Туйш Ф.К. Атабаева.  Шет тшдж ортадаFы мэдениетаралык карым-катынас кедергiлерi

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
Э О Ж  811.512.122’36
Ф У Н К Ц И О Н А Л Д Ы  Г РА М М А Т И К А Д А Г Ы  У Ш Т А Г А Н  Т Е О Р И Я С Ы
Э .Б.  Э б ш ен ова -  
Абай атындагы Крзац улттыц педагогикалыцуниверситеттщ
2-курс магистранты
Авдатпа.  Бул  макалада  функционалды  грамматиканыц  негiзгi  угымдары  ретiнде  уштаган  теориясына 
енетiнфункционалды  семантикалык  категория,  функционалды  семантикалык  eрiс,категориялык  жагдаят 
карастырылады.Функционалды  грамматика  мэселелерi  осы  уш  угымныц  айналасында  карастырылады. 
Функционалды-семантикалык  категория  -  ортак  семантикалык  категорияларына  карай  бiрiккен  тiлдiк 
куралдардан  туратын  ФС0-лердiн  магыналык  мазмунын  сипаттайтын  децгейаралык  категория  болса, 
функционалды-семантикалык  ерю  -  сейлешмде  аткаратын  не  орындайтын  семантикалык  функцияларыныц 
ортактыгына  карай  бiрiккен тiлдiц  эр  децгейiне  жататын ттлдак куралдар  жуйесi  екенi  белгш.Сонымен  катар, 
категориялык  жагдаят  -  белгiлi  бiр  функционалды-семантикалык  eрiске  негiзделген  сeйленiмде  бершетш 
жалпы  сигнификатты  жагдаяттыц  бiр  кырын  танытатын  типтiк  мазмундык  курылымболып  табылады.  Бул 
макалада аталмыш угымдардыц теориялык негiздемесiне суйене отырып, олардыц аражш аныкталады.Сондай- 
ак,  функционалды  семантикалык  категория  мен  функционалды  семантикалык  ерю  тгвдщ  парадигматикалык 
катынасыныц  кeрсеткiшi  болса,  категориялык  жагдаят  тгвдщ  синтагматикалык  катынасын  сипаттайтыны 
дэйектеледi.
ТYЙiн  сездер:  Функционалды  грамматика,  семантикалык  категория,  семантикалык  ePiC,  категориялык 
жагдаят, катынас.
Грамматиканы  зерттеу  каз
1
р п   кезде  бурынгы  дэстурден  баска  функционалды  багытта да  кещнен 
карастырылуда.  Казак  тш  б ш м н д е   функционалды  грамматика  багыты  орыс  галымы  А.В. 
Бондарконыц  багытына  непзделш ,  зертгелш   жур.  А.В.  Бондарко  багытыныц  функционалды  мектеп 
ретшде  калыптасуы  ол  теорияныц  ж уйелш ш мен  байланысты.  Бул  жуйе  уштаган  теориясына 
непзделедг
Функционалды  грамматиканыц  н е п зп   угымдары  болып  табылатын  функционалды-семантикалык 
категория,  функционалды-семантикалык  ePiC,  категориялык  жагдаят  угымдары  б1р-б1р1мен  ушт
1
к 
катынаста  турады. 
Функционалды  грамматика  мэселелер
1
  осы  уш  угымныц  айналасында 
карастырылады.
Функционалды-семантикалык  категория  дегеш м
1
з-  ортак  семантикалык  категорияларына  карай 
б1р1ккен  тшд
1
к  куралдардан  туратын  Ф С 0-лердщ   магыналык  мазмунын  сипаттайтын  децгейаралык 
категория.
Функционалды  семантикалык  категориялар  сeйлеу  жуйес
1
нде  Ф С 0-лер  курумен  сипатталады. 
Ф С 0  
1
шю  мазмуннан  жэне  соны  беретш  тшдш  куралдардыц  б
1
рлш н ен   турады.  Ф С 0-н щ  
1
шю 
мазмунын  семантикалык  категориялар  (темпоралдылык,  аспектуалдылык,  персоналдылык  т.б.) 
кураса,  сырткы  турпатын  лексикалык,  грамматикалык  куралдар  курайды.  Ф С 0-н щ  
1
шю  мазмунын 
оныц  мазмун  межес
1
,  ал  тшдш  куралдар  б
1
р л ш н   оныц  турпат  м еж ес  деуге  болады.  Семантикалык 
категория  рет
1
нде  карастырылганда  баска  семантикалык  категориялардан  ерекшел
1
ктер
1
,  баска 
семантикалык категориялармен байланысы,  астас келу сипаттарына талдау жасалады.  Талдау кез
1
нде 
анализдщ  магынадан  формага  карайгы  багыты  устанылады.  Функционалды  семантикалык  ePiC 
тургысынан  карастырылганда  eрiстiц  курылымы, 
ягни 
eрiстiц  н еп з  жэне 
перифериялык 
компоненттерше  талдау  жасалады,  бул  жагдайда  формадан  магынага  карайгы  зерттеу  багыты 
устанылады.  Сeйтiп  аталган  магынадан  жэне  формадан  бастап  талдау  жасайтын  зерттеу  багыттары 
алма кезек ауысып отыратындыктан,  функционалды-семантикалык eрiстердi сипаттауда ею багыттыц 
да,  ею  зерттеу  эдю ш щ   де  колданылатынын  айту  керек.  Сонымен  катар,  семантикалык  категориялар 
тш д
1
к  ж уйедеп  грамматикалык  магыналарды  н еп з  ете  отырып,  eзiнiц  магыналык  элеуетш  кецейту 
уш ш   лексика,  синтаксис,  сeзжасам децгейлер
1
мен де  карым-катынас  жасайды,  олардан  eзiне  каж етп 
тш д
1
к  куралдарды  алады.  Нэтижесшде  оныц  семантикалык  эл еу е т  элдекайда  артады.  Ж эне  ол  эр 
децгей б
1
рл
1
ктерш т
1
лд
1
к емес дуниемен (акикат дуние) байланыстырады.
Функционалды-семантикалык  ePiC  курылымына  (ядро,  периферия)  токталар  болсак,  тш  б ш м
1
нде 
«ePiC»  термиш,  ец  алдымен,  лексика  саласында  такырыптык,  лексика-семантикалык  топтармен 
----------------------------------------------------------------------  18  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Цаз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
байланысты  аталып,  угымдык,  магыналык  т.б.  жакындыктары  мен  уксастыктарына  карай  б1р  ePiC ^ 
б1р1кт1р1л1п  карастырылып  отырады. 
«0рю   -   магына  ортактыгына  непзделген,  б1лд1рет1н 
кубылыстарыныц  угымдык,  заттык  жэне  кы зметпк  уксастыгы  бар  тш  б1рл1ктершщ  (непзш ен 
лексикалык б1рл1ктерд1ц) жиынтыгы»  [2, 242].
Лексика  саласы  бойынша  жазылган  кейб1р  лингвистикалык  эдебиеттерде  б е л гш   б1р  ортак 
белгшерше  карай  такырыптык  топтар  немесе  лексика-семантикалык  топтар  «ePiC»  термишмен 
мэндес  алынып  отырады.  «Б1р  eрiске  юретш  лексикалык  б1рл1ктер  угымдык,  заттык  немесе 
жумсалымдык  ортактыгына,  т ш т   тулгалык  (формальд^  уксастыктарына  карай  да  б1р1кпрше  бередг 
Б1р  eрiстегi  сeздердiц  басын  б1р1кт1рет1н  жалпы  ортак  магынасы  мен  eзге  лексикалык  топтардан 
ерекшелейтш  де  магынасы  болуы  шарт.  Айталык,  адамдар  арасындагы 
турл
!  карым-катынасты 
бiлдiретiн бастык,  эрiптес,  жолсерiк т.б.  лексикалык бiрлiктерден;  апа,  эке,  эпке  т.б.  атаулар  адамдар 
арасындагы  туыстык  жакындыкты  бiлдiрумен  ерекшеленедi  де,  eздерi  жеке  б1р  eрiстi  курайды»  [1, 
92].
Тш  бiлiмiнде  ePiC  теориясына  байланысты  Й.Трир,  В.Порциг,  Л.Вейсгербер,  Е.В.Гулыга, 
Е.И.Шендельс,  А.Комаров,  А.В.Бондарко  т.б.  галымдар  тужырымды  пiкiрлер  айткан.  Й.Трир  бул 
те р м и н а   лексикалык  жэне  угымдык  ePiC  деп  бeлiп  карастырады.  Синтагмалык  ePiC  теориясын 
усынган  В.Порцинг  лексемалар  арасындагы  синтагмалык  байланысты  синтаксист^  ePiC  деп  таныса, 
ал  Вейсгербер  синтаксистiк  eрiстi  ортак  семантика  непзш де  бiрiккен  сeйлемнiц  курылымдык 
модельдерiнiц жиынтыгы деп тусiндiредi  [3,  50-51].
Сонымен,  функционалды-семантикалык  ePiC  дегенiмiз  -   сeйленiмде  аткаратын  не  орындайтын 
семантикалык  функцияларыныц  ортактыгына  карай  бiрiккен  тш дщ   эр  децгейiне  жататын 
(морфологиялык,  синтаксистiк,  сeзжасамдык,  лексикалык,  курама  -   лексика-синтаксиспк  жэне  т.б.) 
тшдш  куралдар  жуйесг  Функционалды-семантикалык  eрiстер  тiлде  синтагматикалык  катынас 
тургысынан негiзгi жэне  косалкы  мушелерге  бeлшектенедi.  0PiC туралы  айтканда,  ец  алдымен,  ортак 
семантикалык  функцияларына  карай  бiрiккен  тшдш  куралдар  топтамасы  мен  олардыц  жуйел> 
курылымдык уйымдасуы туралы мэселесi алга койылады. Ал функционалды-семантикалык категория 
осы  ePiCT^ семантикалык, магыналык кырын карастырады.
Тшдш  мазмун  тшдш  куралдар  аркылы  жарыкка  шыгады.  Белгiлi  6!
р
  тшдш  мазмунды  беретш 
тшдш  куралдар  ортак семантикалык  функцияларына карай топ  курайды,  ягни  Ф С 0   кез  келген тшдш 
куралдар жиынтыгы  емес,  жэне  де  бул жиынтык  (Ф С 0)  ею жакты  курылымнан  (мазмун мен турпат) 
турады. 
Осы  тургыдан  А.В.Бондарко  eрiске  мынадай  аныктама  берген: 
«Функционалды- 
семантикалык ePiC дегенiмiз грамматикалык (морфологиялык жэне синтаксиспк) тшдш куралдар мен 
сол  семантикалык  кещ спкке  жататын  лексикалык,  лексика-грамматикалык  жэне  сeзжасамдык 
элементтердщ eзара эрекеггестiгiне курылган мазмундык-курылымдык (формальд^ 6!
рлш
  [4, 40].
Ф С 0-лер  тшдш  жуйе  тургысынан  топтар  мен  типтерге  бeлiнедi.  Зерттеу  ецбектерде  Ф С 0-нщ  
негiзгi тeрт топтамасы кeрсетiлiп жур:
1) Предикатты негiздi ФС0-лер:
а)  аспектуалды-темпоралды  катынастарды  бiлдiретiн  Ф С 0-лер  жиынтыгы:  аспектуалдык, 
темпоралдык (уакыт, таксис, шактык локалдылык.
б)  модальдык  жэне  калып-куй  катынасын  бiлдiретiн  Ф С 0-лер  жиынтыгы:  модальдылык  eрiстер 
топтамасы 
(объективтi 
жэне 
субъективи 
модальдылык, 
аффирмативтiлiк/негативтiлiк, 
хабарлылык/сураулылык),  калып-куй (экзистенциалдылык);
в) 
акционалды-субъектiлiк 
жэне 
акционалды-объектiлiк 
катынасты 
бiлдiретiн 
Ф С0-лер 
жиынтыгы:  персоналдылык, етю т.б.;
2) заттык (предмет) 
ж п з д
! Ф С 0-лер  (субъектiлiк/объектiлiк, белгiлiлiк/белгiсiздiк;
3)  сан, сапа 
ж п з д
! Ф С 0-лер  (квалитативтi/квантитативтi)Тэуелдiлiк (посессивтш к);
4) пысыктауыш негiздi Ф С 0-лер (себептш к, максаттык, шарттылык, локативтiлiк т.б.  [5,  60б.].
Ф С 0-лердi  зерттеуде  Ф С 0   н еп зш   курайтын 
типт
!
к
  категориялык  жаFдаяггардыц  орны  ерекше.
Категориялык  жаFдаят  теориясы -  функционалды-семантикалык  ePiC  теориясыныц  занды  жалFасы. 
Ф С 0 ,  оныц курылымы,  курамындаFы  компоненттер  мен олардыц  eзара байланысы туралы  мэселелер 
тшдш  жуйенiц  абстракты  парадигмалык  к е щ с т т н д е   карастырылады.  ЯFни  Ф С 0-лер  семантикалык 
функцияныц  потенциалдык аспектiсiмен байланысты.  Потенциалдык аспекпден  функция дегенiмiз -
19

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
тш   жуйеш ндеп  тш  б ш ктер ш щ   б е л гш   6!
р
  семантикалык  кызмеггi  орындау  каб ш ет  жэне  соFан 
сэйкес жумсалымдык коры.
Жалпы  грамматика  мэселесшде  кайсыбiр  тшдш  бiрлiктер  тшдш  жуйеге,  е н д   6!
р
!  сeйлеуге 
жаткызылады.  Ф С0-лер  белгiлi  6!
р
  семантикалык категорияныц тш деп  кeрiнiсi  болса,  категориялык 
жаFдаят  сол  семантикалык  категориялардыц  сeйлеудегi  кeрiнiсi.  Функция  турFысынан  категориялык 
жаFдаят  нэтижелiк  функцияFа  сэйкес  келедi.  Нэтижелiк  аспектiден  функция  (Фн)  дегенiмiз  -  тш 
бiрлiктерiнiц  тшдш  ортамен  eзара  аракатынастаFы  жумсалымдык  нэтижесi,  яFни  айтылуFа  тш сп  
ойдыц (максаттыц) сeйлеуде жузеге асуы  [1,  307].
Сонымен,  категориялык  жаFдаят  дегенiмiз  белгiлi  6!
р
  функционалды-семантикалык  eрiске 
непзделген  сeйленiмде  берiлетiн  жалпы  сигнификатты  (семантикалык)  жаFдаяггыц  6!
р
  кырын 
танытатын ти п и к мазмундык курылым.
Категориялык жаFдаят мынадай тшдш ерекшелiктермен сипатталады:
-  Категориялык  жаFдаят  сeйленiмде  белгiлi  6!
р
  Ф С 0-н щ   негiзiнде  жаткан  семантикалык 
категорияларды жарыкка шыFарады;
-  Категориялык  жаFдаят  б ел гш   б1р  сeйленiм  вариантында  жалпы  сигнификатты  жаFдаяггыц  6!
р
 
кырын (аспектiсiн) танытады;
- Категориялык жаFдаят мiндеггi турде предикативтш к катынаска курылады;
-  Категориялык  жаFдаят  сeйленiмде  эрдецгейден  алынFан  т1лдш  бiрлiктердiц  аракатынасына 
негiзделедi.
Ф С 0   мен  КЖ   функционалды  грамматиканыц  н е п зп   уFымдары  болып  табылады.  Ал,  бiрак, 
н е п згш   Ф С 0,  яFни  функционалды  грамматика  ePiC  теориясына  непзделед^  КЖ  Ф С 0-ден 
туындайды.
Категориялык жаFдаяггызерггеу мынадай кезецдерден турады:
ец алдымен, белгiлi 6!
р
 Ф С 0  ш е ц б ер в д еп  КЖ-лар жуйесiне сипаттама бершедц
екiншiден, екiншi 6!
р
  Ф С0-лердегi КЖ-лар ж у й е с  карастырылады;
ушiншiден  осы  эртурл1  Ф С 0-лер  шецберiндегi  КЖ-лар  салыстырылады,  нэти ж есвде  олардыц 
байланысы, аракатынасы аныкталады;
тeртiншiден,  КЖ-ларды  зерттеудi  алдымен  б1р  тiлде  ж урпзш ,  сонан  соц  екiншi  6!
р
  тiлдегi  бiрдей 
Ф С 0  ш ецбервде алып, салыстыруFа болады.
Ф С 0   мен  КЖ-лар  функционалды  грамматиканыц  н е п зп   курылымдык  компоненггерi,  негiзгi 
уFымдары  болып  табылады.  0 рю   курылымын  модельдеу  сeйлеушi  кузырындаFы  белгiлi  6!
р
 
семантикалык  аяFа  жататын  тщдш  куралдардыц  семантикалык  элеуетш  (потенциалын)  сипаттайды. 
Бул  грамматикалык  сипаттаманыц  жуйелiтiлдiк  категориялык  аспектiсiне  жатады.  Бул  аспект  Ф С 0 
туралы  накты  мэлiмеггер  беруде,  яFни  Ф С 0-лерге  сипаттама  беруде  тшдш  материалды  жуйелеу 
принцишн  устайды.  Бiрак  бул  сипаттама  тшдш  материалмен  Fана  шектелетiндiктен,  Ф С 0 
KурамындаFы  тшдш  куралдардыц  сeйлеудегi  жумсалу  зацдылыктарын  камти  алмайды.  Бул  орайда 
функционалды грамматиканыц екiншi компонентi, екiншi уFымы КЖ-ларFа жугiнемiз[6,150].
Корыта  келгенде,  А.В.  Бондарконыц  жоFарыда  сeз  болFан  негiзгi  уш  уFымы  бiр-бiрiмен  тыFыз 
байланысты, бiрiнен 6!
р
! туындайтын жуйе болып табылады.  Функционалды  семантикалык категория 
мен  функционалды  семантикалык  ePiC  п л д щ   парадигматикалык  катынасыныц  кeрсеткiшi  болса, 
категориялык  жаFдаят  тш дщ   синтагматикалык  катынасын  сипаттайды.  АлдыцFы  екеуi  потенцияFа 
(мумкiндiкке)  негiделген  функцияны  сипаттаса,  соцFысы  (категориялык  жаFдаят)  функцияныц 
нэтижеш,  яFни  колданыстаFы  актуалдануы  болып  табылады.  Бул  тшдш  жуйедегi 
дэстурл
!  «тш  жэне 
сeйлеу»  катынасына  сэйкес  келедг  Сeйтiп,  тш  мен  сeйлеу,  яFни  ePiC  пен  категориялык  жаFдаят 
уFымдары тутасып,  функционалды грамматика негiзiн курайды.
1.  Цазац  грамматикасыныц  взектг  мэселелерг.  -   Алматы:  «Кие»лингвоелтану  инновациялыц  орталыгы, 
2007.  -  482 б.
2.  Калиев F.  Ты бтмг терминдергтц тYсiндiрме свзд1г1.  - Алматы,  Сездж-Словарь,  2005.  -  439б.
3. Жолшаева М.  Лингвистикадагы в р к  теориясы. / / Казац т л  мен эдебиетi.  2007. №2.  49-55 б.б.
4.  Бондарко А.В.  Принципы функциональной грамматики и вопросы аспектологии.  -  Москва,  2003.  -  207 с.
5.  Бондарко А.В.  Функциональная грамматика.  -  Ленинград: Наука,  1984.  -  135 с.
6. А.Э. Жацабекова.  Функционалды грамматиканыц метатШ.  -  Алматы,  Елтаным,  2012.-  156 б. 
 
  20  ----------------------------------------------------------------------

Абай атындагы Каз¥ПУ-дыцХабаршысы,  «Филология гылымдары» сериясы, №  2  (52),  2015 ж.
Резюме
Б.А.Абшенова.  Теория триады в функциональной грамматике
В данной статье рассматривается теория триады (функционально-семантическая категория,  функционально­
семантическое  поле,  категориальная  ситуация),  как  основное  понятие  функциональной  грамматики. 
Функционально-семантическая  категория  -   межуревневая  категория,  характеризующая  семантическую 
содержанию ФСП, состоящих языковых средств, которые организованы на общности семантическую функцию. 
Функционально-семантическое  поле  -   это  система  языковых  средств  различных  уровней  языка,  которая 
организована  на  общности  семантических  функции.  Категориальная  ситуация  -   типовая  содержательная 
структура,  актуализирующая  одного  смысла  общей  сигнификативной  ситуации,  обоснованных  на  одного 
функционально-семантического  поля.  В  статье  выявляются  теоретичекие  основы  таких  понятии,  а  также 
соотношения функционально-семантичеких категории,  функционально-семантических полей и категориальных 
ситуации на парадигматическую и синтагматичекую отношению языковой системы.
Ключевые  слова: 
Функциональная  грамматика,  семантическая  категория,  семантическое  поле, 
категориальнаяситуация, отношение.
Summary
B.A. Abshenova. Theory of triad in functional grammar
This  article  is  about the  main terms  of functional  grammar which belong to  theory  (thematic  functional  category, 
thematic  function  system,  category  action).  The  main problem of functional  grammar consider  these  three  questions. 
Functional-semantic  category  -  a  category  of  intermediate  level,  which  deals  with  general  semantic  categories  of 
language  association,  describing the  content of FAF,  functional-semantic  field  - a system of language tools,  united by 
the common reasons semantic function that describes the effect of the proposal.  Category linguistic  situation - a typical 
structure of the content, it takes into account the  situation significatum specified  in the offer on the basis of functional- 
semantic fields.  Considering the foundations  of the theory  of meaning, this  article  shows their graduation.  Functional- 
semantic  category  and functional-semantic  field  are  paradigmatic  relation,  and the  category  of the  language  situation 
described syntag-matic relations language.
Key words: functional of grammarian, semantic category, semantic pasture, category circumstance, relation.
Э О Ж  811.512.122.(091)
ЦАЗАЦ Т1Л Б1ЛТМТНДЕГТ И Н Т О Н А Ц И Я  Т Е О Р И Я С Ы Н Ь Щ  ЗЕРТТЕЛ У 1
У.Н. БаЙ Fалиева -  
Казац мемлекеттЫ цыздар педагогикалыцуниверситеттщ
II курс магистранты
Ацдатпа.  Бул  макалада  интонация  теориясыныц  зерттелуi  сeз  етшедг  40-жылдардан  бастап  интонацияны 
каркынды  зерттеу  бастады,  осы  такырыпта  кeптеген  ецбектер  жазылды.  Каз1рп  кезде  интонацияныц  жалпы 
жэне  жекелеген  мэселелерi  бойынша журпзшп жаткан  жумыстар  эртурл1  багыттагы туыстас  немесе  туыстас 
емес  тшдермен  салыстыру  тeцiрегiнде  журпзшп  жатыр.  Интонацияны  тануда  негiзгi  тeмендегiдей  багыттар 
ерекшеленедi:  синтаксиспк,  фонетикалык,  фонологиялык.  Турш  тiлдер  фонетикасында  интонация  сeйлемнiц 
коммуникативтiк  типтер1  мен  олардыц  турлер1  тургысынан  карастырылган.  Кешнп  жылдары  фразалык 
интонацияга  фонетика  турFысынан  зерттеу  жасалды.  Бул  зерттеулерде  интонация  бершген  хабардыц 
магынасына  сэйкес,  сeйлеу  тш н   уйымдастыруга  катысатын  просодикалык  тэалдердщ  жиынтыгы  репнде 
каралды.  Т
ш
  жуйеандеп  интонацияны  сипаттау  т1лдщ  кызмет!  мен  интонацияныц  мазмундык  категориялар 
есеб1мен ж урпзвдг  Интонация туралы жэне жеке тгцдердщ интонациясына катысты б1раз ецбектер жазылтан. 
Турш плдершщ интонациясын салыстырып карастырFан жэне жеке т1лдерд1 уйренуге арналтан зерттеулер бар. 
Осы зерттеулердщ дамуы жалпы тш бшмшщ дамуымен тыныз байланысты екеш сeзсiз.
ТYЙiн  сездер:  интонация,  просодия,  суперсегментпк  эмоционалды-экспрессивп  рецк,  тембр,  ырFак,  эуен, 
каркын, удемелшк, фразалык екшн, логикалык екшн.
Турш  тшдер!нде  интонацияны  эксперименталды-фонетикалык  э д ю т  колдана  отырып  окытудыц 
к а ж е тт ш п  жeнiнде Н.А.Байсакаловтыц,  С.К.Кецесбаевтыц, А.Н.Кононовтыц ецбектершде  айтылFан.
21

Вестник КазНПУ им.Абая,  серия «Филологические науки», №  2  (52),  2015 г.
ХХ  Fасырдыц  60  жылдарында  тш  бш м !нде  зерттеле  бастады.  Интонацияны  зерттеу  осы  саладаFы 
каз!рп  соцFы  заманауи техникалык жетютштерд!  колдана отырып ж урп зш ед!  Эр турл!  сeйлемдердiц 
интонациялык  курылымдары  мен  сeйлеу  т ш н щ   интонациясы  деген  ецбектер  (С.М.Бабаев  1966; 
Д.М.Ниязов  1968) пайда бола бастады.  Бул такырыптарды Н.А.Мехтиев  (1973),  Р.Ч.Розыева (1980)  eз 
ецбектер!нде  жалFастырFан.  Сонымен  катар  интонацияныц  физикалык  е р е к ш е л т   де  карастырылуда. 
Зерттеудщ  бастапкы  кезшен-ак  интонацияныц  синтаксиспен  тыFыз  байланысын,  си н таксиста 
болмыстан  оныц  мацызды  тэу ел д ш гш   бeлiп  карастырылуда.  Жай  жэне  курдел!  сeйлемнiц 
синтаксиспк  тип!  мен  подтип!  арасындаFы  интонациялык  ерекш елш не  гап   кeцiл  бeлiнуде.  Сeйлеу 
мен  ойлау  арасындаFы  логика-грамматикалык  байланыстар  интонациялык  сэйкестшке  карай 
аныкталуда.  Н епзш ен, сeйлемнiц коммуникативт типтер! зерттел!нд!.
Казак  интонациясы  бойынша  алFашкы  жумыс  эксперименталды  тэж!рибеге  непзделген,  казак 
фразасыныц  мелодикасы  туралы  сeз  козFаFан  В.И.  Зиновьевтщ  [1,  24]  макаласы  болды.  Аукымсыз 
болFандыктан ол макала казак т ш н щ  ритмико-мелодиялык курылымыныц барлык е р е к ш е л т н  ашып 
кeрсете алмады.
Тш дщ   фонетикасы  сегм ентик  жэне  суперсегментпк  болып  бeлiнедi,  сегментик  бeлiгi  тш деп 
дыбыстарды  карастырса,  суперсегментпк  бeлiгi  тш дщ   интонациялык  жуйесш  карастырады. 
Профессор  З.М.  Базарбаеваныц  айтуынша,  кез-келген  тш дщ   фонетикалык  ж у й е с   оныц  сегментик 
бeлшектерiнiц,  яFни  сeздердiц  дыбыстарынан  Fана  турмайды,  ол  тш дщ   курдел!  суперсегментпк 
просодикалык  децгешн,  яFни  сeйлемдердiц,  мэтш нщ   жалпы  интонациялык  сипатын  да  камтиды  [2,
4].  Ал суперсегментпк жуйенщ  басты нысаны -  тш дщ  интонациясы немесе просодиясы.
Интонацияныц  кeп  жакты  термин  ретшде  аталу  сыры  эл!  жан-жакты  зерттеуд!  керек  етедг 
Интонацияныц  эр  турл!  сыры  мен  кырын  зерттеу  жаца  мацызды  теориялык  эр!  практикалык 
тужырымдарFа ие  бола алады.  Тш дщ   сeйлеу  табиFатындаFы  интонацияныц жэне  мэтш   просодиясын 
жалпы  тушнуге  экелетш  жалпы  тш  табиFатыныц  дыбыстык  курылымын  зерттеуге  жацаша  Fылыми 
кeзкарастар  калыптастыру  кажет.  Ал  интонация  -   фразаFа  байланысты  кубылыс.  Интонация  -  
латынныц  intonare  -   катты  айту,  каттырак  дауыстап  айту  деген  маFыналы  сeзiнен  алынFан  термин. 
Э уелдеп  интонация  терминш щ   «катты  сeйлеу»  деген  маFынасыныц  аясы  кеци  тускен  [3,  3].  Б. 
М урзалина  докторлык  диссертациясында  интонацияны  сeйлеушi  мен  тыцдаушы  сeйлеу  пзбегш ен 
сeйленiсiн  жэне  оныц  маFыналык  бeлшектерiн  бeле  алатын,  сонымен  б!рге  айтушыныц  eзiнiц 
су б ъ ек тш п  катынасын сeйленiс мазмунына кeрсете алатын тш дщ  дыбыстык куралы рет!нде кeсетедi 
[6,  3]. 

жүктеу/скачать 6,55 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: