Ф. Ш. Оразбаева Ғылыми редакторлар
жүктеу/скачать 2,43 Mb. Pdf көрінісі
|
Кілт сӛздер: Эмоционалдық, қарсылықты мәндес сӛйлемдер, жағымсыз эмоциялар мен сезімдер. Abstract: The article discusses the negative emotional proposals in literary texts. Offers are characterized by the denial of great psychological complexity. They express different emotional tones: hope-lessness, sadness, grief, despair, anger, resentment, disappointment. Negative sentences can represent the "foundation" of emotion work. Syntax emotion, as a rule, is supported by a lexical. The greatest emotional potential have universal negative supply and demand double negation. The construction works on the wide use of the universal negative sentences can vividly imagine the emotional world of a man described his condition: its lack of desires and feelings. Key words: Emotionality, negative statements, negative emotions and feelings. Эмоциональность в языке – эмотивность – выражается различными средствами. Актуальность рассмотрения данного психолингвистического явления обусловлена наметившейся в современной линг-вистике тенденцией выделения эмоциональной языковой картины мира, «которая выступает как разно-видность языковой картины мира» [1; с.60]. Своеобразно эмотивность проявляется в отрицании. Лингвистическое отрицание интересное и необычное явление. В разных языках оно имеет различные средства и способы выражения, но, как правило, проявляется на лексическом и грамматическом уровнях и имеет сложную семантико-синтаксическую структуру. Одной из характерных черт отрицания является ее эмоциональность и экспрессивность. Рассмотрим, как реализуется эмотивный потенциал синтаксических средств, на примере отрицатель-ных предложений. Предложения с отрицанием в отличие от утвердительных характеризуются большей психологической сложностью.Уникальный посложности и эмоциональной политональности контекст предоставляет художественная литература, поэзия. Именно в ней, благодаря поэтическому таланту авто-ров, мы можем увидеть широкий спектр реализации эмотивно-экспрессивных возможностей отрицатель-ных предложений. Как известно, отрицание на уровне предложений может быть полным или частичным и выражается частицами не и ни, словами с префиксами не- и ни-, безлично-предикативными словами нет, нельзя. Считается, что различие частноотрицательных и общеотрицательных предложений создается за счет различий в синтаксическом наполнении отрицательной ремы: если эту рему составляет подлежащее или детерминант, высказывание является частноотрицательным; если же рему составляет сказуемое, его группа или все грамматическое ядро, то высказывание является общеотрицательным*1; 2+. Наиболее выразителен эмотивный потенциал при полном отрицании в общеотрицательных предложе-ниях. Отрицание само по себе имеет негативную окрашенность, выражает и вызывает отрицательные эмо-ции и чувства. Поэзия не является исключением. Более того, использование общеотрицательных предло-жений служит еще одним средством художественной и эмоциональной выразительности произведения. Предложения с отрицанием создают, как правило, минорное настроение. В отрицании звучат безыс-ходность, грусть, отчаяние, гнев, возмущение, разочарование. С эмоционального отрицания-утверждения, отражающего «половодье чувств», начинается и заканчивается стихотворение И.Анненского «Прерывис-тые строки». Это предложение, звучащее рефреном, является ключевым в отражении идейно-тематичес-кого и эмоционального плана произведения. Этого быть не может, Это – подлог... День так тянулся и дожит, Иль, не дожив, изнемог?.. Этого быть не может... С самых тех пор Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 14 В горле какой-то комок... Вздор... Этого быть не может... Это – подлог... Ну-с, проводил на поезд, Вернулся, и solo, да! Здесь был ее кольчатый пояс, Брошка лежала – звезда, Вечно открытая сумочка Без замка, И, так бесконечно мягка, В прошивках красная сумочка... Зал... Я нежное что-то сказал, Стали прощаться, Возле часов у стенки... Губы не смели разжаться, Склеены... Оба мы были рассеянны, Оба такие холодные... Мы... Пальцы ее в черной митенке Тоже холодные... «Ну, прощай до зимы, Только не той, и не другой, И не еще – после другой... Я ж, дорогой, ведь не свободная...» «Знаю, что ты в застенке...» После она плакала тихо у стенки, И стала бумажно-бледна... Кончить бы злую игру... Что ж бы еще? Губы хотели любить горячо, А на ветру лишь улыбались тоскливо... Что-то в них было застыло, Даже мертво... Господи, я и не знал, до чего Она некрасива... Ну, слава богу, пускают садиться... Мокрым платком осушая лицо, Мне отдала она это кольцо... Слиплись еще раз холодные лица, Как в забытьи, – И Поезд еще стоял – Я убежал... Но этого быть не может, Это – подлог... День или год и уж дожит, Иль, не дожив, изнемог... Этого быть не может... Ярко выраженные безысходность и тоска звучат в отрицательных инфинитивных Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 15 предложениях, выражающих невозможность действия: 1) Не порвать мне житейские цепи, Не умчаться, глазами горя, В пугачевские вольные степи, Где гуляла душа бунтаря. (Н.Рубцов) 2)Как не найти погаснувшей звезды, Как никогда, бродя цветущей степью, Меж белых листьев и на белых стеблях Мне не найти зеленые цветы. (Н.Рубцов) 3) Тебео солнце не пропеть, В окошко не увидеть рая. (С.Есенин) 4) Уж кому-то не петь на холму. (С.Есенин) 5)Не бродить, не мять в кустах багряных Лебеды и не искать следа. (С.Есенин) 6) И не избегнуть бури, Не миновать утрат…(С.Есенин) В двусоставных предложениях с аналогичной семантикой, эмотивность выражается не только отрицанием, но и соответствующим «причинно-следственным эмотивным контекстом»: 1) Прощай, Баку! Тебя я не увижу. Теперь в душе печаль, теперь в душе испуг. И сердце под рукой теперь больней и ближе, И чувствую сильней простое слово: друг. (С.Есенин) 2)Я больше ее не люблю, А сердце умрет без любви. Я больше ее не люблю, - И жизнь мою смертью зови. (К.Бальмонт) Синтаксическая эмотивность подкрепляется лексической. Так, следствием отрицания Я больше ее не люблю является: А сердце умрет без любви,И жизнь мою смертью зови. Тесная эмоционально-логическая связь прослеживается также между отрицательным предложением Тебя я не увижу и: Теперь в душе печаль, теперь в душе испуг, И сердце под рукой теперь больней и ближе, И чувствую сильней простое слово: друг. Отрицательные предложения могут представлять «фундамент»эмотивностипроизведения. Что можно наблюдать в следующих стихотворениях: 1) Не жалею, не зову, не плачу, Все пройдет, как с белых яблонь дым. Увяданья золотом охваченный, Я не буду больше молодым. Ты теперь не так уж будешь биться, Сердце, тронутое холодком, И страна березового ситца Не заманит шляться босиком. (С.Есенин) 2) Мы не умеем прощаться,- Всѐ бродим плечо к плечу. Уже начинает смеркаться, Ты задумчив, а я молчу. В церковь войдем, увидим Отпеванье, крестины, брак, Не взглянув друг на друга, выйдем... Отчего всѐ у нас не так? Или сядем на снег примятый На кладбище, легко вздохнем, И ты палкой чертишь палаты, Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 16 Где мы будем всегда вдвоем. (А Ахматова) 3) Все отнято: и сила, и любовь. В немилый город брошенное тело Не радо солнцу. Чувствую, что кровь Во мне уже совсем похолодела. Веселой Музы нрав не узнаю: Она глядит и слова не проронит, А голову в веночке темном клонит, Изнеможенная, на грудь мою. И только совесть с каждым днем страшней Беснуется: великой хочет дани. Закрыв лицо, я отвечала ей... Но больше нет нислез, ни оправданий. (А.Ахматова) Не менее эмоционально насыщенными являются и предложения с двойным отрицанием. 1) А я иду, где ничего не надо, Где самый милый спутник – только тень, И веет ветер из глухого сада, А под ногой могильная ступень. (А.Ахматова) 2) С тех пор Незримая, года Мои сжигая без следа, Желанье жить всѐ жарче будит, Но нас никто и никогда Не примирит и не рассудит, И верю: вновь за мной когда Она придет – меня не будет. (И.Анненский) 3) Будь же проклят. Ни стоном, ни взглядом Окаянной души не коснусь, Но клянусь тебе ангельским садом, Чудотворной иконой клянусь, И ночей наших пламенным чадом – Я к тебе никогда не вернусь. (А.Ахматова) Своеобразнуюэмотивность отрицательные предложения имеют в поэзии Цветаевой. Отрицание выражает пожелания, советы, вызванное разными чувствами и эмоциями: 1) Пешеход морщинистый, Не любуйся парусом! Ах, не надо юностью Любоваться – старости! Кто в песок, кто – в школу. Каждому – своѐ. На людские головы Лейся, забытьѐ! 2) О, не прихорашивается для встречи Любовь. – Не прогневайся на просторечье Речей, не советовала б пренебречь: То летописи огнестрельная речь. Разочаровался? Скажи без боязни! То – выкорчеванный от дружб и приязней Дух. – В путаницу якорей и надежд Прозрения непоправимая брешь! 3) Не запаливайте свечу Во церковной мгле. Вечной памяти не хочу На родной земле! На эмоциональном отрицании, выраженном частицами не и ни, отрицательным Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 17 местоимением никто, словами с префиксом не-: невесело, несветло, непозванная, незваная, непоставленный, безлично-предикативным словом нет строится стихотворение М.Цветаевой "Я стол накрыл на шестерых..." Всѐ повторяю первый стих И всѐ переправляю слово: - "Я стол накрыл на шестерых"... Ты одного забыл - седьмого. Невесело вам вшестером. На лицах - дождевые струи... Как мог ты за таким столом Седьмого позабыть - седьмую... Невесело твоим гостям, Бездействует графин хрустальный. Печально - им, печален - сам, Непозванная - всех печальней. Невесело и несветло. Ах! не едите и не пьете. - Как мог ты позабыть число? Как мог ты ошибиться в счете? Как мог, как смел ты непонять, Что шестеро (два брата, третий – Ты сам - с женой, отец и мать) Есть семеро - раз я на свете! Ты стол накрыл на шестерых, Но шестерыми мир не вымер. Чем пугалом среди живых – Быть призраком хочу - с твоими, (Своими)... Робкая как вор, О - ни души не задевая!- За непоставленный прибор Сажусь незваная, седьмая. Раз!- опрокинула стакан! И всѐ, что жаждало пролиться,- Вся соль из глаз, вся кровь из ран – Со скатерти - на половицы. И - гроба нет! Разлуки - нет! Стол расколдован, дом разбужен. Как смерть - на свадебный обед, Я - жизнь, пришедшая на ужин. ...Никто: не брат, не сын, не муж, Не друг - и всѐ же укоряю: - Ты, стол накрывший на шесть - душ, Меня не посадивший - с краю. Само настроение задается повторяющимся несколько раз безлично-предикативным словом невесело. Причина такого эмоционального состояния раскрывается с помощью ключевых отрицаний: непозванная, незваная, непоставленный, непосадивший. В них обида, укор, грусть и печаль. Построение произведения на широком использовании общеотрицательных предложений позволяет представить, открыть эмоциональный мир человека, отсутствие в нем желаний, чувств, состояние опусто-шенности; так как отрицание «И ничего не желаю, и ничего не хочу» является одним из наиболее ярких эмоциональных средств выражения. Такое доминирование эмоционального отрицания наблюдается в стихотворении М.Цветаевой «Не думаю, не жалуюсь, не спорю». Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 18 Не думаю, не жалуюсь, не спорю. Не сплю. Не рвусь Ни к солнцу, ни к луне, ни к морю, Ни к кораблю. Не чувствую, как в этих стенах жарко, Как зелено в саду. Давно желанного и жданного подарка Не жду. Не радует ни утро, ни трамвая Звенящий бег. Живу, не видя дня, позабывая Число и век. На, кажется, надрезанном канате Я - маленький плясун. Я - тень от чьей-то тени. Я – лунатик Двух темных лун. Таким образом, эмотивностьпоэзии в значительной мере основывается на синтезе лексических и синтаксических средств. Отрицательные предложения позволяют выразить разнообразных спектр эмотивных оттенков, создают эмоциональную тональность поэтических произведений. В отрицании звучит минорное настроение, негативная политональность: безысходность, грусть, отчаяние, гнев, возму-щение, разочарование. 1 Мирзоева Л.Ю. Оценочность и языковая картина мира в современной лингвистике: синхронное и диахроническое // Вестник КазНПУ имени Абая. Серия «Филологические науки». - №1 (43), 2013. 2 Мачульская С.А. Структура и функции отрицательных высказываний в русской публицистике XVI века. Автореф. дисс. … канд. филол. наук. – Петрозаводск, 2004. – 30 с. 3 Русская грамматика. Т.П. Синтаксис. - М., 1980. -182 с. ӘОЖ 811Ю581+81’ 36 Т.Қалибекұлы – Абылай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ, ф.ғ.к., қытай филологиясы кафедрасының меңгерушісі ҚЫТАЙ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ СӨЗ ТІРКЕСІНІҢ АНЫҚТАМАСЫ ТУРАЛЫ Түйіндеме: Мақалада сөз тіркесінің анықтамасы қытай тілі сөз тіркесінің ерекшеліктеріне, қазіргі жаңа пікірлер мен көзқарастарға сай талданады. Қазақ, орыс, қытай тіл білімі ғылымындағы сөз тіркесіне қатысты айтылған көптеген ғылыми пайымдауларға шолу жасалған. Тірек сөздер: қазақ тілі, қытай тілі, сөз тіркесі, анықтама, құрылым, грамматикалық байланыс, грамматикалық анықтама Аннотация: В статье был сделан анализ определению словосочетания в китайском и казахском языках. Также здесь говорится мнение и взгляды казахских, русских и китайских исследователейо словосочетании в современном языкознании. Ключевые слова: казахский язык, китайский язык,словосочетания, определение, структура, грамматическая связь, понятия Abstract: The article made the analysis definition phrases in Chinese and Kazakh languages. Also, it says opinions and views of the Kazakh, Russian and Chinese researchers about the phrase in modern linguistics. Keywords: Kazakh, Chinese, phrases, definition, structure, grammar, communication, concepts Қытай және қазақ тілдеріндегі сөз тіркестеріне түрлі-түрлі анықтамалар беріліп жүр. Қытай тілінде сөз тіркесінің анықтамасы барлық еңбекте бірдей емес. Анықтаманың әр түрлі берілуі бірнеше факторға байланысты: Сөз тіркесінің құрылымдық мүшелері (қытай тілінде сөз тіркесін құрайтын сыңарлар құрылымдық мүшелер деп аталады – Қ.Т.); Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 19 Сөз тіркесінің байланысу формалары; Сөз тіркесінің байланысу тәсілдері; Сөз тіркесінің семантикалық мазмұны. Бұлардың ішіндегі негізгісі – сөз тіркесінің құрылымдық мүшесі мен семантикалық мазмұны. Кейбір еңбектерде сөз тіркесінің анықтамасында тек құрылымдық мүше мен семантикалық мазмұн ғана қамты-лады. Семантикалық мазмұн туралы пікірталас жоқ, сөз тіркесі «күрделі ұғымды білдіреді». Сөз тіркесі-нің құрылымдық мүшелері туралы бірізділік жоқ. Ол мынадан байқалады: Сөз тіркесін құрайтын сыңарлар тек негізгі сөздер; Сөз тіркесін құрайтын сыңарлар негізгі сөздер мен көмекші сөздер. Алдыңғы пікір бойынша сөз тіркесі екі не одан да көп негізгі сөздердің тіркесі, негізгі сөздер мен көмекші сөздердің тіркесі сөз тірксеінің қатарына жатпайды, олар жиегу – «құрылым» деп аталады. Кейінгі пікір бойынша сөз тіркесі екі немесе одан көп сөздердің тіркесі болады. Қытай тіл білімінде «құрылым» мен «сөз тіркесі» туралы талас-тартыс бұрыннан шешілмей келе жатқан даулы мәселе болып табылады. Бұл жөнінде үш түрлі көзқарас бар: Кейбір ғалымдар (мысалы, Жаң Шукаң) «дунүй» (сөз тіркесі) деген терминнің орнына «жиегу» (құрылым) терминін қолдануды ұсынады *1+; Негізгі сөз бен негізгі сөздің тіркесі «сызу» (сөз тіркесі), негізгі сөз бен көмекші сөздің тіркесі «жиегу» деп аталады *2+; Дуанүй мен жиегу бір-біріне ұқсамайды, жиегу байланысты білдіреді, ал дуанүй екі немесе бірнеше сөздің тіркесін білдіреді *3+. 1956 жылы жарияланған «Уақытша жасалған қытай тілінің мектеп грамматикасы жүйесінде» сөз тіркесіне берілген анықтама мынадай: «Белгілі грамматикалық заңдылықтар арқылы байланысып, сөйлемде сөйлем мүшелерінің қызметін атқара алатын толық мағыналы екі сөздің тіркесі сөз тіркесі деп аталады» [2,25]. жылы жарияланған «Орта мектепке арналған мектеп грамматикасы жүйесінің бағдарламасында» сөз тіркесіне (дуанүй) анықтама өте қысқа берілген: «Сөз тіркесі («сызу» деп те аталады) сөздердің тіркесінен құралады» *4,28+. Сөз тіркесін арнайы зерттеген ғалым Фан Шяудың сөз тіркесіне берген анықтамасы төмендегідей: «Кемінде екі немесе одан да көп сөздердің белгілі грамматикалық заңдылықтар арқылы байланысып, сөйлемде сөйлем мүшесі қызметін атқара алатын грамматикалық бірлік сөз тіркесі деп аталады». Осы анықтама мазмұнында қамтылған мәселелер: сөз тіркесі – грамматикалық бірлік. Бұл оның (сөз тіркесінің) не фонетикалық, не лексикалық бірлік емес екендігін білдіреді; сөз тіркесі сөйлемде тұтас күйінде белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін атқара алады. Бұл сөз тіркесінің бастауыш, баяндауыш, толықтауыш, анықтауыш, пысықтауыш және толықтырғыштың (толықтырғыш – қытай тіліндегі сөйлем мүшесінің бір түрі. Орыс тіліне «дополнительный элемент», «комлемент» болып аударылып жүр) қызметтерін атқара алатындығын көрсетеді (кез-келген сөз тіркесі сөйлемде тұтас күйінде белгілі бір сөйлем мүшесінің қызметін атқарады. Бұл – қытай тіл білімінде қалыптасып орныққан пікір – Т.Қ.); сөз тіркесі кемінде екі немесе одан да көп сөздерден (толық мағыналы сөздер де, көмекші сөздер де сөз тіркесін құрай алады – Т.Қ.) құралады. Бұл жалаң сөздердің сөз тіркесін құрай алмайтындығын көрсетеді; сөз тіркесі белгілі бір грамматикалық заңдылықтар арқылы байланысады. Бұл кем дегенде екі сөздің сөз тіркесі болуы үшін, белгілі грамматикалық заңдылықтарға бағынатындығын, кез-келген екі сөздің қатар тұруы сөз тіркесі бола бермейтіндігін көрсетеді. Қазақстанда жарияланған еңбектерде, мысалы А.Т. Тохметов, С.Г. Кажикенова «Методическое пособие по китайскому языку» деген оқу құралында сөз тіркесіне мынадай Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 20 анықтама береді: «Словосоче-тание представляет собой сочетание двух или нескольких самостоятельных слов, связанных друг с другом по смыслу и грамматический *5,30+. Ал орыс тіліндегі сөз тіркесінің анықтамасы: «Словосочета-ние представляет собой сочетание двух или нескольких самостоятельных слов, связанных друг с другом по смыслу и граммтический» *6,170+. Сонда қытай тілі мен орыс тіліндегі сөз тіркесінің анықтамасы бір болғаны ма? Біздің пікірімізше, анықтамада қытай тілінің сөз тіркесінің өзіндік ерекшеліктері толық қамтылмаған, сондай-ақ, берілген анықтамада сөз тіркесінің толық мағыналы сөздерден құралатындығы айтылған, алайда авторлар сөз тіркестерін топтастырғанда, өздерінің бастапқы, сөз тіркесі болу үшін толық мағыналы сөздер болу керек деген пікіріне қайшы келіп отыр. Авторлар сөз тіркестерін ең алдымен, жай сөз тіркесі (простые словосочетания), арнайы сөз тіркесі (специальные словосочетания), тұрақты сөз тіркесі (устойчивые словосочетания) деп үш топқа жіктеген. Тұрақты сөз тіркесі (устойчивые словосочетания) өз ішінен фразеологизмдер, имена собственные, традиционные выражения деп үшке бөлінген. Біздің ойымызша, бұлар лексикологияның зерттеу нысаны. Сөйтіп, бұл анықтама қытай тілі сөз тіркесінің ерекшеліктеріне, қазіргі жаңа пікірлер мен көзқарас-тарға сай келмейді. Сондай-ақ, сөз тіркесін «толық мағыналы сөздердің тіркесі» деп түсінер болсақ, онда бұл анықтама сөз тіркесінің барлық түрлерін толық қамти алмайтыны сөзсіз. Егер авторлар сөз тіркесін «толық мағыналы сөздердің тіркесі» деп түсінетін болса, онда көмекші сөзді сөз тіркесін (специальные словосочетания) сөз тіркесінің қатарына қоспау керек. «Қытай филологиясына кіріспе» (Д.Мәсімханұлы, А.Әбиденқызы) атты оқу құралында сөз тіркесіне мынадай анықтама берілген: «Мағыналық тұрғыдан байланысқан, екі немесе одан да көп сөздердің грамматикалық ережелер арқылы бірігіп, белгілі грамматикалық байланыс пен грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірлік» *7,101+. Авторлардың анықтамасында сөз тіркесінің белгілі грамматикалық байланыс пен грамматикалық мағынаны білдіретіндігі айтылған, ал авторлар: «Сөз тіркесі негізгі сөздер мен негізгі сөздердің бірігуінен және негізгі сөздер мен көмекші сөздердің бірігуінен жасалады» дей келе, мекендік тіркес, сөз алды қосымшалы тіркес, «ды» әріпті тіркес, айқындауыштық тіркес, қос міндетті тіркес т.б. сөз тіркестерінің түрлерін шығарады *7,102+. Сонда, «негізгі сөздер мен көмекші сөздердің бірігуі» грамматикалық байланыс пен грамматикалық мағынаны білдіре алатын болғаны ма? Әрине, негізгі сөздер мен көмекші сөздердің тіркесінен грамматикалық қатынас пайда болмайды. Сөз тіркесін «грамматикалық байланыс пен грамматикалық мағынаны білдіретін тілдік бірлік» деп түсінер болсақ, онда бұл анықтама сөз тіркестерінің барлық түрлерін қамти алмайды, әрі негізгі сөздер мен көмекші сөздердің бірігуінен жасалған сөз тіркестеріне сәйкес келмейтіні белгілі. В.И. Гореловтың сөз тіркесіне берген анықтамасы: «Словосочетание () представляет собой семантико-грамматическое единство, состоящее из двух и более знаменательных слов, между которыми существует подчинительная связь» *8,100+. Бұл анықтама орыс тілінің дәстүрлі грамматикасының ережелеріне негізделген. Сондықтан да, берілген анықтама қытай тілі сөз тіркесінің ерекшеліктерін толық ашып көрсете алмайды. Біздің ойымызша, әр тіл өз ерекшелігіне сай зерттелуі керек деген қағидаға бойұсыну қажет. Енді қазақ тіліндегі сөз тіркесінің анықтамасына тоқталайық. Қытайдың Шинжаң оқу- ағарту баспасынан шыққан «Қазіргі қытай тілінде» сөз тіркесіне: «Кемінде толық мағыналы екі сөздің синтак-систік бірігуінен құралған, белгілі бір ұғымды білдіретін бірлікті сөз тіркесі дейміз» деген анықтама берілген *9,235+. Бұл анықтамамен де келісе алмаймыз, өйткені сөз тіркесі белгілі бір ұғымды емес, керісінше күрделі ұғымды білдіреді. Осы еңбектегі қос сөздергеберілген анықтамада: «Сөздерді қосарлап, қайталап не бір буынын қабаттап айту арқылы жасалып, бір ұғымды білдіретін сөздерді қос сөздер дейміз» делінген. Қос сөздер де, сөз тіркесі де бір ұғымды білдірсе, онда олардың бір-бірінен қандай айырмашылығы Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №4(46), 2013 ж. 21 бар? Сөз тіркесіне анықтама бергенде оның басты ерекшеліктері толық қамталуы керек. Қытайдың түркітанушы ғалымы Гың Шыминнің қазақ тілінің сөз тіркесіне берген анықтамасы: «Сөз тіркесі тиянақты (бірақ бөлшектеуге болатын) ұғымды білдіреді, ол екі не екіден көп толық мағыналы сөздерден құралады» *10,213-214+. Автор салаласа байланысқан сөз тіркестерін де сөз тіркестерінің қатарына жатқызады. Біз Гың Шыминнің бұл пікірін құптаймыз. Өзара тіркескен сөздердің синтаксистік тобын сөз тіркесі деп тану үшін мынадай белгілер болу керек: 1) сөз тіркесінің құрамында кемінде толық мағыналы екі сөз болады; 2) ол сөздердің бірі екіншісімен сабақтаса, мағыналық және синтаксистік байланыста айтылады. Олар салаласа байланыспайды; 3) тіркескен сөздер анықтауыштық, толықтауыштық, пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Авторлар ұжымының күшімен 2002 жылы Шинжаң Ұйғыр автономиялы Ауданы Тіл-жазу комитеті «Қазіргі қазақ тілі» деген көлемді кітап шығарды. Осы еңбекте сөз тіркесі мына түрде анықталған: «Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтасқан тобын сөз тіркесі дейміз» *11,332+. Бұл М.Балақаевтың анықтамасы. Р.Әміров синтаксистік қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі (немесе одан да көп) сөздердің сабақтаса, салаласа байланысқан тобын сөз тіркесі деп түсінеді *12,10+. Автордың анықтамасы-нан салаласа байланысу арқылы сөз тіркесі жасалатындығын қуаттайтындығын байқауға болады. Қазіргі қазақ тіл білімінде еркін сөз тіркестері туралы ондаған жылдар бойы қалыптасқан анықтама бар: «Синтаксистік қарым-қатынасты білдіру үшін кемінде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысқан синтаксистік тобын сөз тіркесі дейміз». Біз осы анықтаманы басшылыққа аламыз. 1 Жаң Шукаң. Құрылым жайлы // Қытай тіл-әдебиеті. 1978, №4. 2 Тян Шяулин. Грамматика және мектеп грамматикасы. – Хынан, 1994. -152 б. 3 Лүй Шушуаң. Қытай тіліндегі грамматикалық талдау мәселелері. – Пекин, 1979. 4 Фан Шяу. Қытай тілінің сөз тіркесі. – Пекин, 1991. – 45 б. 5 Тохметов А.Т., Кажикенова С.Г. Методические пособие по китайскому языку. – Алматы: «Қазақ университеті», 1998. -182 с. 6 Баранов М.Т., Костяева Т.А., Прудникова А.В. Русский язык. – М., 1984. - 98 с. 7 Мәсімханұлы Д., Әбиденқызы А. Қытай филологиясына кіріспе. – Алматы: «Қазақ университеті», 2002. – 123 б. 8 Горелов В.И. Теоретическая грамматика современного китайского языка. – М., 1989. - 178 с. 9 Қазіргі қазақ тілі. – Үрімжі: Шинжаң оқу-ағарту баспасы, 1985. - 122 б. 10 Гың Шымин. Қазіргі қазақ тілінің грамматикасы. – Пекин, 1989. – 84 б. 11 Қазіргі қазақ тілі. – Үрімжі: Шинжаң халық баспасы, 2002. - 187 б. 12 Әміров Р. Жай сөйлем синтаксисі. – Алматы, 1983. - 152 б. жүктеу/скачать 2,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|