Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Т.ҚЫДЫР
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
- Академик З.Ахметов және орта ғасырлық түркі сөз өнері
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 А.Н.БАЙТУОВА
- Бекир Вагарович Чобан-заде – поэт
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н.
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Т.КӨШЕНОВА 71
филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Ясауи атындағы ХҚТУ
филология ғылымдарының кандидаты А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Орта ғасырлық түркі жазба жәдігерлерінде әдеби өрнектер мен шайырлық шеберліктердің кеңінен қолданылғандығы белгілі. Сол дәуірде қалам тербеген шайырлар әдебиет майданына қызу араласып, бірі жырлаған тақырыпты екіншісі одан әрі дамытып, біріндегі әдеби өрнекті тағы бір ақын жетілдіріп, аға буынның жырлаған шығармасына кейінгі толқын үн қатып, іштей сөз өнерінің «жарысына» түскендіктен де, әдебиеттің, соның ішінде поэзия әлемінің кеңістігі кеңейе берді. Сондықтан да бүгінгі зерттеушілер орта ғасырлық жазба жәдігерлерде екі жүзден артық әдеби өрнектердің кеңінен қолданылғандығын жазады. Сондай шеберліктің бірі – тарсиғ (عيصرت ) өлең құрылысы. Бұл атау бүгінде әдебиетші қауымға таңсық болғанымен де, түркі жазба жәдігерлерінде кеңінен қолданылғандығы, әрі сол дәуірдің әдебиет теориясына қатысты еңбектерде жиі кездесетіндігі белгілі. Сондықтан да академик З.Ахметовтың: «Аса маңызды мәселелердің бірі – қазақ әдебиеті тарихындағы әдеби процестің өз ерекшеліктерін, ұлттық сипатын айқындайтын терминдерді қалыптастыру, толықтыра түсу» [1.14],- деп жазғанындай, ұлттық әдебиетіміздің арғы арналарын зерттеуде бұл атаудың қажеттілігі туындайтыны анық. Оның үстіне біздегі үлкен кемшілік, ортақ түркі жазба жәдігерлерін зерттегенде сол заманның әдебиет теориясына қатысты еңбектердің көмегіне жүгінбестен, оларды көбінесе бүгінгі әдебиеттің деңгейімен, батыс не орыс теориясының негізінде жазылған әдебиеттанытқыштармен талдауға тырысамыз. Біздің зерттеулерімізде бабалар мұрасы жазылған дәуірдің тынысына қарағанда, бүгінгі күннің туындысындай болып көрінетіні де сондықтан. Шығыс мұсылман әдебиетінде қолданылған тарсиғ өлең құрылысы туралы алғаш мәлімет берген Ә.Науаи болатын. Оның «түркі тілі поэтикалық қуаты жағынан парсыдан ешбір кем түспейді» деген қағиданың негізінде жазылған «Мухакаматул луғатайн» (نيتغللا ةمکاحم) яғни «Тілдердің тартысы» атты еңбегінде мынадай жолдар бар: « ناملس نيدلا ملک هجاوخ ناشيلاع ذاتسا زادرپ نحس اناي نوج ،هک رود روهشم ،يرازکنخس ريظن يب کنين ينامز زوا و روديراوس کباج کنين يناديم هديصق ،هک
72
رود بوروکتيي هغ مامتا اد ليي زکيس نوا ،رود بوروس ملق هغ يبيترت يس هديصق عونصم يشيا اعقاو نيد علطم ميک يتعنص عيصرت ،رلارود نادرکرس اد يلمأت و ناريح اد يلّقعت کنين يلها مظن ،هکرود بيليق سم هجرکا کنين هديصق لوا ،ساملا لاوب اد تيب اکزوا يغل ّوا اد علطم لصا اما ،رود تسار يعلطم جرخت ،ميکرودوب علطم و رود بيليق فلخت اد يظفل ريب کنين عارصم يغکنوس هليب يظفل ريب کنين عارصم
،راهب بآ تخيرب تيور توفص يافص راتت کشم تخبيب تيوک تنج ياوه .
بيي تل ،رلاروت بيد رلاروت .
،راهب لصف ميسن ناتسبب ديزو نانج
راکن لصو ميمش نارايب ديسر نازک .
نيد بيع ،رولوب عقاو هغ عيصرت علطم وب ،هکرلاروليب رلا هسليق هظحلام يلها تراصب
و ا ّرعم رود اربم نيد ضارتعا ،روليک هغ عّصرم . رعش عون وب مه يعابر ريب اناي نوجوا يس هغلابم و ديکأت کنين ناغليتيا يعابر اد يتعنص عيصرت ،رود بيليق عضو نيس هدعاق يعابر دمحا نب ليلخ ات ،هک نيم بيد ،رودوب لوا و روتقوي هکلب ،رود يامليتيشيا
،ييارا ناهج بکوک وت يور يا ،يياسآ ناور بهشا وت يوب يو
ف نانج ،براي ،وت يوم يب ،يياسر
يياسا ناغف بش نوج وت يوسيک .
«...Сондай-ақ сөз өнерінің ұстасы жоғары мәртебелі Хожа Кәлимиддин Салман қасида майданының майталманы, әрі өз заманының теңдесі жоқ сөз зергері еді. Ол «Маснуғ қасидасына» қалам тартып, он сегіз жылда аяқтапты. Матлағдан (матлағ - алғашқы бәйіт, яғни алғашқы екі тармақ) өзге жерде болмайтын тарсиғ өнерін игеріп, поэзия әлемінде жұрттың бәрін таңқалдырған тамаша іс жасаған. Сол қасиданың матлағы дұрыс құрастырылғанымен де, алғашқы мисрағтың (мисрағ – бір тармақ) бір сөзі мен екінші мисрағтың бір жерінде кемшілік жіберген. Сол матлағ мынау: Safa-y/ safuati/ ruyat/ bıreht/ obı/ bahar/, Hawa-y/ jannati/ kuyat/ bibeht/ muşki/ tatar/. (Пәк жүзінің тазалығы көктем суын төкті, Жәннаттай мекенінің ауасы жағымды иіс таратты) Бұл матлағқа еліктеген өлең сөздің көптеген саңлақтары мен сөз зергерлері қалам тартып, (сәтті) шығара алмапты. Бұл пақырдың (Ә.Науаидың – Т.К., Т.Қ.) матлағы мынау: Çunan/ uazıd/ ba/ bustan/ nasimi/ fasli/ bahar/, Kazan/ rasıd/ ba/ yaran/ şamimi/ wasli/ nigar/. (Көктем мезгілінің самалы бостанға есісімен,
Көзі ашық адамдар ақылға салып қараса, бұл матлағтың тарсиғ жолымен жасалғанына көз жеткізеді. Кемшіліктен ада, әдемі құрастырылған әрі кем- кетігі де жоқ. Осы өлең түрін жетілдіріп әрі толықтыру үшін, Халил ибн Ахмет рубаи қағидасын енгізгенше, тағы бір рубаи да жазыппын. Тарсиғ өнерімен рубаи жазылғандығы туралы дерек кездеспейді, (тіптен) жоқ та А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Көшенова Т., Қыдыр Т. Академик З.Ахметов және орта ғасырлық түркі сөз өнері
73
болуы мүмкін, (онда бұл) алғашқысы: Ey/ ruy/ tu/ kawkabi/ jahan/ araye/, Wey/ buy/ tu/ aşhabi/ rawan/ asaye/, Be muy tu, ya rab, çunan farsaye, Giy/ suy/ tu/ çun/ şabi/ fiğan/ afzaye/. (Ей, сенің жүзің жаһанды безеуші жұлдызы, Ей, сенің жағымды иісің жан рахаты, Йа, раббым, сенің шашыңсыз қалайша таратылмақ, Ал, кекілің ұзақ түнге ұқсайды)» [2. 31-32] Науаи осы шығармасында парсы ақыны Хожа Кәлимиддин Салманның (1310-1376) түрлі әдеби өрнектерді кеңінен қолданған «Маснуғ қасидасын» жазғандығын, осы қасиданың алғашқы екі тармағы (матлағ) тарсиғ өлең құрылысымен өрнектелгенін, алайда ол ұйқастың сәтті шықпағандығына тоқталады. Расында Салман қасидасының бірінші және екінші тармағы бірдей уәзін мен қафияда жазылғандығын есептемегенде, екі тармақтағы сөздер бір-бірімен түгелдей іштей ұйқасқа құрылған. Алайда Науаи атап көрсеткендей, қафиядан алдындағы /obi-muşki/ деген сөздердің ұйқасы сәтті шықпаған. Ал, Науаидың өзінің келтірген бәйті түгелдей ішкі ұйқасқа құрылған: Çunan-Kazan/ uazıd-rasıd/ ba-ba/ bustan-yaran/ nasimi-şamimi/ fasli- wasli/ bahar-nigar/. Түркі шайыры тарсиғ ұйқасымен алғашқылардың бірі болып рубаи жазғандығын да осында атап өтеді. Жоғарыдағы төрттағанда тек алғашқы бәйіт қана емес, сонымен бірге төртінші тармақтың да матлағқа іштей ұйқасқанының (тек төртінші жолдың сөздері ғана дәл шықпаған /kawkabi/ aşhabi/ şabi/) куәсі боламыз. Сонымен, Науаидың тарсиғ ұйқасы туралы келтірген анықтамадан мынаны аңғаруға болады: Біріншіден, екі тармақта тек уәзін мен қафияның үйлесімділігі жеткіліксіз, сонымен бірге екі тармақ бүтіндей іштей ұйқасқа құрылуы тиіс; Екіншіден, бұл ұйқас өлеңнің тек алғашқы екі тармағында ғана кездесуі керек. Шығыс мұсылман әдебиетінде, соның ішінде түркі жәдігерлерінде негізінен қасида, ғазал, рубаи және мәснәуи жанрлары мен өлең формалары кеңінен қолданылғандығы белгілі. Ал, жоғарыдағы тарсиғ өлең құрылысын осы формаларда пайдалану шайырдан көп машықты талап етері анық. Басқа өлең құрылыстарына қарағанда қасида мен ғазалдың алғашқы екі тармағында бұл шеберлікті қолдана алмаса, одан кейінгі жолдарда тарсиғ ұйқасын пайдалану тіптен мүмкін емес. Себебі қасида мен ғазалдың алғашқы екі тармағы қафияда ұйқасады да, кейінгі жолдармен тек уәзін жағымен үйлесіп отырады. Матлағ қана өзара һәм уәзінде, һәм қафияда ұйқасып, кейін әр екінші жолмен ғана үндесіп отырады /аа, ба, ва, га, да..../. Сондықтан да қолына қаламын алған шайыр бар өнерін, бар талантын осы алғашқы бәйітке А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Көшенова Т., Қыдыр Т. Академик З.Ахметов және орта ғасырлық түркі сөз өнері
74
салуы тиіс. Өлең сөздің теориясын жіті зерттеген З.Ахметовтың «Өлең өрнегіне жаңалық енгізу, қалыптасқан үлгі-өрнекті өзгеше қолдану тапқырлықты, талғампаздықты, тілдің құрылысын, табиғатын, ырғақ-үн байлығын жақсы сезінушілікті, үлкен ақындық шеберлікті қажет етеді» [3.207], - деп жазғанындай, алғашқы қос жолда, оның үстіне қаламы әлі төселе қоймаған жас шайырға мұндай «төрт аяғын тең басқан» ұйқаспен қалам тербеу үлкен жауапкершілікті талап етері анық. Науаи ақын әдебиет майданында қаламы ұшталған Хожа Салманның өзі қасиданың матлағын уәзіндес етіп, қафияда ұйқастырғанымен де, тарсиғта аздап кемшілік жібергенін атап өткен. Ал оның бұл өлеңіне еліктегендер де ол әдеби өрнекті сәтті шығара алмағанын жазуы тарсиғтың өзіне тән қиындығын көрсетсе керек. Ал «Муфтағилун, муфтағилун, муфтағилун өлтірді мені» деп жырлаған сопы ақын Мәуләнә Руми секілді шайырлардың мұндай ұйқаспен қалам тербеуінің өзі екіталай. Тарсиғ өнерін мәуснәуи де қолдану ғазал мен қасидаға қарағанда қиын соқпайды. Себебі мұнда шығарма бүтіндей бір уәзінмен жазылғанымен де, әр қос жол өзінше ұйқасса жетіп жатыр /аа, әә, бб, вв, гг.../. Сондықтан да ақын матлағты жазарда оны кейінгі жолдардың соңғы сөздерімен ұйқастыру жағына назар аудармайды. З.Ахметовтің «Әдебиет, поэзия дамыған сайын, бұрын болмаған жанрлық түрлер орнығып, молайған сайын өлең жүйесі, құрылысы шыңдалып, өрістей түсіп, оның сипат-белгілері де, қолданылатын өлшем- өрнектер де толысып келгені түсінікті» [3.207],- деп атап көрсеткеніндей, орта ғасырда Ә.Науаидың поэзияға қойған талабы, оның тарсиғқа қатысты жасаған қағидасы бүгінгі шығыс,
соның ішінде
түркі тілдес
әдебиеттанушылар тарапынан аздап «жұмсартылған» десек болады. Олай деуімізге себеп, осы күнгі түркі халықтарының әдебиеттануға қатысты еңбектерінде тарсиғтың тек матлағта болуы шарт еместігін, оның өлең жолдарының қай бәйітінде келсе де іштей тең ұйқасқа құрылса бола беретіндігі жиі айтылады. Мысалы, түрік ғалымы профессор Нуман Күлекчі тарсиғқа мынадай анықтама береді: «Bir misra'larında bulunan kelimeler harf sayısı, vezin ve kafiye bakımından birbirine denk, yani misra'lar birbirinin simetriği ise tars' denir (Бір мисрағтарда болған сөздер әріп дыбысы, уәзін және қафия жағынан тең, яғни мисрағтар бір-біріне үндесуі тарсиғ делінеді)» [4.288]. Мұнда ғалым «төрт аяғын тең басқан ұйқастың» тек матлағта ғана жазылу керектігін атап өтпейді, қайта шығарманың кез-келген бәйітінде кездесе беретіндігін айтады. Осындай анықтаманы өзбек ғалымы Ё.Исхақов, түрік ғалымы Сайид Камал Каралиоглы, парсы ғалымы Сирус Шамисаның еңбектерінен де кездестіреміз. Яғни орта ғасырда теоретиктер қойған талап, сөз өнерінің дамуымен, поэзияда өзге де жанрлар мен формалардың тууымен аздап жеңілдетілген болса керек. Себебі орта ғасырда кеңінен қолданылған кейбір жанрлар мен өлең құрылыстары бүгінгі түркі халықтарының
75
әдебиетінде кем қолданылады, тіптен жоқтың қасы деуге де болады. Мысалы, сол дәуірлерде поэзияның ең үлкен жанры есептелген қасидаға бүгінгі ақындар көп бара бермейді. Тіпті парсы әдебиетінің теоретигі доктор Сирус Шамиса исламның алғашқы жылдарында кеңінен қолданылған қасида жанры моңғолдар кезеңінен кейін өз орнын біртіндеп ғазалға бергенін айта келіп, «هديصق گرم» яғни «қасиданың өлуі» деген болатын [5.299]. Расында ислам өркениетінің аясында пайда болған ғазал жанры қасиданың ішінен шыққандығы белгілі. Себебі ислам әлемінде сопы ақындар кең көлемді қасидамен қалам тербегенше, санаулы жолдармен өз сезімін беруге тырысқан. Ал қисса-хикаяттар, дастандар көлемі шектелмеген мәснәуи формасында жырланатын болды (Мысалы, шығыс әдебиетіндегі «хамса» дәстүрі, Мәуләуидің көлемді дастандары және т.б.). Сондай-ақ бүгінгі ақын-шайырлар белгілі бір форманың аясында қалам тербегенше, көбінесе «ырғағы еркін, құбылмалы» (З.Ахметов) келетін өлеңдермен жыр-жолдарын жазуға ыңғайланып отыр. Бұл да болса тарсиғқа қатысты талаптың өзгеруіне алып келген секілді. Бүгінгі қазақ әдебиетін айтпағанның өзінде, туысқан түркі тілдес халықтарда да дәстүрлі ғазал үлгісіне жүгінетіндер санаулы ғана. Тарсиғ өлең құрылысына бүгінгі күннің талабымен қарар болсақ, яғни оның тек матлағта қана жасалатынын ескермесек, онда орта ғасырлық түркі жазба жәдігерлерінде, соның ішінде мәснәуи формасымен жазылған еңбектерде тарсиғ ұйқасын жиі кездестіруге болады. Мысалы, түркі жазба әдебиетінде алғаш болып «ғашықтық нама» (немесе «мәктүбат») дәстүрін енгізген Хоразмидің «Махаббатнамасынан» (1353 ж.) мынадай жолдарды оқимыз: گ يه بآ ار توقاي دهد تلعل
گ ار توره دهد تمشج يه خ باو Gahi/ la`lat/ dehat/ yaqut/ ro/ ob/, Gahi/ çaşmat/ dehat/ Harut/ ro/ hob/,[6, 31/176]- немесе:
اديپ ينرهوگ روليق نيدشات قيتاق
وق قور
اديپ ينرّكش روليق نيدين Qatıq/ taşdin/ qılur/ gawharnı/ payda/, Quruq/ naydin/ qılur/ şäkärni/ payda/ [6,2/ 205]. «Махаббатнаманы» бірнеше формада (мәснәуи, ғазал, қыт'а) дүниеге әкелген Харазмидің жоғарыдағы мәснәуиінің бәйіттері бір уәзінде (хазадж-и мусаддас-и махбун яғни نلوعف نليعافم نليعافم ^ - - - / ^ - - - / ^ - - / ), бір қафияда (بآ / خ
құрылғанын (Gahi- Gahi/ la`lat- çaşmat/ dehat-dehat/ yaqut-Harut/ ro-ro/ ob-hob/) көреміз. Орта ғасырлық түркі жазба жәдігерлері метрикалық өлең өлшеміне түсетіні белгілі. Осы тұрғыдан алғанда силлабикалық өлең жүйесіне тарсиғ 76
77
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №2-3, 2010 Көшенова Т., Қыдыр Т. Академик З.Ахметов және орта ғасырлық түркі сөз өнері
ұйқасы қаншалықты үндеседі деген сауал туындайды. Жоғарыдағы түркі тілдес ғалымдардың еңбектерінде бармақ өлшемімен жазылған өлеңдерді де мысал ретінде кіргізіп, оны мысал ретінде алғаны осы сұраққа жауап болары анық. Ұлттық әдебиетіміз бен бай фольклорымызда мұндай «төрт аяғын тең басқан» өлең жолдары жиі кездесетіндігін ескерсек, бұл тақырыпты түркі жазба жәдігерлерімен ұштастыра зерттеудің қажеттілігі туындайтыны анық.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. Алматы: Ана тілі, 1996. – 240 б. 2.
Навоий А. Мукаммал асарлар туплами. 16 том. Тошкент: Фан, 2000. – 336 б. 3.
Ахметов З. Поэзия шыңы – даналық. Астана: Фолиант, 2002. – 408 б. 4.
Külekçi N. Açiklamalar ve örneklerle edebi sanatlar. Turkye:Akçağ, 1995. - 320 5.
اسيمش سوريس رتکد . دا عاونا یب . نارهت . سودرف تاراشتنا . ١٨٣١
ص ٨٧٣
6. Оғыз-наме. Махаббат-наме. Алматы: Ғылым, 1986. – 208 б.
78
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 А.Н.БАЙТУОВА кандидат филологических наук старший преподаватель МКТУ им. А.Ясави
Репрессии 30-х годов полностью ликвидировали целое поколение национальной интеллигенции языковедов, историков, археологов, этнографов по обвинению в «пантюркизме» именно за то, что они исследовали языкознание, историю, фольклор и национальную культуру своих
народов, подчеркивали их историчность, этнокультурную самобытность, героическое прошлое, тюркско-генетическое родство и необходимость единства и более тесных культурных связей родственных народов. Бекир Вагарович Чобан-заде – поэт, выдающийся ученый-тюрколог. Б.В.Чобан-заде родился в 1893 г. В семье пастуха, посещал приходскую школу, прогимназию. Городской глава Решид Медиев способствовал способному Бекиру, направив на учебу в лицей в Стамбул за счет городского благотворительного общества. В Турции Б.В.Чобан-заде закончил Константинопольский турецкий лицей по словесности и параллельно окончил 3-х годичные курсы арабского и французского языков и получил право на преподавание данных языков в школе и в лицеях. В 1915 г. Б.В.Чобан-заде едет в Одессу, изучает славянские языки, затем едет в Венгрию поступает на историко-филологический факультет Будапештского университета. Здесь он сразу входит в мир науки, где получил хорошую тюркологическую подготовку. Блестяще защитив в 1920 г. докторскую диссертацию, преподает в Будапештском и Лозаннском (Швейцария) университетах, и в 26 лет становится профессором обоих университетов. В 20-х годах в Крыму происходят бурные политические события, начинался переломный момент эпох. Возвращается на родину и Чобан-заде. В 1921 году провозглашается Крымская Автономная Республика и Чобан-заде становится ее активным бойцом, участвует в процессе революционного обновления общества. Б.В.Чабан-заде был членом Крымского ЦИКа, одним их главных руководителей национальный партии «Милли-фирка», активно участвовал в общественной жизни Крыма. Научная работа вполне успешно складывается в 79
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Байтуова А.Н. Репрессированные тюркологи Азербайджана и Казахстана
Баку, куда он позже переезжает. Пользуется большим уважением и авторитетом среди ученых кругов и интеллигенции. В эти годы в Баку разворачивается активная работа по переводу тюркских алфавитов с арабского на латинскую графику. Руководство Азербайджана приглашает ученого для возглавления этих начинаний. С 1925-1930 гг. Б.В.Чобан-заде отдает этому важному делу весь свой талант, силу и энергию. Труд ученого и новатора делает его имя всемирно известным. В 1928 г. против Б.В.Чобан-заде развернулась клеветническая кампания в крымской и бакинской печати. Любой факт биографии ученого ставился ему в вину. Ученого обвинили в пантюркизме, «буржуазном национализме»[1, 14]. Несмотря на травлю в печати Чобан-заде сохранил высокий авторитет в научных кругах. В следственном деле Б.В.Чобан-заде говорилось о нем как о руководителе национальной партии «Милли-фирка», упоминались научные командировки в Среднюю Азию, связи с Самойловичем, об участии в «контрреволюционных организациях», о принадлежности к турецкой разведке и др. 13 октября 1937 г. Б.В.Чобан-заде был расстрелян. 6 июня 1957 г. Военная коллегия Верховного суда СССР отменила приговор от 12 октября 1937 г. Халид жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|