиеттерді  бейнелеу  мол.  Дана 
бабалардың  қайсыбір  шығармасына  назар  салсақ  та,  Шәкәрімнің  олармен  мазмұндық, 
танымдық,  поэтикалық  жалғастықта,  сабақтастықта  болғанын  көреміз.  Шәкәрім 
шығармаларынан Жүсіп Баласағұнның аты әйгілі еңбегі «Құдатғу білігімен» де үндестікті 
байқаймыз»  -  дейді  [4].  Ал  оқытушы  Қ.С.Құрманбаева  «Шәкәрім  шығармаларының 
тарихи  және  әдеби  негіздері»  атты  диссертациясында  Шәкәрімнің  эпикалық 
шығармаларының  тарихи  негізі,  жанрлық  табиғаты  мен  көркемдік  қуатын  жүйелі  түрде 
ғылыми мәселе ретінде қарастырып, тарихи шындық пен әдеби шындық мәселелерінің ара 
қатысын айқындауға тырысты. 
Көркемдік  дәстүр  жалғастығын  танып  білуге,  хакім  Абайдың  ақындық  мектебінің 
әсері,  жалпы  қазақ  эпикасының  оның  шығармашылығының  қалыптасу  жайындағы  рөлін 
байыптап,  ақын  шығармашылығын  сол  кездегі  тарихи  оқиғалармен,  әлеуметтік 
мәселелермен, кейінгі кездерде табылған тың деректермен салыстыра отырып зерттеді. 
Осы  негізде  ақынның  өмірі  мен  шығармашылығына  байланысты  тың  деректер  мен 

 
219 
әр  тараптан  зерттеулер  бұл  кезеңнің  өзіндік  ерекшелігін  көрсетеді.  Шәкәрімді 
насихаттаушылардың  бірі  сазгер  Арғынбек  Ахметжанов  тапсыруымен  «Семей  таңы» 
газетінің  2003  жылғы  №35  санында  «ақын  ұрпақтарының  бірнеше  суреті  мен  ешқайда 
жарияланбаған  Шәкәрімнің  «Қоңырат»  поэмасының  бір  бөлігі  жарияланды.  Бұнда 
ақынның басынан кешкен қиямет заман 1930 - жылдардан мәлімет берсе керек. Ал өзіндік 
ой  нанымымен  ақын  мұрасын  зерделеген  белгілі  саясаттану  ғылымдарының  докторы 
Сайын  Борбасов  «Шәкәрімнің  әлеуметтік  саяси  көзқарастары»  деген  мақаласында 
«Шәкәрімнің  шығармашылығының  мазмұндық  және  идеялық  ерекшелігі  -  ақынның  ұлт 
тағдырына  қатысты  мәселелерді  сөз  ете  отырып,  жалпы  адамзаттың  құндылықтар 
мәселесін  көтерді»  [6],  -  деп  көрсетеді.  Сонымен  қатар  ғалым  С.Борбасов  ақын 
шығармаларының  басты  құндылығы  деп  -  «гуманистік  ойлау  мен  шешімдердің  ұлттық 
құндылықтар арқылы адамзаттың, жаһандық деңгейге көтерілуі» [6] - дей отырып, оның 
поэзиясы мен философиясы өткен, бүгінгі ұрпақтардың ғана емес, келер ұрпақтардың да 
рухани  тірегі,  біліми  және  адамгершілік  бұлағы  болып  қала  беретіндігін  айтады. 
Шәкәрімнің  әлеуметтік  ойының  тереңдігін  оның  қазақ  қоғамының  шындықтарымен 
тамырластығында  екенін  айта  отырып,  ғалым  былай  деп  нақтылайды:  «Шәкәрімнің 
әлеуметтік  көзқарастарының  ауқымы  кең.  Ақын  ағартушылық  насихатпен  шектелмейді. 
Халықты  тәрбиелеудің,  білім  мен  адамгершілікке  тартудың  нақты  жолдарын  көрсетеді. 
Сондықтан  қазақ  ұлтын  топтастыратын,  өркениетке  бағыттайтын  адамгершілік 
идеологиясын  Шәкәрімнің  шығармаларынан  табамыз.  Оның  шығармаларының  идеялық, 
поэтикалық қуаты ақынды ұлттың ұстазы деңгейіне көтерген десек, артық бағалау емес». 
Ғалым  осылайша  өз  мақаласында  Шәкәрімнің  асыл  мұрасының  астарына  үңіліп, 
әлеуметтік - саяси көзқарастарын айқындауға тырысты. 
Іргелі зерттеулермен қатар ақын мұрасын жинақтап, жетілдіріп, қайта бастыру ісі де 
біршама  қолға  алынып,  қомақты  нәтижелерге  жетті.  Атап  айтсақ:  2000  жылы  «Арыс» 
баспасынан «Ғарифолла Әнестің алғы сөзімен» «Иманым» деген атпен бір топ жаратылыс 
жұмбағы  Алла  мен  адам  қарым  -  қатынасы,  иман  жайлы  туындылары  кітап  болып 
жазылып  шықса,  2006  -  2007  жылдары  философия  ғылымдарының  докторы,  профессор 
М.Жармұхамедұлының  алғысөзімен  2  томдық  толық  шығармалар  жинағы  жарық  көрді. 
Оның I томында ілгері де жарық көрген өлең, дастандарымен қатар кейіннен табылған өз 
қолжазбасынан  алынған  өлеңдері  де  енді.  Ақын  туындылары  қолжазбамен  салыстырыла 
отырып, кейбір түзетулермен толықтырылған. Ал II томында прозалық туындылары, қара 
сөздері,  мақалалары  және  аудармалары  топтастырылды.  Сондай  -  ақ  бұл  жинаққа 
ақынның  баласы  Ахат  Құдайбердиевтің  әкесі  жайындағы  естелігі  де  енгізілген.  Жинақ 
соңында  ақын  шығармалары  туралы  түсініктеме,  өмірі  мен  шығармашылығына  қатысты 
библиографиялық  деректер  де  берілген.  Бұл  шығарылған  толық  шығармалар  жинақтың 
ақынның  бүгінде  белгілі  туындылары,  ақын  жайлы  деректер  толық  қамтылған  десек  те 
болады.  Бұл  кітаптарда  ақын  Шәкәрім  шығармаларының  берілу  бірізділігі  біржола 
реттеліп, жүйеленіп, толықтырылған. 
XX  ғасырдың  бас  кезінде  -  ақ  кеңінен  танымал  болған  Шәкәрім,  қазірде  оның 
мұрасына  құштарлық  қазақ  халқының  қала  берді  әлем  халықтары  көкжиегінен  көрініс 
таба бастағаны айқын. Ақынның қуатты көркем мұрасын зерттеу толастар емес.  
Соның  бір  көрінісі  ретінде  1998  жылдан  бері  Семейде  өткізіліп  келе  жатқан 
аймақтық,  республикалық,  халықаралық  дәрежедегі  «Шәкәрім  оқулары»  атты  дәстүрлі 
ғылыми - тәжірибелік конференциялары [7-8].  
Мұнда әр жылдарда Шәкәрімді тану мәселесі қарастырылып, ақынның асыл мұрасын 
әр тараптан зерттеп, Шәкәрімтану ғылымының қалыптасып, керегесі кеңи түсуіне үлкен - 
үлкен игі істерге қол жеткізді.  
Конференцияның әлі де жалғасып тауып, жаңалықтарымен қуанта беретіні айқын. 
Сонымен  қатар,  осы  жылдары ғалым Тұрсын Шаңбайдың құрастыруымен даярлан- 

