А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009

230 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Ермуратова А.Т. Важнейшие педагогические условия как необходимый фактор в процессе...  
 
 
Сказанное  выше  позволяет    выделить  следующие  важнейшие 
педагогические  условия,  способствующие  формированию  и  развитию 
познавательной деятельности студентов: 
-  сформированность  у  студентов  соответствующей  потребностно-
мотивационной  сферы,  выражающейся,  прежде  всего,  в  формировании 
познавательного интереса; 
-  активизация  учебной  деятельности,  направленной  на  создание 
вопросно-ответной  формы  методики  проведения  занятий,  позволяющих 
выявить культурологический и музыковедческий уровни подготовки; 
-  развитие  творческого  потенциала  и  самостоятельности  студентов, 
ориентированных  в  профессиональной  подготовке  на  необходимость 
активного  влияния  на  формирование  духовно-нравственных  идеалов 
учащихся в школе; 
- применение комплекса специальных методов обучения. 
Сказанное  выше  позволяет  сделать  вывод,  что  в  педагогическом 
процессе  усвоение  студентами  знаний    в  области  музыки  будет  более 
эффективным,  если:  выявляются  объективные  возможности  интересных 
сторон  и  явлений  окружающей  жизни;  возбуждается  и  постоянно 
поддерживается  состояние  активной  заинтересованности  окружающими 
явлениями,  моральными,  эстетическими  и  научными  ценностями; 
формируется и развивается творческий потенциал личности.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.
 
Галиев  Т.  Системный  подход    в  познавательной  и    практической    деятельности  обучаемых  и 
специалистов //Вестник высшей школы  Казахстана, 1996 г. №6.   
2.
 
Щеткина  О.К.    Метод  погружения  в  культуру  /  Аксеологические  аспекты  профессионального 
образования  молодежи  и  взрослого  населения  региона:  сб.  статей  X  Всероссийской  научно-
практической конференции. -Пенза: 2005. – 174 с.  

231 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Ә.НАСЫРИТДИНОВА 
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті 
 
ӨЗГЕ ҰЛТ ӨКІЛДЕРІНЕ МАМАНДЫҚҚА ҚАТЫСТЫ  
ТЕРМИНДЕРДІ  ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ МЕҢГЕРТУ 
 
В  данной  статье  рассматривается  вопрос  подбора  текстов  в  процессе  обучения  казахскому 
языку лиц неказахской национальности. А также акцентируется внимание на введение в лексику 
терминов, касающихся определенной профессии или специальности.  
 
This  article  deals  with  the  problem  of  selection  of  texts  in  the  process  of  teaching  non-Kazakh 
students  the  Kazakh  language.  The  special  attention  is  given  to  the  introduction  of  definite  professional 
terms into the vocabulary of students as well. 
 
Өзге  ұлт  өкілдеріне  мемлекеттік  тілді  меңгерту  ісіне  қазіргі  таңда 
көптеген  талаптар  қойылуда.  Солардың  бірі  –  жоғары  оқу  орны 
студенттеріне  білім  алып  отырған  ғылым  саласын  қазақ  тілінде  меңгерту. 
Яғни,  әр  студенттің  өзі  таңдаған  мамандығы  бойынша  мәліметтерді  қазақ 
тілінде  меңгеріп,  қазақ  тілінде  өзге  адамға  жеткізе  білу  дағдысын 
қалыптастыру.  Ал  осы  кәсіби  лексиканы  мемлекеттік  тілде  үйрету  кезінде 
басты  орынды  сол  салаға  қатысты  термин  сөздер  алатыны  сөзсіз.  Себебі 
«Адам  өзіңді  таны»  ұранына  сай  ғылымның  басты  мақсаты  мен  дамуының 
қозғаушы  күші  –  адамзаттың  қоршаған  орта  және  өзі  туралы  білімі  артып, 
танымы  кеңейіп,  өзін  рухани  күшейту  ниеті  болса,  термин  осы  мақсатты 
жүзеге  асыруда  ғылымның  алғашқы  және  бірден-бір  жаршысы»  [1].  Ал 
ғылымның  басты жаршысы  болар  термин  сөздерді  меңгеру  –  сол  ғылымды 
игерудегі басты міндет. Осы міндетті орындау үшін бүгінгі күні жоғары оқу 
орындарындағы  қазақ  тілі  пәнінің  бағдарламасында  мамандық  әлеміне  бір 
жартыжылдық  арналған.  Әрине,  мемлекеттік  тілге,  маман  даярлауға 
қойылып  отырған  талапты  ескерсек,  бұл  уақыттың  жеткіліксіз  екендігі 
белгілі.  Дегенмен  де  осы  кезең,  яғни  мамандық  әлемі  кезеңінде  қазақ  тілі 
оқытушылары 
алдарында 
отырған 
студенттерге 
өздері 
таңдаған 
мамандықтары  бойынша  қажетті  түсініктерді  мемлекеттік  тілде  үйретуге 
ұмтылуда.  
Жалпы  мамандыққа  қатысты  терминдерді  мемлекеттік  тілде  меңгерту 
кезінде негізінен бұл атауларды белгілі бір мәтін аясында алып қарастырған 
жөн.  Себебі  кез  келген  атау  сөздің  түсінігі,  қолданыс  аясы,  маман  үшін 
қажеттігі  сияқты  мәселелердің  барлығы  осы  мәтінді  игеру  барысында 
түсіндіріледі десек, артық айтқандық емес.  
Сабақта  пайдаланылатын  мәтін ғылыми  тұрғыда  сұрыпталған,  өңделген 
болуы  керек.  Ол  үшін  мәтін  шартты  түрде  екі  қырынан:  Мазмұндық-
әдістемелік  және  лексикалық-синтаксистік,  стилдік  жағынан  тексеріліп, 
бағаланады.  
Мазмұндық-әдістемелік  сипатына:  ғылыми  мазмұны,  оның  қажеттілігі, 
қайталаусыз,  жүйелі  баяндалуы,  теориялық,  абстракциялық  деңгейі,  өткен 
материалмен  сабақтастығы,  күрделірек  деңгейі  студенттердің  білімі  мен  
 
 
 
 

232 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Насыритдинова Ә.  Өзге ұлт өкілдеріне мамандыққа қатысты  терминдерді  қазақ тілінде меңгерту 
 
 
логикалық  ойлау  деңгейіне  сәйкестілігі,  терминологияның  бірізді 
қолданылуы, түрлі ақпараттық және фактілік материалдардың мөлшері т.б.  
мәселелер жатады. 
Ал  лингвистикалық-стильдік  сипатына:  студенттердің  лингвистикалық 
әзірлік  деңгейінің  ескерілуі,  сөйлемдердің  тым  ұзын,  шұбалаңқы  немесе 
кілең  тақ-тұқ  қысқа  да  болмауы,  оқылуы  мен  жазылуы  қиын  көп  буынды 
сөздердің  сирек  қолданылуы  абстракт  мағыналы  және  бейтаныс  сөздердің 
қажетті  мөлшерде  әрі  мағынасы  мәтін  ішінде  түсінікті  болатындай  етіп 
жұмсалуы, сөздердің бір мәтінде екі ұшты мағына беретіндей қолданылмауы 
(мысалы,  жазушы  –  прозалық  көркем  туынды  авторы,  жазу  жазып  отырған 
адам; оқушы  – мектепте оқитын бала, шәкірт,  жазуды оқып отырған адам, 
т.б.  Ал,  ауыспалы  мағына  тақырыбын  өткен  кезде  мұндай  сөздерді  жеке-
жеке  мәтін  арқылы  түсіндіруге  болады),  әдеби  тіл  нормаларының  қатаң 
сақталуы [2].  
 Сабаққа  қолданылатын  мәтін  студенттің  психофизикалық  ерекшелігіне 
бейімделініп немесе бейімделмей де алынуы мүмкін. Мәтінді сұрыптағанда 
мынадай  факторлардың  кешенді  жүйесін  ескерген  жөн:  студенттердің 
мамандығы  бойынша  актив  сөздер  мен  түсіндірме  терминдердің  ауқымы; 
лексико-грамматикалық материалдың ерекшелігін қамтамасыз ету; мәтіннің 
қиындық деңгейін анықтау критерийі; мәтіннің семантикалық моделін құру 
мүмкіндігі;  мәтінде  ойлау-танымдық  мәннің  болуы;  контекстік  көркемдік 
пен  жанрлық  шектеулік;  тақырыптық  принцип;  мәтіннің  композициялық-
мәндік құрылымы мен стилі. 
Сонымен  қатар  мамандыққа  қатысты  мәтіндер  ішінде  кездесер  термин 
сөздерді  қазақ  тілінде  меңгерту  барысында  алдымен  осы  атау  сөздердің 
жасалу жолдарына тоқталған дұрыс. Себебі бейтаныс сөздің қалай жасалып 
немесе  таныс  сөздердің  соңындағы  жұрнақтың  қандай  жолмен  жалғанып, 
қандай мағына ұстап тұрғанын анықтап алса, одан кейін кездескен ұқсас пән 
сөздерін  меңгеру  оңай  болатыны  анық.    Ол  үшін  ең  бірінші  қазақ  тіліндегі 
терминдердің  қалыптасуының  екі  көзі  бар  екендігін,  олардың  ішкі  және 
сыртқы  көз  болып  бөлінетінін,  ішкі  көзге  қазақ  тілінің  өз  мүмкіндіктерін 
«барынша  сарқа  пайдаланып»  жасалған  терминдер,  ал  сыртқы  көзге  өзге 
тілдерден  алынған  терминдер  жататынын  студенттерге  мұқият  түсіндірген 
жөн.  Содан  кейін  барып,  тіл  білімінде  ғылыми  терминдердің  қалыптасқан 
жасалу тәсілдеріне тоқталу арқылы әр терминді жеке-жеке түсіндіру керек.  
Жалпы,  зерттеу  еңбектерінде  термин  сөздердің  жасалуын  былай 
жіктейді:  
1.
 
қолданыстағы  дағдылы  сөздердің  мағынасы  жағынан  ұқсастығына 
қарай терминге айналуы; 
2.
 
қолданыстағы  сөздерге  түрлі  қосымшалар  жалғау  арқылы  жаңа 
сөздер қалыптастыру, мәселен, магнит – магниттеу;  
3.
 
қолданыстағы жеке сөздердің бірігуі арқылы жаңа сөз жасау; 
 
 
 

233 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Насыритдинова Ә.  Өзге ұлт өкілдеріне мамандыққа қатысты  терминдерді  қазақ тілінде меңгерту 
 
 
4.
 
сөз  тіркесті  терминдердің  қалыптасуы,  яғни  қолданыстағы 
синтаксистік  формалардың  көмегімен  екі  немесе  одан  да  көп  сөздердің 
тіркесуі арқылы жаңа сөз жасау;  
5.
 
терминология  мен  жаңа  терминдер  жасау  мәселесін  қарастыру 
кезінде  бір  жағынан,  ғылыми  нақтылық,  екінші  жағынан  сөздің  қысқалығы 
талап етіледі. Сондықтан кейде шет тілдік терминдерге жүгінуге тура келеді. 
Оның  екі  жолы  бар:  а)терминді  дайын  күйінде  қабылдау;  ә)терминнің 
қабылдаушы тілге сөзбе-сөз аудармасы (калька тәсілі) [3]. 
Мәселен,  энергетика  саласында  атау  сөздерін  жасаудағы  белсенді 
тәсілдердің  бірі  –  осы  айтылған  бірінші  жол,  нақтырақ  айтсақ,  лексика-
семантикалық тәсіл. Яғни тілімізде бұрыннан бар сөздер мағынасына қарай 
еш  өзгеріссіз  белгілі  бір  сала  термині  ретінде  қолданыс  тапты.  Мәселен, 
қалқан  (щит),  сым  (проволока),  кернеу  (напряжение),  қуат  (мощь),  күш 
(сила), апат (авария), аспап (инструмент), ағын (поток), байланыс (связь), 
құбыр  (провод),  булау  (выпарка)  сияқты  көптеген  термин  сөздер  осындай 
тәсілмен  жасалды.  Яғни,  күнделікті  тірліктегі  ауызекі  сөйлеу  тіліндегі 
бұндай сөздер басқа бағытта жұмсалып, ғылыми тілдің бір бөлшегі ретінде 
көрініс тапты.  
Осы  саланың  бұдан  басқа  да  терминдері  тіліміздегі  бар  сөздерден 
морфологиялық  тәсіл  арқылы  туындады.  Мәселен,  бітеуіш  (заглушка), 
ағыстатқыш  (обтекатель),  ажыратқыш  (выключатель),  айналыс 
(вращение), айырғыш (разъединитель), ағынша (струя), қалқанша (щиток), 
беріктік  (прочность),  айналым  (оборот),  бөлектеуіш  (отделитель)  секілді 
сөздер грамматикалық мағынасына қарай термин жасау құралы болды.  
Сондай-ақ,  энергетика  саласының  бір  топ  терминдері  сөздердің  бірігуі 
арқылы  да  жасалды.  Атап  айтар  болсақ,  бірыңғайлау  (унификация), 
бірфазалы  (однофазное),  газалмасу  (газобмен),  арақабырға  (перегородка), 
электржабдық  (электрооборудование),  электржетек  (электрпривод), 
бағытшам (фара), т.б. сөздері осы бірігу тәсілі арқылы қалыптасты. 
Қазақ тіліндегі энергетика терминдері сөз тіркесі ретінде де қабылданды. 
Олардың  кейбіреулері  таза  қазақы  сөздерден  құралса,  екіншілері  қазақша 
қосымша  иеленіп,  үшіншілерінің  бір  сыңары  орыс  тілінде  де  алынды. 
Мәселен, басқару кернеуі (напряжение управления) беруші құбыр (подающий 
трудопровод),  бас  қалқан  (главный  щит),  домалаушы  түйіспе  (катящийся 
контакт),  екісымды  желі  (двухпроводная  линия)  сияқты  сөз  тіркесімен 
жасалған  терминдер  тек  қазақ  тіліндегі  сөздерден  құралды.  Ал  екіфазалы 
жүйе  (двухфазная  система),  күн  радиациясы  (солнечная  радиация),  осьтік 
күш  (осевая  сила),  секілді  сөз  тіркестері  қазақ  тіліндегі  қосымша  жалғану 
арқылы  жасалды.  Сондай-ақ,  электр  сүзгі  (электрофильтр),  электр 
тартымы  (электрическая  тяга),  электр  тәжі  (электрическая  корона), 
электр  шамы  (электрическая  лампа),  электр  тоғы  (электрический  ток) 
тәрізді терминдерде өзге тілдегі сөздер өзгеріссіз қабылданған.  
 
 
 

234 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Насыритдинова Ә.  Өзге ұлт өкілдеріне мамандыққа қатысты  терминдерді  қазақ тілінде меңгерту 
 
 
Сөз  болып  отырған  уақытта  қазақ  тілінде  өзге  тілді  терминдерді  өзгеріссіз 
қабылдау  да,  калька  әдісі  арқылы  сөзбе-сөз  аудару  да    орын  алды.  Генератор, 
трансформатор, дизель, атом сияқты терминдер бұған мысал бола алады.   
Ал  калька  әдісі  арқылы  алынған  терминдерге  келер  болсақ,  энергетика 
саласында  олар  да  көптеп  табылады.  Мәселен,  қалқан  (щит),  жылу  (тепло), 
кедергі (сопротивление),   т.б. терминдер. 
Кез келген ғылым саласы сияқты энергетика саласының барлық терминдері 
осы жоғарыда аталған тәсілдер арқылы жасалған. Яғни бұл саланың барлық атау 
сөздерін  осы  тәсілдер  арқылы  түсіндіруге  болады.  Алайда  бұларды  жеке-жеке 
түсіндіргеннен  гөрі,  сөз  басында  айтып  кеткендей  мәтін  аясында  түсіндіру 
әлдеқайда  тиімдірек.  Ал  мамандыққа  тән  мәтіндер  дұрыстап  сұрыпталып 
алынуы керек. 
Сабаққа қажетті мәтін таңдалған соң, онымен жүргізілетін жұмыс мынадай 
кезеңдерге бөлінеді: мәтінмен жұмыс алдындағы кезең, мәтінмен жұмыс кезеңі, 
мәтін соңындағы жұмыс кезеңі.  
Мәтін алдындағы жаттығулар мен соған сәйкес жұмыс түрлері мынадай 
бағытта  жүргізіледі:  тілдік  единицаларды  үйрету,  оны  мәтін  аясында  ажырата 
алуын қалыптастыру, грамматикалық ережелерді меңгерту.  
Мәтінмен  жұмыс  кезеңінде  мәтінді  оқу,  мазмұнын  түсіндіру,  мәтін 
бойынша  сұраққа  жауап  беру,  жоспар  жасату,  бірнеше  бөлімдерге  бөлдіру, 
қорытынды жасату, т.с.с. 
Келесі  мәтін  соңындағы  жұмыс  кезеңі  мәтінге  түсініктеме  беру  үшін, 
ондағы  мамандыққа  қатысты  сөздерді  күнделікті  қарым-қатынас  кезінде, 
болашақта қызмет барысында еркін қолдану үшін жасалынады [4].  
Негізінен,  ауызша  сөйлей  білуге,  ондағы  сөздердегі  дыбыстарды  бұзбай 
дұрыс  айтып,  ойын  білдіруге  үйретуде  мәтінмен  жұмыстың  орны  ерекше. 
Мәселен, энергетика факультеті студенттеріне қазақ тілі пәнінде өзім қолданып 
жүрген мәтіндердің бірін келтірер болсақ,  
 «Энергетика  дегеніміз  не?»  деген  шағын  мәтін  екінші  жартыжылдықтың 
алғашқы сабақтарының бірінде өтілуі тиіс.  
Энергетика  –  ауқымды  ұғым.  Қазіргі  ұғым  бойынша  энергетика  (немесе 
энергетика  шаруашылығы)  дегеніміз  энергетикалық  қорлар  мен  энергияны 
өндіру,  жақсарту,  өңдеу,  тасымалдау,  тарату,  түрлендіру  және  пайдалану 
болып отыр.  
Осы  кезде  пайдаланатын  энергияның  негізгі  түрлері:  жылу  және  электр. 
Жылу  және  электр  энергиясын  алуды,  түрлендіруді,  тасымалдауды  және 
пайдалануды  зерттейтін  энергетика  салаларын  жылу  энергетикасы  деп 
атайды.  Су  қуатын  электр  қуатына  айналдыру  мәселелерін  зерттейтін 
энергетика саласын су энергетикасы дейді.  
Атом ядросының қуатын зерттеу, пайдалану энергетиканың жаңа саласын 
атомдық  немесе  ядролық  энергетиканы  тудырды.  Ядролық  құбылыстардың 
қуаты жылуға, электрлік энергияға түрленеді және сол түрлерде пайдаланады.  

235 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
Насыритдинова Ә.  Өзге ұлт өкілдеріне мамандыққа қатысты  терминдерді  қазақ тілінде меңгерту 
 
 
Қозғалатын  ауа  қуатын  пайдалану  мәселелерімен  жел  энергетикасы 
айналысады. Жел қуаты негізінен механикалық түрде пайдаланылады.  
Дәстүрлі емес қуат көздеріне Күн энергиясы, жер асты су энергиясы және 
қуат көздерін пайдалану жатады.  
Қазақстанда  электр  энергиясының  шамамен  90%  жылу  электр 
станциялары  арқылы,  ал  қалған  10%  су  электр  станциялары  (СЭС)  арқылы 
өндіріледі.  Республикамызда  тек  Ақтау  қаласында  ғана  шапшаң  нейтрон 
негізінде жұмыс істейтін (БН-350) атом электр станциясы болды. Қазір оның 
жұмысы тоқтатылған [5]. 
Осы  мәтінді  меңгерту  барысында  ең  алдымен  төл  дыбыстарымыз  бар 
сөздерді  дауыстап  оқып,  есте  сақтауын  қадағалау  қажет:    түрлендіру,  өндіру, 
өңдеу, құбылыс, дәстүрлі.  
Жаңа сөздерді орысша аудармасы арқылы меңгеру:  
Жылу энергетикасы – теплоэнергетика, 
Дәстүрлі – традиционный 
Дәстүрлі емес – не традиционный  
Қуат – мощь 
Сала - сфера 
Студенттердің барлығын қатыстыра отырып мәтінді орысшаға аудару, яғни 
мағынасын  түсіндіру;  тақырыпты  қаншалықты  меңгергендігін  байқау 
мақсатында  мәтін  мазмұнын  қысқаша  баяндату,  түрлендіру,  тасымалдау, 
дәстүрлі,  энергетикалық  сөздері  арқылы  қазақ  тіліндегі  сөзжасамға  тоқталу, 
мәтінге қатысты сұрақтарға жауап беру.  
Бұндай жағдайда студенттерге төл сөздерімізді дұрыс айтуға дағдыландыру, 
сөздік  қорын  дамыту,  сөйлеу  дағдыларын  қалыптастыру,  ауызекі  сұрақ-жауап 
жұмыстары  арқылы  тілін  дамыту,  мамандыққа  қатысты  білім  беру,  термин 
сөздерді қазақ тілінде меңгерту т.б. көптеген мәселелерді қамтимыз.  
Ал 
мәтін 
соңындағы 
жұмыс 
ретінде 
студенттерге 
«Қазақстан 
энергетикасының  дамуы»,  «Дәстүрлі  энергия  көздері»,  «Дәстүрлі  емес  энергия 
көздері»  сияқты  тақырыптарда  хабарлама  дайындау  тапсырмасын  беруге 
болады.  
Қорыта келгенде, өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретудегі термин сөздерді 
қазақ  тілінде  меңгерту  үшін  әр  мамандыққа  арналған  мәтіндер  жеке-жеке 
жинақталып,  соңынан  сөздік  материалы  беріліп,  сабақ  барысында 
пайдаланылуда.  Оларда  қамтылған  термин  сөздерді  меңгергеннен  кейін 
студенттер өз беттерімен  мамандыққа байланысты диалогтар құру мүмкіндігіне 
ие  болады,  және  де  жеке-жеке  хабарлама,  реферат  дайындау  арқылы  өздері  де 
мәтін құрастыруды үйренеді. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР 
 
1.
 
Ақаев С.Т. Терминнің тілдік және танымдық сипаты. ДД. -Алматы: 2002. 
2.
 
Құсайынов А.Қ., Асылов Ұ.Ә. Оқулықтану өзекті мәселелері. -Алматы: 2000. 43б.  
3.
 
К.Жақсылықова Мәтінмен жұмысты ұйымдастыру//Қазақ тілі мен әдебиеті. №5, 1999. 
4.
 
Лотте Д.С. Краткие формы научно-технических терминов. -М.: 1971. 
5.
 
«Зерде» журналы, №4. 2002. 
 
 
 
 
 
 

236 
 
А.Я с а у и   у н и в е р с и т е т і н і њ   х а б а р ш ы с ы,  №2, 2009 
 
 
Т.А.ДАНИЯРОВ  
М.Әуезов атындағы ОҚМУ-нің ізденушісі  
 
АУЫЛ МЕКТЕПТЕРІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ САЛАУАТТЫ 
ӨМІР СҮРУ ДАҒДЫСЫН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ  
АРҚЫЛЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ТУРАЛЫ 
 
В данной статье рассматриваются вопросы формирования здорового образа жизни учащихся 
сельской школы средствами инновационной технологии.  
 
This  article  deals  with  some  problems  of  forming  the  healthy  way  of  life  of  village  school  pupils  by 

жүктеу/скачать 3,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: