Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Ә.ӘБДІРАХМАН
- This article deals with some problems of translation nominal phrase combinations with auxiliary words.
- ﺍﻠﻣﺪﺭﺴﺔ ﻣﻥ ﺭﺠﻌﺎ ﺴﻟﻴﻢ ﻮ ﻣﺤﻤﻮﺩ
- (барлық)
- َّللَّا ِةَمْحَر ىِفَف
- (ﻮﺠﻮﻫﻬﻡ
- اَّمَا ... َف
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Баймахан Т.М., Калдыбаева Р.Т. Валентность и сочетаемость глагола в глагольных...
message.
Словосочетания данной структурной модели могут передаваться несколькими структурными моделями в казахском языке. В казахском языке адъюнкт стоит в форме любого косвенного падежа, кроме родительного, и сочетаются с ядром путем управления: кітап оқу – читать книгу, шығарма жазу – писать сочинение, айнаны әкелу – принести зеркало (адъюнкт стоит в форме винительного падежа), баяндамаға дайындалу; (адъюнкт стоит в форме дательного падежа), атам елде; менде кітап бар; (адъюнкт стоит в форме местного падежа), қайнатпаны жемістен, крахмалды – картоптан, нанды ұннан жасайды; жұмыстан шықты (адъюнкт стоит в форме исходного падежа). Глагол, сочетаясь посредством управления с адъюнктом, образует словосочетания с объективными отношениями, при этом адъюнкт занимает препозицию по отношению к ядру словосочетания и может быть представлен следующей моделью N + V IV. Модель V + Prn. (глагол + местоимение) В английском языке в этом типе словосочетаний личное местоимение стоит в объектном падеже: tell him, see you, give her, т.е. это – группа с объективным управлением объектным падежом. В казахском языке адъюнкт (сюда относятся личные, указательные, определительные, собственные, вопросительные местоимения: мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар, бұл, осы, сол, анау, ана, мына, осындай, мұндай, сондай, мынадай, бәрі, бүкіл, түгел, кім, не, неше, қай, қандай, қалай, қашан, қайсы, қашаннан, соотносительный с именами существительными, может стоять в форме любого косвенного падежа и сочетаться с ядерным глаголом способом управления. Адъюнкт, выраженный вопросительными местоимениями, (қандай, қай, қашан, қанша, неше, нешеу) сочетается с ядерным глаголом по способу примыкания. V. Модель V + Num. (глагол + числительное) В таких словосочетаниях адъюнкт (числительное) стоит в английском языке в общем падеже, в казахском языке – в винительном падеже и сочетается в этих языках по способу примыкания: to read twice – екі рет оқу – читать два раза. VI. Модель V + prp + N (Prn) Данный тип словосочетаний характеризуется наличием предлога, соединяющего оба
компонента словосочетания. Адъюнкт выражен
местоимением в объектном падеже в английском языке. В казахском языке адъюнкт, выраженный в одном из четырех падежей, сочетается с ядерным глаголом путем управления при помощи послелогов после сложной связию, при чем адъюнкт занимает препозицию к ядру. Например: to wait for him – оны күту; to arrive in Astana – Астанаға келу. Таким образом, в современном английском языке предлоги, как и фиксированный порядок слов в предложении, стали основным средством выражения синтаксических отношений между словами. В казахском языке функцию предлогов играют послелоги. Казахский послелог по содержанию и по
131
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Баймахан Т.М., Калдыбаева Р.Т. Валентность и сочетаемость глагола в глагольных...
своим синтаксическим функциям наиболее близок к английским предлогам. I came to you to speak about Margaret – Мен саған Маргарет туралы сөйлесуге келдім. Нами выделен ряд наиболее употребительных предложных словосочетаний глагола с существительным в английском языке и их эквиваленты в казахском языке.
1.
V (ядро) + about + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to tell about the students. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в именительном падеже, где адъюнкт предшествует ядерному слову: студенттер туралы айту. 2. V (ядро) + of + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to think of the girl. Английским словосочетанием данной модели с предлогом ‘of” соответствуют в казахском языке словосочетания с послеложным объектом и объектом в падежной форме, а именно, в именительном, винительном, дательном и исходном падежах, где синтаксическая связь выражается по способу управления: қыз туралы ойлану. 3. V (ядро) + at + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to look at the building. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в дательном падеже, где адъюнкт предшествует ядерному слову: ғимратқа қарау. Синтаксическая связь осуществляется по способу управления. 4. V (ядро) + to + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to go to work. Английским словосочетаниям данной модели с предлогом ‘to’ соответствуют в казахском языке словосочетания с послеложным объектом и объектном в падежной форме, а именно, в винительном и дательном падежах, где синтаксическая связь выражается по способу управления: шығарма жазу, мектепке бару. 5. V (ядро) + for + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to wait for the lady, to thank for the party. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в дательном, винительном и именительном падежах; расположение компонентов в словосочетании по сравнению с английским словосочетанием иное: адъюнкт предшествует ядерному слову: университетке бару, хатты беру, кітап оқу, табыс үшін рахмет айту.
6. V (ядро) + from + N (адъюнкт)
132
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Баймахан Т.М., Калдыбаева Р.Т. Валентность и сочетаемость глагола в глагольных...
В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to prevent from danger. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в исходном падеже, где адъюнкт предшествует ядерному слову: әкеден үйрену, (нанды) ұннан жасау. 7. V (ядро) + in + N (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to participate in the conference. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в дательном и именительном падежах; наблюдается иное расположение компонентов в словосочетании (адъюнкт предшествует ядерному слову) конференцияға қатысу, университетке бару, Италияда болу, елде болу. Синтаксическая связь осуществляется по способу управления. 8. V (ядро) + of + Prn. demonst. (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to think of it. Английским словосочетаниям данной модели с предлогом ‘of’ соответствуют в казахском языке словосочетания с послеложным объектом и объектом в именительном и винительном падеже, где синтаксическая связь выражается по способу управления: ол туралы ойлау, шешінген судан тайынбас, докторантураға түсу и т.п. 9. V (ядро) + at + Prn. dem. (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to look at it. В казахском языке данной модели соответствуют словосочетания с послеложным объектом в дательном падеже; наблюдается иное расположение компонентов в словосочетании (адъюнкт предшествует ядерному слову): оған қарау; баяндамаға дайындалу, үйге дейін и т.п. синтаксическая связь осуществляется по способу управления. 10. V (ядро) + to + Prn. dem. (адъюнкт) В английском языке синтаксическая связь в этом словосочетании выражается по способу примыкания: to go to it. Английским словосочетаниям данной модели с предлогом ‘to’ в казахском языке соответствуют словосочетания с послеложным объектом и объектом в падежной форме, а именно, в винительном и дательном падежах, где синтаксическая связь выражается по способу управления: оған бару, кітап оқу, мектепке бару, жүруге дайындалу.
ЛИТЕРАТУРА 1.
Palmer H.E. Grammar of English words. L. First published, 1938. 2.
Хорнби А.С. Конструкции и обороты современного английского языка. М.: Учпедгиз, 1958. 3.
Гинзбург Р.С. Глагольные словосочетания в современном английском языке. М., 1975. 4.
Бархударов Л.С., Штелинг Д.З. Грамматика английского языка. Учебник для ин-тов и фак. иностр. яз. М., 1965. 5.
1981. 133
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Ә.ӘБДІРАХМАН филология ғылымдарының кандидаты А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Құран Кәрімде кездесетін тұрақты тіркестердің бір бөлігін құрамына қарай көмекші сөздермен келген тіркестер деп атауға болады. Бұл фразалық тіркестерді: 1)септеулікпен келген есімді фразалық тіркестер және мұндай тіркестерді өз ішінен а) септеулік+идафалы сөз тіркесі және ә) септеулік+есім сөз деп жіктеуге болады, 2) ﺃﻞ артиклімен келген тұрақты тіркестер. Араб көмекші сөздері, барлық тілдердегі көмекші сөздер секілді, сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен байланыстырып, олардың арасындағы әр түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетеді және өздері тіркескен сөздерге алуан түрлі грамматикалық мағына үстеп отырады. ﺃﻞ артиклімен келген тұрақты тіркестерге тоқталмас бұрын, оның сөйлемдегі атқаратын басты-басты қызметтеріне тоқтала өтуді жөн көрдік. Аталған артикльдің мынандай қызметтері бар: а) белгілі халдің көрсеткіші, ә) жиынтық мағынаны білдіреді, б) ерекше атап, нақтылау үшін қолданылады. а) Араб есім сөздерінің белгілі, белгісіз халде екендігін, біз, оларға ﺃﻞ артиклінің жалғанған, не жалғанбағандығынан білеміз. Араб сөйлемдерін оқи отырып, сөздердің белгілі не белгісіздігін ﺃﻞ артиклінің бар, жоқтығына қарап ажырата алсақ, аудармада, әсіресе мұндай грамматикалық категориясы жоқ тілдерге аударғанда, қалай аударатынымызды ашып айту қиындау. Дегенмен де, біздің ойымызша, мұндай артикль жалғанған есім сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарын да аударуға болады. Белгісіз халдегі есім сөздер қазақ тіліне заттың номинативті атауы ретінде аударылады. Мысалы, ﻛﺘﺎﺐ –кітап, ﺩﻓﺘﺭ –дәптер, ﻗﻠﻡ –қалам, т. б. Тілімізде грамматикалық категориялардың мұндай түрі болмағандықтан, белгілі халдегі есім сөздің аударылуы біршама қиындық туғызады. Жоғарыдағы белгісіз халдегі есім сөздерге ﺍﻝ артиклін жалғасақ та, олар араб тіліндегі белгілі халдегі есім сөздерге айналғанымен, аударғанда кітап,
болмаса, қоршаған ортаны білдіретін сөздер заттың сын-сипатын, не болмаса басқадай да қасиеттерін білдіретін сөздермен тіркесіп қолданылады. Мысалы,
Қазақша сөйлемдегі мектеп, белгілі халдегі ﺍﻠﻣﺪﺭﺴﺔ есім сөзінің лексикалық мағынасын толық береді. Бірақ оның және екілік түрдегі ﺭﺠﻌﺎ етістігінің грамматикалық мағыналарын қазақша аудармалары толық беріп тұрған жоқ. 134
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Әбдірахман Ә. Көмекші сөздермен келген есімді фразалық тіркестер аудармасы
ﺭﺠﻌﺎ етістігінің грамматикалық та, лекикалық та мағыналарын жинақтық сан есімді (екеуі) Махмут пен Сәлім есім сөздеріне тіркестіру арқылы берсек, есім сөздің халдік көрсеткішін басқа сөздерді тіркестіру арқылы бере алмаймыз. Кез-келген сөз сөйлемде әр түрлі сөздермен түрлі-түрлі грамматикалық қатынасқа түскеннен соң ғана, біз, белгілі бір ойды түсінеміз. Біздің ойымызша, өзіміз түсінген осы белгілі ойдың шеңберіне, араб тіліндегі белгілі халдегі алуан түрлі есім сөздер де кіріп, тілімізде жоқ кейбір грамматикалық категорияларды да (мысалы, белгілі хал категориясын) қамтиды. ә) Кейде ﺍﻞ артиклі есім сөздерге тіркесіп келіп, жинақталған мағына береді (барлық) [1,73].
...
[39:29] …Барлық мақтау Аллаға лайық… (Х.А., 461). …Барлық мадақ Аллаға лайық… (У.Қ., 483). …Аллаға мадақ!… (Н.Ө., ІV бөлім, 196). Х.Алтайдың да, У. Қыдырханұлының да аудармаларында араб тілінің грамматикалық заңдылығы сақталып аударылса, Н.Өсер
ұлының аудармасында бұл заңдылық сақталмағандықтан, аяттың бұл бөлігінің аудармасы түсінікке ауырлау екендігі байқалады. ﻠ [lі] септеулігінің “үшін” сөзінің себептік, мақсаттық мағынасымен қатар, меншіктікті білдіретін мағынасы да бар. Біздің ойымызша, алғашқы екі аудармашының аудармаларында араб тілінің де, қазақ тілінің де тілдік заңдылықтары да, лексикалық мағыналары да толық сақталған. б) Арабтар көпқұдайшылдық дінінде болған және сыйынатын тәңірлерін ﺇﻟﻪ [’іlāh] деп атаған. Ислам діні келген соң, осы ﺇﻟﻪ сөзіне ﺃﻞ артиклі жалғанып, белгілі халге қоюлуы арқылы оның мағынасы нақтыланып, жаратушы иеміздің ﷲ َﺃ –Алла деген есіміне айналды. Жоғарыда 39-шы сүренің 29-шы аятынан алған бөлікте ﺃﷲ сөзіне ﻠ [lі] септеулігі жалғанған. Сондықтан, ﺃﷲ сөзіндегі ﺃﻞ артиклінің “алифі” түсіріліп жазылған. Бұл –араб тілі грамматикасының талабы. 2) Көмекші сөздермен келген идафалы тіркестердің өзі а) көмекші сөз+идафалы сөз тіркесі және ә) көмекші сөз+есім сөз деп топтастырылады. Мұндай тіркес құрамындағы көмекші сөз қазақ тіліне бірде септік жалғаулары, енді бірде септеуліктер арқылы аударылады. а) Көмекші сөз+идафалы сөз тіркесі. *
* [3:107] Ал енді ақ жүзділер, Алланың рахметінде болады да, олар онда мәңгі қалады (Х.Алтай, 63). Ал енді беттері ағарғандарға (нұрланғандарға) келсек, олар Алланың мейір-шапағатына бөленіп әрі онда мәңгі қалады! (Н.Өсер ұлы, І бөлім, 235( Жүзі жарқындар–“Алланың рақымына бөленгендер. Олар (ұжмақта) мәңгі тұрады.” (У.Қыдырханұлы, 70). 135
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Әбдірахман Ә. Көмекші сөздермен келген есімді фразалық тіркестер аудармасы
Аятты “Өз жүздерін (беттерін) ағартқандарға келсек, олар – Алланың жұмағында. Олар онда –мәңгі”–деп, қазақ тіл білімінің грамматикасына сай аудара аламыз (Ә.Ә.). Аят құрамында аударылуы қиындық тудыратын “қосынды есімдік пен қатысты есімдік” бар. Бұларды аудармашыларымыз “ақ жүзділер (Х.А.)”, “ағарғандарға (Н.Ө)” және “бөленгендер (У.Қ.)” деп аударған. Түпнұсқа тіліндегі кейбір грамматикалық элементтерге грамматикалық талдау жасау (мысалы, ََﻓ…اَّمَا –что касается …, то…[2,43]–“тұрақты айналымы”, “қосынды есімдік” және “қатысты есімдік”), біздің ойымызша, олардың дұрыс аударылуына септігін тигізеді. Мысалы, َّللَّا ِةَمْحَر ىِفَف ِ тұрақты тіркесі “Алланың ризалығында”, “Алланың рахметінде”, яғни “жұмақта” деп аударылады. Әзірге [ ََﻓ…اَّمَا]–“тұрақты айналымын” аудармай тұрамыз. Араб ғалымдары аталған тіркесті метономиялық сипаты бар троп ретінде қарастырады. Жәннат ежелден қалыптасқан өз атауымен аталмай, “Алланың ризалығы”, “Алланың рахметінде” тіркесімен ауыспалы мағынада аталған. Араб тіліндегі “қосынды есімдіктер” (ﻮﺠﻮﻫﻬﻡ сөзінің соңындағы ﻫﻢ “қосынды есімдік”) мен “қатысты есімдіктер” (“ﺃﻠﺫﻱ –қатысты есімдігі)” деген есімдіктер түрі қазақ тілінде кездеспейді. Қосынды есімдіктер дербес мағыналы есім сөздерге қосылып жазылғанда, біріншіден, идафалы тіркестің екінші мүшесіне айналады, екіншіден, есім сөзге меншіктік мағына жамайды да, қазақ тіліне, ілік септігі жалғауын жалғаған жіктеу есімдігі түрінде аударылады. Араб қатысты есімдігіне (ﺃﻠﺫﻱ қатысты есімдігінің музәккар, му’аннас тектері және жекеше, екілік, көпше түрлері бар) келсек, қазақ тіліне, бірде есімшенің -атын, -етін, -йтін, -ған/-ген, -қан/-кен жұрнақтары, енді бірде “жан”, “кісі”, “адам” сияқты дербес мағыналы сөздермен, кейде жіктеу есімдіктері арқылы аударылуы мүмкін. Араб қатысты есімдіктері сөйлемде әр түрлі сөйлем мүшелерінің қызметін атқарады. Сондықтан, араб сөйлемдерін аудармас бұрын, оған синтаксистік талдау жасаған жөн. Сонда ғана, біз, араб қатысты есімдігін лексикалық, грамматикалық тұрғыдан дұрыс аударып, синтаксистік қызметін де дұрыс береміз. Біз берілген аятты төмендегіше аудардық: “Өз жүздерін (беттерін) ағартқандарға келсек, олар –Алланың жұмағында. Олар онда – мәңгі”. Cөйлемге синтаксистік талдау жасасақ, ﺃﻟﺬﻱ қатысты есімдігі, сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы бөлімінің бастауышы қызметінде қолданылған. ﺃﻟﺬﻱ есімді анықтауыш бағыныңқы сөйлемнің бастауышы қызметін атқарғанда, бастауыш пен баяндауыш арасына араб тілінде “талғаулы есімдік” деп аталатын есімдік қойлады да (ﻫﻢ–олар), аударылмайды. Сөйлемнің басыңқы бөлімінің бастауышы – ﻮﺠﻭﻫﻬﻢ -“олардың жүздері” де, баяндауышы –ﺃﺑﻳﻀﺖ -“ағарды”. Ал енді ақ жүзділер, Алланың рахметінде болады да, олар онда мәңгі қалады (Х.Алтай, 63).
136
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Әбдірахман Ә. Көмекші сөздермен келген есімді фразалық тіркестер аудармасы
Х.Алтай аудармасында аяттың жалпы мағынасы сақталған, бірақ араб сөйлемінің құрылысы бұзылып, Алланың “жүзі жарқын” жандарға деген сыйын білдіретін сөйлемі (олардың онда мәңгі қалуы) сабақтас құрмалас сөйлем құрамына еніп кеткен. Ал енді беттері ағарғандарға (нұрланғандарға) келсек, олар Алланың мейір-шапағатына бөленіп әрі онда мәңгі қалады! (Н.Өсер ұлы, І бөлім, 235). Н.Өсер ұлының аудармасы біршама дұрыс шыққан. Араб анықтауыш бағыныңқы сөйлемін қазақ тілінің шартты бағыныңқы сөйлемімен аударған және соңғы сөйлемді Алланың “жүзі жарқын” жандарға деген сыйын білдіретін сөйлемді жеке берген. Дегенмен де, “Алланың рахметінде” тұрақты тіркесі, аудармашының аударғанындай “мейір-шапағатты” емес “жұмақты” білдіреді. Жүзі жарқындар–“Алланың рақымына бөленгендер. Олар (ұжмақта) мәңгі тұрады.” (У.Қыдырханұлы, 70). У.Қыдырханұлы аудармасына келсек, шартты бағыныңқы сөйлеммен аударылатын құрмалас сөйлемді жай сөйлеммен аударған. Араб анықтауыш бағыныңқы сөйлемінің қазақ тіліне шартты бағыныңқы сөйлем ретінде аударылуына себеп болып тұрған “ اَّمَا ... َف – что касается …, то…” тұрақты айналымы (устойчивый оборот). Аятты “Өз жүздерін ағартқандарға келсек, олар жұмақта мәңгі қалады” деп аударуға болады. Бұлай аударсақ, аяттың аудармасы әрі түсінікті, әрі ықшам болып шығады. Бірақ, аяттың мазмұны солғын тартып, өз мәнін, яғни “ерекше ескерту” мәнін жоғалтады. Аятты “Өз жүздерін (беттерін) ағартқандарға келсек, олар –Алланың жұмағында. Олар онда –мәңгі” деп аударуымыздың басты себебі, Алла Тағала өзі дайындаған “сыйы” болсын, тарттырар “азабы” болсын, адамдарға, ерекше ескертеді. Мұндай ерекше ескерту аяттарда “…олар–Алланың жұмағында. Олар онда –мәңгі” секілді қайталанып отырады. Жоғарыда араб тіліндегі “талғаулы есімдіктің” аударылмайтындығын айтқан болатынбыз. Бірақ аяттың мағынасын бұзбай түгел жеткізу үшін және тіліміздің заңдылықтарын сақтау мақсатымен оны аударып, лексикалық та, грамматикалық та, синтаксистік те трансформация жасауға тура келді.
Жоғарыдағы аяттағы ﻮﺠﻮﻩ сөзінің қазақшасы бет, бірақ осы аятта, біздің пікірімізше, оның синонимін (жүз) пайдаланған орынды, себебі, бүкіл сөйлемнің жүгін арқалап тұрған “ﺃﺑﻴﺿﺖ–ағарту” етістігі өзінің қимыл-әрекетті білдіретін лексикалық мағынасында емес, Алланың бұйырғандарын орындаған, жақсылық жасаған адамдарға, яғни жүзі жарық кісілерге байланысты қолданылған.
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|