 
220 
ған  «Шәкәрімтану»  библиографиялық  көрсеткіші  жарыққа  шықты.  Сондай-ақ, 
шәкәрімтануда  саласындағы  іргелі  бір  еңбектердің  бірі  «Шәкәрімтану  мәселелері»  деген 
сериялық  ғылыми  жинақтар  жарық  көрді.  Бұл  сериялық  ғылыми  жинақ  Шәкәрімге 
қатысты  өзге  де  жұмыстармен  қатар  жүргізіліп  келе  жатқан  қыруар  істің  бірі  деуге 
болады.  Аталмыш  жинақтың  бүгінде  томдықтары  (соның  ішінде  бес  томы) 
«Новосибирск»,  «Таллер  -  Пресс»  баспасынан  [9-12]  2006-2007  жылдар  аралығында 
жарық көрді.  
Бұл  бес  томдыққа  негізінен  Шәкәрім  шығармашылығын  зерттеудің  өзекті 
мәселелеріне  арналған  мақалалар,  түрлі  құжаттар,  Шәкәрім  шығармаларынан 
түсініктемелер  мен  мәтінтану  саласындағы  еңбектер,  библиографиялық  және 
биографиялық реттегі материалдардың  берілуі  көзделген. Бестомдық жинақтың жарыққа 
шыққан төрт томы қазақ тілінде, ал бесінші томы орыс тілінде. Бұл сериялық жинақтарда 
Шәкәрімтану тарихы, мәселесі, ақынның өміріне қатысты тың деректер, ұрпақтары жайлы 
толық қамтылған деп айта аламыз. 
 
 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: