А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009

262 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Мамыров Е. Жасөспірім волейболшылардың психологиялық дайындығының кейбір мәселелері 
 
 
4)  Волейболшылардың  ойын  жарыс  әрекеттері  үшін  мәні  бар 
психофизиологиялық 
қасиеттердің 
дамуы. 
 
Волейболдағы 
ойын 
әрекеттерінің тиімділігі сезім қимылдық қабылдау   көрсеткіштерімен тығыз 
байланысты.  Ойыншылар  үшін  болжам  болып  мыналар  табылады:  таңдау 
реакциясы,  «уақыт  сезімі»,  «бұлшықет  сезімі»,  «кеңістік  сезімі», 
қарқындылық сезім. 
5) 
Жарыс 
процесінде 
туындайтын 
психикалық 
жағдайларды 
оңтайландыруды  қамтамасыз  ететін  психоэмоционалдық    қасиеттердің 
дамуы.    Аталған  жағдайда  сөз  спортшыда  жарыс  әрекетімен  туындайтын 
эмоционалдық  күйзеліске  қарсы  тұра  білу  қабілетін  қалыптастыру  жөнінде 
болып  отыр.  Бұл  қабілет  қажетті  сәтте  өз  күшін  жұмылдыра  білу  немесе 
босаңсу, эмоционалдық реакцияларды басқару, жарыс процесінде өз тәртібін 
реттеуден  көрінеді.  Сондай-ақ  бұған  төрелік  жағдайларды  басқара  білуді 
дамытуды,  алда  болатын  жарыстарға  өз-өзін  қалпына  келтіру,  «жеңу» 
қабілеті мен дайындығын  жатқызуға болады.  
6)  Әсіресе  командалық  спорт  түрлерінде  жоғары  спорттық  нәтижелерге 
қол  жеткізуде  маңызды  рөл  ойнайтын  «жаттықтырушы-спортшы», 
«спортшы-спортшы», «спортшы-звено», «звено-звено», «спортшы-команда», 
«звено-команда»  жүйелерінде  өзара  қатынастарды,  спорттық  ұжымдағы 
жекелік қатынастарды  қалыптастыру. 
Бұл  аталған  спортшының  психологиялық  дайындық  кезеңдері  ресейлік 
ғалым Ю.Евсеевтің оқулықтарында тереңірек талданған [6.211]. 
Ғалым  Пуни  А.Ц.«Спорттағы  еркін  дайындықтың  психологиялық 
негіздері»  атты  еңбегінде  психикалық  құрылым  деп  жеке  тұлғаның 
ерекшеліктеріне  сыртқы әсерлерді сезгіштігінің, қабілеттерінің көрінуі мен 
жеке  тұлғаның  интеллектуалдық,  сезімдік  және  жігерлілік  процестерінің  
өтуі айтады [7.24]. Сол сияқты жеке тұлғаның психикалық құрылым белісін 
немесе спорттың маңызды сапаларын арнайы бағытпен дамыту әрбір спорт 
түрінде, әрбір мамандықта өзгеше қалыптасатынын алға тартады [8.31]. 
Ойыншының белгілі бір психоэмоционалдық жағдайын қалыптастыруға, 
белгілі  бір    психикалық  қасиеттер  мен  қызметтерді  дамытуға  бағытталған 
психологиялық  дайындық  құралдарын  психологиялық  және  жанама    деп 
бөлуге болады.  
Психологиялық  құралдардың  бірінші  тобына    оны  психореттеуші 
құралдар  жатады:  гипноз,  сендіру,  эмоционалдық  жағдайды  реттеу  үшін 
қолданылатын психореттеуші жаттығулар. Сондай-ақ спортшыға көру және  
бұлшық ет-қозғалыс көріністерін оймен  ойлау жолымен қозғалыс әрекеттері 
мен  сыртқы  орта  параметрлерін  қабылдауды  жетілдіруге,  қозғалыстың  
кинематикалық  және  динамикалық  сипаттамаларын  реттеуге  мүмкіндік 
беретін психобұлшықет немесе идеомоторлық  жаттығулар жатады.  
 
 
 
 
 

263 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Мамыров Е. Жасөспірім волейболшылардың психологиялық дайындығының кейбір мәселелері 
 
 
Психологиялық 
дайындықтың 
жанама 
құралдарына 
спортшының 
моральдық,  ішкі  дүниелік,  ерік  сферасына  жаттықтырушының  ықпал  етуі,  әр 
түрлі  жағдайларда  орындалатын  дене  жаттығулары    жатады.  Бұл  жағдайда  сөз 
спорттық  дайындықтың  негізгі  құралдарының  белгілі  бір  психологиялылығы 
және  спортшының  психикасына  ықпал  ету  мақсатымен  оларды  пайдаланудың 
нақты әдістемелік тәсілдері жөнінде болып отыр [9.70]. Мысалы: 
-  жаттығуларды  сыртқы ортаның қолайсыз  физикалық  факторлары, ақпарат 
алуды  қиындататын  басқа  да  тежеуші  факторлар  (жарық,  дыбыс  эффектері) 
жағдайында  орындау; 
-  арнайы  қабылдауды  жетілдіру  үшін  алдыңғы  қатарлы  анализаторлардың 
(көру,  кинестикалық,  есту)  қызметін,  көру  аймағының  көлемін,  әр  түрлі  көңіл 
бөлу параметрлерінің дамуын шектеумен жаттығулар жасау; 
-  батырлық,  жігерлік,  өзін-өзі  игеру  сияқты  ерік  қасиеттерінің  дамуын 
қамтамасыз  ететін  тәуекелмен,  қауіп-қатермен  байланысты  жаттығуларды  да 
орындау; 
-    стандартты  емес  әрекеттерді  талап  ететін  күрделі  ойын  жаттығуларын 
пайдалану, жедел және тактикалық ойлау, сондай-ақ дербестік пен белсенділікті 
дамыту  мақсатымен  жаттықтырушының  көмегінсіз  бақылау    ойындарын  
жүргізу. 
-  Жеңу  мен  жеңілу  реакциясын  қалыптастыратын,  «соңына  дейін»  күресу 
қабілеттілігін  дамытатын  жаттықтыру  жағдайлары  мен  қатаң  қарсыласуларды  
іске асыру; 
- Қолайсыз эмоционалды ықпалға тұрақтылықты қалыптастыру мақсатымен 
жаттықтырушы тарапынан ойыншылардың әрекетін кері, қолайсыз бағалау; 
-  Ерік  қасиеттерін  жетілдіру  үшін  ауырсыну  және  едәуір  шалдығуды  
тудыратын дене мүмкіндіктері шегінде жаттығулар орындау. 
-  Тәртіптік,  еңбексүйгіштік,  ұстанымдылықты  тәрбиелеу  мақсатымен 
жаттықтырушының  нұсқауын,  тапсырмасын,  жеке  жоспарын  міндетті  түрде  
жүзеге асыру; 
- Тәсілдік ойлауды дамыту үшін  тәсілдік схемаларды қолдану.  
- 
Ұстанымдылықты  дамыту  үшін  әсіресе  ерсілі-қарсылы  жүгіру 
жаттығуларын  пайдаланумен  қорғаныста  жоғары  тиімді  ойынды  қолдану  және 
т.б. 
Психологиялық дайындық спортшының және топтың жарыста табысты өнер 
көрсетуіне  дайындық  жағдайын  қалыптастыруда  маңызды  рөл  атқарады. 
Сондықтан  ол  спортшыларды  спорттық  жетілдірудің  барлық  кезеңдерінде    де 
оқу-жаттығу процесіне   енуі тиіс.  
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Бабаев С. Психология. (оқу құралы).  2004. 
2.
 
Общая психология / Под ред. А.В.Петровского . -М.: 1986 
3.
 
Спортивные и подвижные игры. Под общей редакцией профессора Ю.И.Портных. -М.: «ФиС», 1984 
4.
 
Дүйсенов О., Мамыров Е. Волейбол. -Түркістан: 2006, 240 б. 
5.
 
Ильин Е.П. Психология  спорта. -СПб.: -Питер: 2008. 352 с. 
6.
 
Евсеев Ю.И. Физическая культура. Серия «Учебники, учебные пособия», -Ростов на Дону: Феникс, 2004. 384 с. 
7.
 
Пуни А.Ц. Психолоические основы волевой подотовки в спорте. -Ленинград: 1977. 
8.
 
Келлер В.С. Деятельность  спортсменов в вариативных конфликтных ситуациях. -М.: ФиС, 1977. 
9.
 
Иванов Г.Д., Құлназаров А.Қ. Студенттердің дене тәрбиесі. Оқулық. -Астана: 2008.  220 б. 

264 
 
 А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Г.АБДУЛЛИНА 
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистр-оқытушысы 
 
АУЫЛ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ МӘДЕНИ-АҒАРТУ 
МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ҚЫЗМЕТІ 
 
В  этой  статье  речь  идет  о  деятельности  сельских  учителей  в  культурно-просветительских 
учреждениях. 
 
This article deals with the activity of village teachers in the cultural and educational institutions. 
 
Қай  қоғамда  болмасын  интеллегенция  мәселесі  өзекті  мәселе.  Себебі, 
қоғам  өмірінің    тыныс-тіршілігін  жаңартушы  тұлғалар  -  әрбір  саладағы 
интелегенция өкілдері екені рас. Әсіресе, халық ағарту саласындағы мұғалім 
интеллегенциялары ел мәдениетіне өлшеусіз үлес қосып отыратыны белгілі. 
Бұл 
проблеманы 
ќозѓамай 
т±рып, 
«м±ѓалім 
интеллигенциясы», 
«педагогикалыќ  интеллигенция»  ±ѓымдарын  ашып  алуымыз  керек. 
Ғалымдар  Р.Н.Руткевич  пен  Ф.Р.Филипповтың  пікірлері  бойынша 
педагогикалыќ интеллигенция ой ењбегі адамдары ќ±рамында µзіндік орны 
бар,  басќалармен  шатастыруѓа  болмайтын  єлеуметтік-кєсіби  топ  ретінде 
ќарастырады.  Ал  В.И.Астахова  м±ѓалімдерді  ѓылыми-мєдени  топ 
мүшелеріне жатќызады. Л.С.Бляхман, О.И.Шкаратан, Ю.В.Арутюнян сынды 
ѓалымдар  пікірінше    м±ѓалімдер  б±ќаралыќ  интеллигенция  тобына  кіреді. 
Зерттеуші  Ц.Л.Розенберг  [1.96-105]  де  осы  мєселеге  байланысты  µз  ойын 
ортаѓа салѓан еді. Оныњ пайымдауынша м±ѓалімдердіњ атќаратын ой ењбегі 
білімді  таратумен  жєне  тєрбие  процесін  ж‰зеге  асыруымен  ерекшеленетін 
айрыќша формаѓа ие  құбылыс. 
М±ѓалім  интеллигенциясыныњ  єлеуметтік  дамуы  тенденцияларын 
ќарастыратын  болсаќ,  бірінші  кезекте  ауыл-село  м±ѓалімдерініњ  ќ±рамы, 
ќ±рылымы  ќандай  баѓыттарда  жєне  ќандай  динамикамен  µзгергенін 
аныќтаѓан  жµн.  Кµп  жаѓдайда  осынау  факторлар  интеллигенция 
кадрларыныњ  єлеуметтік  практикасын,  ќоѓамдаѓы  орны  мен  рөлін  аныќтап 
беретіні  сµзсіз.  Басќаша  айтќанда,  статистикалыќ,  сандыќ  µзгерістер 
негізінде сапалыќ жања ќ±былыстар туындап жатады. Атап айтқанда, 1960-
1985-жылдар  аясында  жалпы  білім  беретін  ауыл-селолыќ  мектептердегі 
м±ѓалімдер ќатары 60,2 мыњ адамнан 132,2 мыњ адамѓа дейін, яѓни 219,6%-
ға  ±лѓайѓан  екен.  Олар  1959  жылы  ауыл-селоларда  ењбек  етіп 
ж‰ргендердіњ 2,9%-ын, ой ењбегімен айналысатындардыњ 20%-ын ќ±раса, 
1979 жылы тиісінше 3,5 жєне 17%-ын ќ±рады. Сµйтіп, м±ѓалімдер ауыл-село 
интеллигенциясыныњ  кµзге  т‰серліктей  ‰лкен  тобы  ретінде  танылды. 
Жалпы б‰кіл Ќазаќстандаѓы м±ѓалімдердіњ негізгі дені (1960 жылы 63,6%-
ы,  1985  жылы  71,3%-ы)  ауыл  мектептерінде  ж±мыс  істеп  жатқан  ауыл 
мұғалімдері  [2].  Сондыќтан  да  1960-1990-жылдардағы  ауыл-село 
м±ѓалімдерініњ  мәселесі  барлыќ  м±ѓалімдердіњ  мәселесі  болып  табылады 
десек,  артыќ  айтќандыќ  емес.  М±ѓалімдердіњ  ауылдыќ  жерлерде  кµп 
болуының  өзіндік  себептері    бар.  Зерттеліп  отырѓан  жылдары  Ќазаќстан 
халќыныњ  жартысына  жуыѓы (1970 жылѓа дейін – жартысынан кµбі) ауыл- 
 
 

265 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Абдуллина Г. Ауыл мұғалімдерінің мәдени-ағарту мекемелеріндегі қызметі 
 
 
селолыќ  жерлерде  шоѓырланѓан  еді.  Осыныњ  µзі  мектептер  мен  ондаѓы 
оќушылардыњ  территориялыќ  орналасуын  аныќтап  берді.  Айталыќ,  1960-
1961  оќу  жылында  республика  мектептерініњ  82%-ы  селолыќ  елді 
мекендерде  орналасса,  1985-1986  оќу  жылында  б±л  арасалмаќ  79%-ға  тењ 
болатын.  Егер  оќушылар  санына  ‰њілсек,  кµрсетілген  25  жыл  аясында 
олардыњ  55-57%-ы  селолардаѓы  орта  білім  беретін  мектептерде  оќыѓанын 
кµреміз. Міне, осылардыњ бєрі село м±ѓалімдерініњ сандыќ жаѓынан басым 
т‰сіп  жатуына  негіз  болды.  М±ѓалімдер  мен  оќушылар  саны  ѓана  емес, 
мектептер ж‰йесі де кењейе т‰сті.  
60-шы жылдардың басынан 80-ші жылдар ортасына дейін Ќазаќстандаѓы 
ауыл-село  м±ѓалімдерініњ  саны  72  мыњѓа  ±лѓайѓан  екен,  яѓни  жылына  2,9 
мыњѓа кµбейіп отырѓан [2]. 
Л.З.Р‰стемовтың  зерттеуі  бойынша    мәлім  болғанындай,  60-шы  жыл 
ќарсањында  республикада  екі  пединститут  пен  бір  университет  мектеп 
мұғалімдерін даярласа, 80-ші жылдар ортасында пединституттар саны 21-ге 
жеткен  екен.  Мамандыќтар  саны  9-дан  19-ѓа  дейін  µсіпті.  Осы  жылдары 
педучилищелер ќатары 12-ден 28-ге жеткен кµрінеді [3.15-16]. 
Дегенмен  100  мыњнан  астам  м±ѓалім  аз  мєдени  к‰ш  емес  еді.  Б±лар 
село  тыныс-тіршілігініњ  бар  саласына  –  экономикаѓа  да,  ќоѓамдыќ-саяси 
µмірге  де,  мєдени  және  тєрбие  ж±мысына  да  етене  араласып  кетті. 
Ж‰здеген  м±ѓалімдер  жергілікті  Кеңестерге  депутаттыќќа  сайланды, 
мыњдаѓан м±ѓалімдер клуб, кітапхана, музей, «Білім» ќоѓамы тєрізді мєдени 
ошаќтардыњ  белсенді  мүшесі  болды.  Жазѓы  демалыс  айларында 
±стаздардыњ  біразы  комбайн  штурвалына  отырып,  аграрлыќ  экономиканы 
ілгерілетуге ат салысты.  
М±ѓалімдердіњ    ќоѓамдыќ  негізде  атќарѓан  мєдени-аѓартушылыќ 
ќызметініњ  ќайнар  кµздері  ќайда  жатыр  деген  с±раќќа  келейік.  Біздіњ 
пайымдауымызша,  м±ѓалімдердіњ  мєдени-аѓартушылыќ  белсенділігініњ 
алѓышарттарын,  факторларын  бірнеше  топтарѓа  бµліп  ќарауѓа  болады.  
Біріншісі  –  объективтік,  яѓни  м±ѓалімдердіњ  сана-сезімі  мен  еркінен 
тысќары,  оларѓа  баѓынбайтын,  ќайта  интеллигенцияныњ  єлеуметтік 
практикасын µз ќ±діретімен айќындайтын факторлар мен алѓышарттар.  
Айта  кету  керек,  1991  жылѓы  тамыз  оќиѓасы  еліміздіњ  1917  жылѓы 
ќазанынан басталѓан баѓытын к‰рт µзгертті: социализм идеялары, маркстік-
лениндік  ілім  басты  орыннан  кеткені  былай  т±рсын,  «ќате,  зиянды,  т‰кке 
т±рѓысыз»  деген  баѓаѓа  ие  болуда.  Біздіњ  ойымызша,  б±лайша  ќорытынды 
жасау  єлі  ертерек.  Социализм  мен  лениндік  идеялар  ќате,  зиянды,  т‰кке 
т±рѓысыз  бола  ќалѓанныњ  µзінде,  олардыњ  Ќазаќстан  тарихындаѓы, 
адамдардыњ  таѓдырындаѓы  ќалдырѓан  ізін  жоќќа  шыѓару  м‰мкін  емес. 
Еліміз  20-шы  жылдардыњ  аяѓынан  бастап  социализмніњ  сталиндік  моделін 
орныќтырумен айналысты. Нәтижесінде социализм адамдардыњ санасы мен 
іс-єрекеттеріне ±лан ѓайыр єсер етумен болды.  
 
 
 

266 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Абдуллина Г. Ауыл мұғалімдерінің мәдени-ағарту мекемелеріндегі қызметі 
 
 
Революция нєтижесінде µндіріс ќ±рал-жабдыќтарына деген жеке меншік 
пен адамды адамныњ ќанауы жойылып ќана ќойѓан жоќ, адамдардыњ µзара 
ќарым-ќатынасы,  ќоѓамѓа  деген  кµзќарасы  т‰бегейлі  µзгерді.  Ќоѓам 
игілігіне ењбек ете отырып, адамдар µзініњ ќабілеті мен талантыныњ бастау 
кµздерін  аша  алатын  жаѓдайѓа  жетті.  Адамдар  арасындаѓы  ќарым-
ќатынастар  ізгілік,  ±лтжандылыќ,  интернационализм  принципіне  баѓына 
бастады.  Жеке  адамныњ  еркін  дамуы  б‰кіл  ќоѓамныњ  даму  шарты  болып 
қалыптасты.  
Социалистік  меншік  интеллигенция  кадрларыныњ  єлеуметтік-мєдени 
практикасына ќайнар кµз болады деген тезисті алѓа тартќанда µндіріс ќ±рал-
жабдыќтарына жеке меншіктіњ жойылуымен қатар ой ењбегімен жєне дене 
ењбегімен 
айналысушылар 
арасындаѓы 
ќарама-ќайшылыќтыњ 
да 
ќ±ритынын  естен  шыѓармау  керек.  Тоќырау  жылдарын,  тіпті  сталиндік 
дєуірді  ќанша  сынасаќ  та,  еліміздегі  ой  ењбегі  адамдары  ењбекшілерді 
ќанаумен  к‰н  кµрмегенін  мойындауымыз  керек.  Олар  µндірісті  басќару, 
рухани байлыќты арттыру тєрізді ерекше функцияларды атќарды, µздерініњ 
ќол  астындаѓы  дене  ењбегі  адамдарыныњ  м‰ддесінен  µзгеше  м‰ддеге 
(саяси,  теориялыќ  т±рѓыдан  алѓанда)  ±мтылѓан  да  емес.  Біраќ  ой  ењбегі 
адамдары  µзіндік  талап-тілектен  ќ±р  алаќан,  ж±мысшылар  мен 
шаруалардыњ  єлеуметтік  тапсырысынан  басќа  ештење  білмейді  екен  деуге 
болмайды.  Ќай  ќоѓамда  болмасын  µзіндік  талап-тілектері,  ±мтылысы  жоќ 
интеллигенция,  басќа  єлеуметтік  к‰штердіњ  ыќпалымен,  зорлыѓымен 
ќызмет жасаѓан интеллигенция ауыз толтырып айтарлыќтай нєтижеге жетуі 
м‰мкін  емес.  М±ндай  интеллигенция  –  мєдени  ќ±рылыс  ‰шін  жоќ 
интеллигенция.  Онда  ѓылым  мен  µнердіњ,  оќу  ісі  мен  тєрбиеніњ  ‰здік 
жетістіктері д‰ниеге келмеген де болар еді. Ой ењбегі адамдарыныњ µзара 
шығармашылық 
байланысы, 
ірілі-±саќты 
ұжымшылдыққа 
бірігуі, 
шығармашылық  ізденістердіњ  ішкі  зањдылыќтарыныњ  саќталуы  –  бєрі 
ж±мысшы,  шаруа,  интеллигенция  одаѓына еш  н±ќсан  келтірмей,  ќайта  оны 
шыњдай т‰седі. 
Интеллигенцияныњ,  яѓни  ±стаздар  ќауымыныњ  да,  халыќпен  мєдени 
ќауышуыныњ  мазм±ны  мен  µресі,  µндірісте  ењбекті  ±йымдастыру,  оны 
жабдыќтау дєрежесімен тыѓыз байланысты. Б±л т±рѓыдан келгенде 60-80-ші 
жылдар артта ќалѓан 40-50-ші жылдардан µзгеше еді.  
Осы  айтќандар  ауыл-село  µміріне  де  тікелей  ќатысты.  Зерттеуші 
А.Икеновтыњ пайымдауынша, ауыл шаруашылыѓын техникамен жєне т‰рлі 
ќ±рал-саймандармен  ќаруландырудыњ,  сµйтіп  оны  µнеркєсіп  дєрежесіне 
жаќындастырудыњ  негізгі  екі  кезењі  бар.  Бірінші  кезењде  ауыл 
шаруашылыѓындаѓы  егіншілік  пен  мал  шаруашылыѓындаѓы  басты 
ж±мыстарды  толыќ  механикаландырудыњ  ѓылыми-техникалыќ  базасын 
ќалыптастыру міндеті алѓа ќойылды. Б±л міндет Ќазаќстан бойынша 50-60-
шы жылдары ж‰зеге асты.  
Т‰птеп  келгенде,  интеллигенциясыз  адамзат  ќоѓамы  болуы  м‰мкін 
емес, тап  сол  сияќты  м‰шелерініњ  бєрі  бірдей  интеллигенция  тобына 
кµшкен  
 

267 
 
 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Абдуллина Г. Ауыл мұғалімдерінің мәдени-ағарту мекемелеріндегі қызметі 
 
 
ќоѓам  да  болмайды.  Осы  орайда  белгілі  зерттеуші  Н.А.Айтовтыњ  ѓылыми-
техникалыќ  прогресс  барысында  халыќ  ішінде  сан  жаѓынан  ењ  кµбі 
интеллигенция  болады  деген  пікіріне  ќосылмайтынымызды  айта  кетеміз. 
¤йткені,  нарыќтыќ  ќатынастар  т±сында  адамдардыњ  ‰лкен  тобы  тікелей 
µндірушілер,  ќызмет  кµрсетушілер  орнында  ж‰ретінін  єлемдік  тєжірибе 
кµрсетіп отыр. Ауыл шаруашылыѓындаѓы ењбектіњ ерекшелігі де ешќашан 
жойылмаќ емес. Диќан кеше де, б‰гін де, ертењ де ауыл шаруашылығында 
ењбек  еткен,  астыќ  сеуіп,  оныњ  µнімін  жинаѓан  диќан  болып  ќала  бермек. 
Уаќыт  озѓан  сайын  ж±мысшыныњ  саяси  тєжірибесі,  білімі  мен  кєсіптік 
дењгейі  арта  беретіні  рас,  біраќ  б±дан  ол  интеллигенцияѓа  айналып  кетеді 
екен деген ќорытынды жасалмаса керек [4.194-195].  
Б‰гінде  м±ѓалімдер  интеллигенциясында  саны  жаѓынан  ењ  кµбі  қазақ 
тілі  мен  єдебиетініњ  мамандары,  одан  кейін  тарихшылар  мен  шет  тілдер 
мамандары, т.б. Музыка, єн, сурет, сызу, дене тєрбиесі мен ењбек пєндерініњ 
м±ѓалімдері ќауырт µсіп келеді. 
Архив  ќорларын,  к‰нделікті  басылым  беттерін  аќтара  отырып,  наќты 
µмірге араласа ж‰ріп, мынадай ќ±былысты байќай аламыз: ќалада да, ауыл-
селоларда 
да 
ењбекшілер 
арасындаѓы 
мєдени-тєрбие 
ж±мысына 
м±ѓалімдердіњ  бар  топтарыныњ  µкілдері  ат  салысќан.  Б±л  жерде 
тарихшылар  математика  пєнін  беретіндерден  белсендірек,  єдебиетшілер 
тарихшылардан  ыњѓайлыраќ,  єдебиетшілерден  физиктер  пысыѓыраќ  десек, 
µтірікті ќолдан жасаѓан боламыз. 
Сонымен,  м±ѓалім  интеллигенциясыныњ  мєдени-аѓарту  практикасын 
аныќтайтын  басты-басты  объективтік  жєне  субъективтік  факторларды  атап 
µттік. Біраќ теория ќашан да µмірден бай емес. Наќты практикада жоѓарыда 
айтылѓандардыњ  шењберінен  шыѓып  жатќан  фактілер  аз  кездеспеді. 
Мєселен,  ¦лы  Отан  соѓысыныњ  ардагері,  кµп  балалы  отбасы  мүшесі,  ќарт 
±стаз  барлыќ  бос  уаќытын  лекция  оќуѓа,  ењбек  ұжымымен  мєдени 
ќауышуѓа, кездесуге баруѓа, тапќан-таянѓанын ќоѓамдыќ ж±мысына ќажетті 
ќ±рал-жабдыќтар  алуѓа  ж±мсап  ж‰ргенде,  кеше  ѓана  институт 
ќабырѓасынан  шыќќан  жас  м±ѓалім  ќоѓамдыќ  тапсырма  атаулыныњ 
ќандайынан  болсын  ат-тонын  ала  ќашып,  ќалт  еткен  бос  уаќытын  карта 
ойнауѓа, ќай ‰йде той-томалаќ бар болса, соѓан шаќырусыз барып, ішімдік 
ішіп,  бойк‰йездікпен  айналысќанын  кез  келген  ауылдан  кµруге  болады. 
Немесе  клубтаѓы,  кітапханадаѓы,  музейдегі  мєдени  істердіњ  біреуінен  тыс 
ќалмайтын,  сондай  пысыќтыѓы  арќылы  ќызметін  кµтерген,  жаќсы  атанѓан 
м±ѓалім  кезектен  тыс  жењіл  машинаѓа  ие  болѓан  к‰ннен  бастап,  к‰рт 
«µзгеріске» ±шырап, б±рынѓы мєдени белсенділіктен ж±рдай болатын. 
Єйткенмен,  єлеуметтік  практика  µњшењ  келењсіз  ќ±былыстардан 
т±рмайтыны  аќиќат.  М±ѓалім  кадрларыныњ  ќоѓамдық  мєдени  ќызметіне 
негіз болып экономиканыњ дамуы, мєдениет ошаќтарыныњ µсуі, халыќтыњ 
білім  жєне  кєсіптік-техникалыќ  дењгейініњ  кµтерілуі  рухани  молшылыќќа 
±мтылысы тєрізді объективтік жєне субъективтік факторлар ќаланды.  
 

268 
 
 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: