Позитивизм (франц. posіtіvіsme — оңды, дұрыс, нақтылы) — нағыз ақиқат ғылымның жеке салаларында ғана пайда болып, қалыптасатын, философиялық зерттеулердің ешқандай танымдық құны жоқ деген тезиске сүйенетін философиялық бағыт.
Позитивизм 19 ғасырдың 30-жылдарында қалыптасты. Позитивизм негізін салған француз ойшылы О.Конт. Позитивизмнің алғашқы өкілдері: Э.Литтре, Г.Н. Вырубов, П.Лаффит, И.Тэн, Дж.С. Милль, Г.Спенсер болды. Позитивизм жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың методологиясына елеулі ықпал етті. Позитивизмнің кейінгі дамуы барысында махизм, неопозитивизм, аналитикалық философия қалыптасты.
Скептизм (көне грекше: σκεπτικός — қарастыратын, зерттейтін) —
объективті шындықты дұрыс тану мүмкіндігіне күдікпен қарайтын философиялық бағыт; бұл жағынан скептицизм агностицизмге — дүниені танып білу мүмкіндігін жоққа шығаратын философиялық бағытқа жақын, соның бастапқы сатысы болып табылады;
Әлемдік философияда нақты мәдени-тарихи жағдайға сай және дүниені философиялық тұрғыдан түсінудің негізгі жолдарына байланысты пайда болған скептицизмнің әр түрлі формалары бар. Скептицизмәдетте ғылымдағы, таным процесіндегі күрделі бетбұрыстар, теориялық нұсқамалардың (парадигмалардың) өзгеруі тұсында пайда болды. Скептицизм негізінен ғылым саласында, таным процесінде орын алатын ұстаным, сонымен бірге оның белгілі бір арнаулы өмірлік, тұлғалық ұстаным ретінде де маңызы бар. Парасатты адам кез келген мағлұматты, пікірді, идеяларды көзжұмбайлықпен жай қабылдай бермейді, ой елегінен өткізеді, сынайды, күдіктенеді. Скептицизмнің орын алу себебі: таным — танылатын затқа, құбылыс — мәнге, сөз — іске, теория — шындыққа сәйкес келе бермейді, олардың арасында алшақтық болады.
Философия тарихында скептицизмнің туындауында дүниедегі құбылыстардың, ұғымдардың шарттылығы ой-пікірі адамның көңіл-күйіне және қалыптасқан жағдайларға байланысты өзгеріп отыратындығы себеп болды. Ертедегі скептиктердің ішінен (софистер, Пиррон, Энисидем, т.б.) бізге еңбектері жеткені Секст Эмприк (200 — 250). Скептицизмнің мәнісін ол былай түсіндіреді: “мына жағдайды көз алдыңызға келтіріңіз: көптеген асыл заттары бар үйден түнде адамдар алтын іздеп жатыр; әркім алтын таптым деп ойлайды, бірақ шынында да алтын тапса да, тапқаны алтын екенін білмейді. Сол сияқты философтар да кең үй сияқты осы дүниеге ақиқатты табу үшін енеді; егер де олар ақиқатты тапса да тапқаны шынында да ақиқат па? Мұны біле алмайды”. Қайта өрлеу дәуірінде скептицизм принципі ортағасырлық догматтық ойлау, схоластиканы жоққа шығару бағытында болды. Француз философы Рене Декарт (1596 — 1650) скептицизмді жаңа заман философиясының және ғылымының негізін қалау ісінде шығарм. тәсіл ретінде пайдаланып, дүниені ойлау арқылы танып білуге болатынын паш еткен әйгілі қағидасын ұсынды: “Ойлаймын, демек өмір сүремін”. Скептицизм құбылыстарға, болып жатқан процестерге, оқиғаларға сын көзімен, күдіктене қарауды ұсынады. Бірақ күдіктенумен шектелмей, ойлану, іздену, танып білу, түсіну арқылы күдіктерді жеңе біліп, күмәннан арылу керек. Жаңа құбылыстардың сырын танып білуде тағы да скептицизмге жүгініп, осылайша шындықты іздеу жолы шексіз ізденістен тұрады. Абай “Анау айтса анаған, мынау айтса мынаған” сене беретін, ере беретін, “ақсақал айтты, бай айтты, кім болса, мейлі сол айтты” деп далақтап шаба беретін парықсыз адамдарды сынға алды.
21
Парадигма ұғымы
Парадигма - Т. Кунның ғылыми білімнің даму динамикасы туралы тұжырымдамасында ғылыми қоғамдардың қалыптасу негіздерінде ғылым тарихын құрастыратын олардың арасындағы бəсекені ашатын жəне білдіретін орталық ұғым. Сол негіздер ғылыми қоғамның өкілдерімен қабылданған 201 ғылыми іс-əрекеттің нақты моделі - теориялық стандарттардың жиынтығы, методологиялық нормалар, дүниеге көзқарастардың құндылық белгілері - яғни, парадигмалары деп аталады.
Кун концепциясындағы «парадигма» ұғымы. Кунда ғылыми революцияны талқылауда жаңашыл болып, ол «ғылыми кеңеске белгілі бір уақыт аралығында мәселелерді қою және шешу моделін беретін, барлық ғылыми жетістіктермен танылған» деп анықтайтын парадигма ұғымы табылады. Басқаша айтқанда, парадигма белгілі бір уақытта ғылыми зерттеулерді бағыттап отыратын және барлық ғылыми кеңеспен танылған ғылымдағы ортақ ойлар мен методологиялық құрулардың қосындысы болып келеді. Мұндай теориялардың мысалы болып Аристотельдің физикасы, Ньютонның механикасы мен оптикасы, Максвеллдің электродинамикасы, Эйнштейннің теориясы және т.б. теориялар табылады.
Осы парадигмалардың ауысуын, жаңа парадигмаға өтудін Кун ғылыми революция деп атайды.
22
Зерттеудің дедуктивтік әдісі принциптері
Дедукция (лат deductios - толық білу) - алғашқы ойдан логикалық жолмен (яғни логика заңына сәйкес) туған жаңа пікірді білдіретін ойлау формасы. Дедукция жалпыдан ерекшеге, одан жекеге апаратын ой қортындысының бір түрі. Ойдың мұндай бір ізділігін тұжырымдау деп айтады, ал осы тұжырымның әрбір компоненті не бұрын дәлелденген пікір немесе аксиома немесе гипотеза болып табылады. Тұжырымның соңғы пікірі қорытынды деп аталады. Дедукция - біздің ойлау процесімізде маңызды роль атқарады нақтылы фактілерді жалпы ережеге салып, одан кейін жалпы ереже бойынша осы нақты фактіге сәйкес белгілі бір тұжырым алғанда біз дедукция формасында ой қорытамыз. Егерде алғы шарт ақиқат болса, онда тұжырымның дұрыстығы материалдық дүниенің заңдылығы, жалпы мен жекенің обьективті қатынасы мен байланысының дедукция еределерін де бейнелеуінен туады. Марксизм - Ленинизм классиктері дедукция мен индукцияның қатынасын дұрыс түсіндіріп дедукцияны зерттеудің бір тәсілі деп көрсетеді. Энгельс дедукцияны индукциямен, анализ, синтезбен қатар ғылыми зерттеу тәсіліне жатқызады. Бірақ ол былай деп ескертеді. Ғылыми зерттеудің бұл тәсілдері элементарлы тәсіл болып табылады. Сондықтан дедукция танымның дербес тәсілі ретінде шындықты жан-жақты зерттеуге дәрменсіз. Индукция (лат. Inductio - ой салу) - жеке фактілер жайындағы ғылыми білімнен немесе жалпы емес білімнен жалпы білімге, тәжірибелік нәтиделерден теориялық жалпылау мен қорытындыға, жекеден жалпыға, белгіліден белгісізге қарай қозғалудың логикалық әдісі. Индукция - жалпылаудың және ой қозғалудың формасы. Ол тәжірибелік таным мен ғылыми зерттеудің тарихымен тығыз байланысқа. Индукция ертедегі үнділік логикада, Лаоцзы еңбектерінде, ертедегі грек логикасында зерттелді. Аристотель өзінің "Бірінші аналитикасынлда" индукцияның қарапайым формасы болатын толық индустрияны қарастырды. Индукция - Галелейдің ғылыми зерттеу әдісінің құрамдас бөлігі және жалпылаудың бір түрі. Ф. Бэконның индукция туралы ілімінде индукция қажетті және сенімді ғылыми ұғымдарды құру әдісі делінеді. Оның пікірінше, тек индукция заттың табиғатын ашады, дәлелдеудің нағыз формасы. Сөйтіп, Ф. Бэкон танымындағы индукция ролін жоғары бағалап, дедукцияны мойындамады. Бұл ілім ағылшын ғалымдары Дж. С. Милль және Дж. Гершель, орыс ғалымдары М.И. Каринский мен Л. В. Рутковский еңбектерінде онан әрі дамытылды. Бұл еңбектердің құндылығымен бірге кемшіліктері де болды. Индукция мен дедукция арасындағы диалектикалық тірлік дедукцияның танымдағы алатын орны мен ролі, индукция мен дедукция түрлері диалектикалық материализмде ғана зерттеледі және дұрыс түсіндіріледі.
Міне, дедуктивті дәлел:
Сингапурда күн ашық. Егер Сингапурда күн ашық болса, онда ол қолшатыр ұстамайды. Сонымен, ол қолшатыр ұстамайды.
Қорытынды “Сондықтан ” сөзінен кейін шығады. Бұл дәлелдің екі негізі, егер бұл рас болса, тұжырымның дұрыстығына кепілдік береді. Алайда, бізге екі үй -жайдың да рас екендігін анықтауға мүмкіндік беретін ақпарат берілмеді, сондықтан біз дәлелдің дедуктивті түрде негізделгенін бағалай алмаймыз. Бұл бір немесе басқа, бірақ біз қайсысы екенін білмейміз. Егер дәлелдің жалған негізі бар екендігі анықталса, бұл оның жарамды екенін өзгертпейді.
23
Детерменизм верифиция фальсификация
Детерминизм ( лат. determinare – анықтаймын) тұрмыс құбылыстарының жалпыға ортақ себепті-салдарлы анықтылығы жәніндегі ілім. Детерминизм идеясы ежелгі дүниеде пайда болып, одан бергі барлық жаратылыстанулық-ғылыми және философиялық оймен бірге келеді.
Детерминизмнің екі негізгі түрі бар:
Қатаң детерминизм;
Қатаң детерминизм оқиғалардың барлығы да олардың себебі тудырған салдары, яғни, барлық оқиғалар алдында болған жағдайлардан шығады. Осылайша, осы шақтағы және болашақтағы оқиғалар өткендегі оқиғалардай түрақты әрі әзгермейді. Бұл көзқарастың шеңберінде моральдық жауапкершілік жоқ, өйткені ол субъектінің еркін еркіне негізделген, ал қатаң детерминизм еркін іс-әрекеттің болуын жоққа шығарады.
Жұмсақ немесе бірлескен детерминизм.
Жұмсақ детерминизм - детерминизмді ерік еркіндігімен үйлестіріп қарастыратын көзқарас. Осы тұрғыдан алғанда еркін іс-әрекет моральды жауапкершілікті жүзеге асыратын себептіліктің бір түрі болып табылады.
Верификация - [лат. verificatio - дәлелдеу] - әлеуметтік нысанның шынайылығын нақтылы өмірмен эмпирикалық салыстыру арқылы тексеру. В. әлеуметтік болжамдарды ғылыми негіздеу процесінде аса маңызды. Верификация нәтижесінде олар не дәлелденеді, не теріске шығарылады. Статистикалық және басқа да әдістермен қоса қолданылады.[1]
Верификация принципі (лат. veins - "акиқаттық", лат. ficio - "жасаймын", "іздеймін") — теориялық қағидалардың ақиқаттығын болмыс деректерімен салыстыру арқылы анықтау немесе әлеуметтік болжамды бағалау амалы. Осы арқылы әлеуметтік болжау нақты деректер, ақиқат жағдайлармен салыстырылып дәлелденеді немесе теріске шығарылады.[1]
Фальсификация сөзі латын тілінен аударғанда "falsificatio" сөзі "жалған"дегенді білдіреді.
Бұрмалау - бұл нақты бір нәрсені жалған деп ауыстыруға бағытталған қасақана әрекеттер. Әдетте, олар пайдакүнемдік мақсатта жасалады. Мысалы, түпнұсқаның бағасына жалған сату немесе заңды Жауапкершіліктен аулақ болу.
Жалғандықты ауыстырылатын тауарларды имитациялаумен немесе өндірумен шатастырмаңыз.
Мысалы, маргарин жалған сары май емес. Бұл ұқсас тағамдық қасиеттері бар Өсімдік майларының бюджеттік өнімі.
Бірақ, өндіруші үнемдегісі келеді делік: майдың 30% маргаринмен алмастырылып, кілегей хош иісін қосады. Бұл жағдайда өнімнің құрамында тек сүт компоненттері көрсетіледі. Содан кейін мұндай" май " жалғандықтың нәтижесі болып табылады.
Əртүрлi ғылымдардың өздерiнiң арнайы мiндеттерiн шешу үшiн қолданатын сан-
алуан тəсiлдерiнен өзге ғылыми бiлiмнiң өзiн даярлайтын жəне құрылымын реттейтiн
барлық ғылымдарға ортақ кейбiр ережелер мен процедуралар да бар. Олар жалпы
ғылыми методтарды құрайды. Оның iшiндегi ең маңыздыларын қарастырайық.
1. Абстракциялықтан нақтылыққа көшу методы. Əрбiр теорияның негiзгi
тұжырымдары, яғни оның постулаттары, принциптерi мен аксиомалары бiлiмнiң қалған
өзгелерi осылардан туындайтын iргетасты құрайды
