Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010
жүктеу/скачать 5,72 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАУ ҮРДІСІН ЖЕТІЛДІРУДЕ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ
- South Kazakhstan area, with methods of diversification improvement of food production in the competitive market position and with the ways of their achievement.
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010
- Тамақ өнеркәсібінің салыстырмалы таңдау қызметі
- Тігінен интеграциялау
- Дараланған Туыстық салаға диверсификациялау
- Туыстық емес салаға диверсификациялау
- Туыстық және туыстық емес салаға диверсификациялау Диверсификациялаудан кейінгі салыстырмалы таңдау
- Кәсіпорынның диверсификациялау шешім қабылдау алгоритмінің блок- схемасы
- Облыс аумағында 2009 жылы өндірілген негізгі тамақ өнімдерінің көлемі
- Облыс бойынша 160,2 1,04 14,7 247,1 0,2 77,4
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Мырзалиев Б.С., Қарабаев С.Т. Туристік ұйымдардағы аудиттің әдістемелік ерекшеліктері
Есептіліктің сенімділігі жайлы пікір жағымды немесе жағымсыз аудиторлық қорытынды формасында бейнеленуі мүмкін. Өте жағымды аудиторлық қорытынды да турфирманың бухгалтерлік есебінің сенімділігі жайлы пікірі – бұл есептілік барлық қалыпты қатынаста активтердің, пассивтердің және мекеменің қаржылық нәтиже қызметінің есептік период аралығында нормативті актілерге сәйкес құрылған және ҚР-дағы бухгалтерлік есеп және есептілікпен реттелуін қамтамасыз ететіндей дайындалған дегенді білдіреді. Жағымсыз немесе кері аудиторлық қорытындыда аудиторлық фирманың пікірі – бұл аудиторлық қорытындыда көрсетілген жағдайлардан бөлек бухгалтерлік есеп барлық қатынастарда активтер, пассивтер және қаржылық нәтижелер қызметі, экономикалық субъектінің жан-жақты қызметінің, ҚР бухгалтерлік есеп және есептілік реттелуінің нормативтік актілерден ауытқулар бар дегенді білдіреді. Аудиторлық қорытынды үш міндетті элементтен тұрады: а) аудиторлық қорытындының кіріспе бөлімі аудиторлық фирма жайлы жалпы мағлұматтарды көрсетеді; б) негізгі (аналитикалық) бөлімде есепті-аналитикалық жүйенің және ішкі фирмалық бақылау жүйесінің, сондай-ақ бухгалтерлік есепті реттейтін нормативті-құқықтық құжаттардың жағдайларымен сәйкестігін тексеру нәтижесінің жалпы мәліметтері жайлы мағлұматтан тұрады; в) аудиторлық қорытындының қорытынды бөлімінде фирманың бухгалтерлік есептілігі, экономикалық субъектінің сенімділігі жайлы пікірінен тұрады. Қорытынды бөлім мыналардан тұруы тиіс: берілген бөлімнің атауы; қорытынды бөлімнің бағыттылығы, экономикалық субъектінің атауы; аудит объектісі; нормативтік- құқықтық құжаттарға сілтеме – бұлар бухгалтерлік есепті құрудың және көрсетудің тәртіптілігін реттеуі тиіс; зерттелген шаруашылық субъектінің бухгалтерлік есептілігінің сенімділігі жайлы аудиторлық ұйымның пікірі; аудиторлық қорытындының мерзімі.
Қорытындыда аудит жүргізілген қатынасқа сәйкес экономикалық субъектінің бухгалтерлік есептілігі қосылып алынуы тиіс.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Агеева Ю.Б., Агеева А.Б. Аудиторская проверка: практическое пособие для аудитора и бухгалтера - М.: Бератор-Пресс, 2003. 2.
190с. 3.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. – Алматы: Қазақстан, 1994. 4.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 ақпандағы №234 Заңы. 5.
6.
7.
330
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің аға оқытушысы
ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАУ ҮРДІСІН ЖЕТІЛДІРУДЕ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ В этой статье рассматривается анализ процесса диверсификации на предприятии по пищевой промышленности в Южно-Казахстанской области, методы совершенствования диверсификации производства пищевой продукции в конкурентном рыночном положении и пути их достижения. This article deals with analysis of diversification process at the enterprise of food industry in the South Kazakhstan area, with methods of diversification improvement of food production in the competitive market position and with the ways of their achievement.
Қазақстан Республикасында, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысындағы нарықтық қатынастардың дамуы кәсіпорындардың өндірістік қызметінің сыртқы ортасын өзгертті және осы орта өзгерістеріне тез жауап беруші іс-әрекеттер мәселесі маңызды болып отыр. Мұндай жағдайда кәсіпорындардың көп бөлігі диверсификация стратегиясын таңдайды. Тамақ өнеркәсібінің диверсификациялану үрдістері басқарушылық сипатта болуы қажет. Диверсификациялау үрдісі диверсификация стратегиясын дұрыс таңдау, қызмет түрінің қоржыны мен өнімнің түрлерін құру және кәсіпорынның салыстырмалы ұйымдық-құқықтық нысанын таңдауға негізделуге тиісті. Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі қызметін зерттеу барысында тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының диверсификациялауының салыстырмалы жолы ретінде
туыстық және
туыстық емес
диверсификацияның стратегиясы жүргізілетіндігі анықталды. Сонымен біздің зерттеу шеңберіміздегі кәсіпорындардың стратегиялық жоспарларын облыс аймақтарының кәсіпорындары ұстанса болады. Олар келесілерді қамтиды: жаңа салаға ендіру стратегиясы, жаңа кәсіпорынды сатып алу немесе құру, біріккен кәсіпорын құру; есептен шығару және қызметті толық тоқтату стратегиясы; кәсіпорынды жаңалау стратегиясы, қысқарту және қайта құрылымдау; кәсіпорын өз қызметін кеңейту барысында келесі нысандарды қолдануы мүмкін: жаңа кәсіпорын сатып алу, ескі кәсіпорынның құрамында жаңасын құру немесе біріккен кәсіпорын құру. Жұмыс істеп тұрған кәсіпорынды сатып алу – бұл кеңінен қолданылатын диверсификацияның стратегиясы және ол кәсіпорынға мақсатты нарыққа тез арада шығып, көптеген кедергілерден өтуіне мүмкіншілік береді (технологиялық тәжірибені сатып алу, жеткізіп берушілермен қарым-қатынас орнату, нарықта белгілі бір атаққа ие болу үшін тауар қозғалысын ұйымдастыру, өнімнің танымдылығы және қажетті өндіріс көлемімен қамсыздандыру).
331
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Тұрысбекова Г.К. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау...
Ғылыми әдебиеттерді [1,2,3] талдау негізінде біз ұсынып отырған диверсификацияны жүзеге асыруға бағытталған іс-әрекеттер келесі қызметтерді қамтиды (1-сурет): қосылу немесе бірігу; бастапқы артықшылығы жоқ жаңа бизнес арқылы жұмыс істеу; біріккен кәсіпорынды құру.
Сонымен, диверсификациялау стратегиясының қосылу (бірігу) бағытында облыстағы «ЭкоПродуктГруп» АҚ-ның қызметін талдаса болады және оның меншік құрылымы келесідей құрылды: «ЭкоПродуктГруп» АҚ - 51% және «ИнвестФондҚаз» - 49%. Жаңа кәсіпорынды құру арқылы диверсификациялау нарыққа кіру үшін кедергілерден өтуді ғана емес, ол сонымен қатар, жаңа өндірістік қуатқа үлкен капитал салымын, қамсыздандырудың жоғарғы деңгейін және қызметкерлердің жоғары деңгейдегі дайындығын қажет етеді. Сондықтан бұл стратегияны Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ
өнеркәсібі кәсіпорындары үшін қолдану тиімді емес, себебі қажетті қаржы ресурстары жеткіліксіз деңгейде және жоғары тәуекелділікті талап етеді. Бірақ, олар бірге қызмет ету мақсатында біріккен кәсіпорын құруына болады, яғни ерікті өндірушілердің ресурстары мен тәжірибесін біріктіру арқылы ірі қуатты
интеграциялау
толық (өндірудің барлық тізбегі)
(өндірудің белгілі бір тізбегі) Дараланған Туыстық салаға диверсификациялау
Акциялардың нарықтық бағасын стратегиялық пайдалылықпен құру: шығындарды бөлу, опыттың берілуі
Тәуекелділіктің диверсификацияланған қызметтері арасында таратылуы
бағасын портфелді жоғары тиімділікпен басқару арқылы құру
Жаңа сатып алуларыд жүргізу (немесе бірігу): жаңа туыстық немесе туыстық емес салаларға ену. өзінің негізгі қызмет жүргізу саласын нақтылау үшін.
тастау: стратегияға сәйкес келмейтін портфелдің нашар қызметтерін алып тастау үшін.
Портфелдің барлық құрамын қайта өзгерту: егер көптеген қызметтер нашар жүргізілсе, осы қызметтерді сату, олардың қаржысына жаңа сатып алулар жасау.
Диверсификациялау базасын қысқарту немесе көлемін азайту: бірнеше қызметтерді алып тастау арқылы, негізгі емес қызметтерді алып тастау арқылы; бір немесе екі негізгі қызметті алып тастау арқылы.
Сатуға келмейтін, шығыны көп қызметтерді тоқтату немесе жауып тастау. Диверсификациялауды жүргізуде төменде берілген бір немес бірнеше қызметтер атқарылуы тиіс: o
o
Бастапқы артықшылығы жоқ жаңа қызметтерді жүргізу o
Бірлескен кәсіпорын құру
332
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Тұрысбекова Г.К. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау...
бәсекелік қабілет ие бола алады. Шетел әріптестерімен бірігіп құрған кәсіпорын келесі артықшылықтарға ие болады: импорттық квота мен тарифтерден босатылады, ұлттық және саяси қызығушылықтар мен мәдени кедергілерден өтеді. Бұған мысал ретінде Египетпен әріптестікте «ПРИНИР- 2004» ЖШС-нің қызметін алуға болады. Қазіргі уақытта тамақ өнімдері тек сапалы, әрі ағзаны физиологиялық қажетті
заттармен (ақуыз,
майлар, көмірсулар, құнарлылығы) қанағаттандырып қана қоймай, сонымен қатар, жоғары биологиялық құндылыққа (құрамында витаминдер, қажетті қышқыл сүтті өнімдер, теңіз өнімдері, биологиялық белсенді қоспалары) болуы қажет. Қазіргі заман талабына сай нарықта тұрақтанып қалуы үшін жоғары биологиялық құндылыққа ие тамақ өнімдерін өндіруге мамандану қажеттігі артып отыр. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының өндірген тауар номенклатурасы бұл бағытта диверсификацияны өткізуге толық мүмкіндігі бар екендігін көрсетеді. Тәтті кондитерлік өнімдерді, нан өнімдерін, сүт өнімдерін өндіру саласындағы технологиялық өзгерістер денсаулыққа пайдалы өнімдерді тұтынушы сатып алушыларға бағытталуға мүмкіндік береді. «Денсаулыққа пайдалы өнімдер» топтамасы Оңтүстік Қазақстан облысында әлі бос тұр (тек алматылық сүт өнімдерін өндірушілерді қоспағанда). Диверсификацияның бұл бағытының болашағы зор және ол «Сайрам сүт» ЖШС аумағында орналасқан сүт өнімдерін өндіру мен өткізу мүмкіндіктерін «денсаулыққа пайдалы өнімдер» топтамасында пайдаланып, өндірістік қуатты ұлғайтады. «Сайрам сүт» ЖШС аумағында өндірілетін барлық өнімдер сертификатталған, қазіргі заман талабына сай материалдарға оралған және ол тауарларды ұзақ уақыт бойына консерванттарсыз сақталуына жағдай жасайды. Онда 30 атауға жуық өнімдер өндіріледі. Зерттеу қорытындысында Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарының тиімділігін арттыру және ары қарай өсуі мен дамуы үшін қажетті диверсификация бағыттарын анықтадық. Өкінішке орай, кәсіпорын басшылары стратегиялық басымдыққа ие сала кәсіпорындарын анықтап, диверсификациялануына көп көңіл бөліп отырған жоқ. Туыстық емес немесе конгломераттық диверсификация стратегиясын қолдану арқылы Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары болашақтағы пайдасы жоғары кез келген салаға диверсификациялануына болады және тиімді қаржылық жағдайда сатып алынған болашақтағы пайдасы жоғары кәсіпорындар диверсификация үшін негізгі нысан болып табылады. Туыстық емес немесе конгломераттық диверсификация стратегиясы қаржылық жағынан өте тартымды, себебі кәсіпкерлік тәуекелділік бірнеше салаға бөлінетін болғандықтан кәсіпорын бір бизнес түріне ғана тәуелді
333
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Тұрысбекова Г.К. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау...
болмайды. Туыстық емес
диверсификация қаржылық тәуекелділікті төмендетудің бірден бір жолы, себебі кәсіпорын инвестициясы бизнестің әртүрлі салалары мен түрлеріне бөлінеді. Сол арқылы кәсіпорынның қаржылық ресурстары жоғары тиімділікпен пайдаланылады [4]. Диверсификацияны аз қолданатын компаниялар пайдасына қарағанда диверсификацияны кеңінен қолданатын кәсіпорындардың жалпы пайдасы тұрақты болып қалады немесе дағдарыс, экономикалық құлдырау кезеңінде олар аз да болса тұрақтылыққа ие бола алады. Ол үшін жақсы ойластырылған диверсификация стратегиясы негізделуі қажет. Осы міндетті шешуде біз, диверсификациялаудың осы ұсынып отырған бірнеше бағыттарының ішінен кәсіпорын үшін ең тиімдісін таңдауда шешім қабылдау алгоритмін 2-ші суретте ұсынып отырмыз. Оңтүстік Қазақстан облысындағы тамақ өнеркәсіптері бәсекелестік ортада қызмет ететін болғандықтан ең жоғары синергетикалық эффектіге ие стратегияны таңдау қажет және ол кәсіпорындарға бағаны төмендетуге мүмкіншілік беру арқылы бәсекелестік артықшылыққа ие болып, қоғамдық көзқарас бойынша бірыңғай экономикалық, әлеуметтік-саяси ортада тиімді жұмыс істейді. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарында диверсификацияны дамыту күнделікті сұранысқа ие тауарларды өндіруші, сонымен қатар, шикізатты алғашқы ретті өңдеуші салаларда жүргізіліп, облыстық деңгейдегі кәсіпорындардың қызметін сипаттайды (кесте 1). Кестеде берілгендей, қантты өндіру саланың салалық диверсификациясы ретінде қолданылмайды. Бұл облыстағы және де республика көлеміндегі қант өнеркәсібінің ауыр жағдайы [5] мен технологиялық үрдістің қиындығымен түсіндіріледі. Өсімдік майын өндіру тәжірибеде «Шымкентмай» АҚ мамандану саласы болып табылады, себебі оның үлесі облыстағы жалпы өсімдік майын өңдеу бойынша ортажылдық қуаты 95% құрайды. Сондықтан, май өнімдерін өңдеу саласы тамақ өнеркәсіптері үшін ең тартымды сала болып табылады. Мақта майын облыстағы көптеген кәсіпорындар өндіреді. Өсімдік майы нарығы тауар дифференциациясымен (түрлілігімен) ерекшеленеді. Сондықтан аймақтағы көптеген тамақ өнеркәсібі кәсіпорындары осы бәсекелестік артықшылықты пайдалану арқылы мақта майын өндіреді. Облыстағы макарондық өнімдерді өндіру жөнінен 90%-дан жоғары үлеске «Макаронная фабрика Корона» ЖШС ие, бірақ бұл тауар күнделікті сұраныста болғандықтан оны маманданған кіші кәсіпорындар мен басқа да тамақ кәсіпорындары өндіреді. Шұжық өнімдерін өндіру саласы тек маманданған салаларды қамтиды. Егер 2004 жылы «Омар» ЖШС-нің жалпы сатуға негізделген өнім көлеміндегі үлесі 89,1% құраса, 2009 жылдың қорытындысына келіп шұжық өнімдерін өндіруде басыңқы орынды «Оңтүстік құс» АҚ 22,2% үлес салмағымен иемденіп отыр.
334
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Тұрысбекова Г.К. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау...
Сурет 2. Кәсіпорынның диверсификациялау шешім қабылдау алгоритмінің блок- схемасы
Диверсификацияның мақсаттары мен міндеттерін тұжырымдау Мақсаттар мен міндеттерді түзету Ұйымды диверсификациялау бойынша жоба инициациясы Басы
Соңы Диверсифи- кация мақсаттары мен міндеттерін ұйым мақсаттары мен міндеттерімен салыстыру
жоқ
Мақсаттар мен міндеттерді түзету қажет пе?
Ұйымды
диверсификациялау қажеттілігін негіздеу
жоқ
ия жоқ
ия
ия
Ұйымды диверсификациялау бойынша жобаларды дайындау Ұйымды диверсификациялау бойынша жобаларды экономикалық негіздеу
Ұйымды диверсификациялау бойынша жобаны таңдау
Ұйымды
диверсификациялау бойынша шешімді қабылдау Жобаны жүзеге асыру Нақты нәтижені бағалау
жоқ
ия
335
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №6, 2010 Тұрысбекова Г.К. Оңтүстік Қазақстан облысы тамақ өнеркәсібі өндірісін диверсификациялау...
ан, ж ар м а өні м де рі , м ың
тн . Ет ж ән е ет
өні м де рі , м ың
тн . С үт ж әне с үт
өні м де рі , м
ың тн . Жұ м ы рт қа , м лн.
дан а Қ ант, м ың
тн.
Ө сі м ді к м айы, м ы ң тн.
К ар то п, м ың т н.
К өк өні
с, ба қш а өні
м де рі , м ың
тн . Же м іс - ж иде
к, м ың тн.
160,2 1,04 14,7 247,1 0,2 77,4 155,3 948,2 57,4 Шымкент қ. 35,8 0,12
0,8 3,4
0,2 34,4
0,3 6,7
1,6 Арыс қ.ә. 6,0
6,9
2,1 67,6
0,3 Кентау қ.ә. 5,4
0,8
0,7 5,8
0,8 Түркістан қ.ә. 6,4
9,3
3,2 125,8
7,2 Бәйдібек ауданы 4,1
8,9
2,7 4,1
0,7 Қазығұрт 7,6
8,4
37,7 5,6 19,9
4,3 Мақтаарал 20,2
11,2
1,5 6,0 156,3
1,4 Ордабасы 6,9 0,84
0,8 9,6
8,8 65,8 1,5
Отырар 4,4
0,4
4,9
0,9 11,4
0,2 Сайрам
18,8 0,08
2,4 133,0
3,8
35,3 108,7
15,8 Сарыағаш 18,5
9,1
66,3 130,7
6,0 Созақ
3,9
0,3 4,2
2,8 5,0
0,4 Төлеби
9,3
2,6 18,3
11,9 16,6
9,2 Түлкібас 7,2
16,5
7,9 38,7
7,9 Шардара 5,6
2,5
0,9 85,2
0,2
Облыстағы тамақ өнеркәсібіндегі жетекші кәсіпорындардың қызметін талдау барысында көріп отырғанымыздай, көптеген кәсіпорындар өз қызметтерін көп жағдайда жергілікті және аймақтық нарықта қызмет ететін маманданған кәсіпорын ретінде бастап, қосымша табыс алу мақсатында туыстық және туыстық емес салаларға интеграцияланып, стратегиялық дамуында диверсификациялау бағыттары бойынша тиімді қызмет атқарып келеді. Бірақ, экономиканың жаһандану барысында тек қана тиімді қызмет атқарудан басқа, нарықтағы тұрақсыздық пен жасырын жағдайлардан сақтандыруды және тұрақты қаржылық түсімді қамтамасыздандырып отыру мақсатында кәсіпорындар диверсификациялау үрдісін әрі қарай жетілдіріп отыруы қажет деп есептейміз. Біздің ойымызша, кәсіпорындар өз қызметінің алғышарты ретінде тұтынушыларға экологиялық таза отандық өнімдерді ұсыну арқылы олардың өмір сүру сапасын жақсарту міндетін қою керек, өйткені сапалылық бәсекелестіктегі артықшылық қабілет болып табылады. Қолданыстағы технологияларын жаңартып, экологиялық таза өнімдерді өндіруге мүмкіншілік алуы қажет, бірақ оған қосымша шығын шығару қажет болады.
|