Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2, 2010 Рамазанова Г.Х. Научный текст: содержательная структура
- СӨЗЖАСАМ, ТҰЛҒАЖАСАМ ЖӘНЕ СӨЗӨЗГЕРІМ ЖҮЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ В статье автором рассматриваются проблемы словообразования и словоизменения в
- Analyses of scientific research and opinions of different linguists have been presented as well. The
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Рамазанова Г.Х. Научный текст: содержательная структура
30
О.М.Копыленко в своем диссертационном исследовании (Копыленко, 1974) дифференцировала такие понятия, как «структура смысла» и «структура текста». На наш взгляд, точность и содержательность выводов, сделанных исследователем, обусловило успешность рассмотрения текста с позиции органически конституированного предмета. В нашей работе делается попытка скомбинировать данные понятия в одно целое для того, чтобы полноценно представить содержательную структуру научного текста. В связи с этим обращаемся к ряду работ, в которых отражен тот или иной аспект данного вопроса. Смысл и содержание, как известно, являются диалектическим единством и зачастую в словарях одно понятие определяется посредством другого. Смысл – целостное содержание какого-либо высказывания, несводимое к значениям составных его частей и элементов, но само определяющее эти значения (Энциклопедический словарь,1990). Смысл – содержание, значение чего-либо, постигаемое разумом [8]. Однако в лингвистических работах высказываются противоречивые мнения в отношении субординации данных понятий. Например, по мнению И.Р.Гальперина (Гальперин, 1982) содержание неповторимо, тогда как смысл, выраженный разным образом, может повторяться. М.М.Бахтин считает, что смысл не может (и не хочет) менять физические, материальные и другие явления, он не может действовать как материальная сила. Да он и не нуждается в этом: он сам сильнее всякой силы, он меняет тотальный смысл события и действительности, не меняя ни йоты в их действительном (бытийном) составе, все остается как было, но приобретает совершенно иной смысл (смысловое преображение бытия). Каждое слово текста преображается в новом контексте. Предлагаем рассмотреть смысл с философской точки зрения. По Платону, всякая вещь, чтобы быть чем-то, должна чем-нибудь отличаться от всего другого. Сумма всех отличий данной вещи от всех прочих вещей есть ее идея или смысл. Философская интерпретация смысла приложима, на наш взгляд, и к лингвистике. Т.П. Ломтев (Ломтев, 1979) разделяет точку зрения Платона и считает, что смысл есть набор признаков, с помощью которых выделяется и определяется предмет. В буквальном смысле слова текст (согласно Словарю иностранных слов, 1994 г., лат. textum – связь, соединение), можно понимать как некую «ткань». Из данной посылки естественно вытекает положение о том, что текст представляет собой в некоторой степени материю. Всякое материальное тело есть нечто (Таха-Годи и др., 1982), т.е. обладает тем или иным эйдосом, или смыслом. Некоторые исследователи считают возможным рассмотрение с точки зрения смысла и другие категории
31
лингвистики. В частности, М.Р. Джумабаева (Джумабаева,1988), рассматривая текст с точки зрения смысла, считает возможным представление текста как некоторого набора отдельных информаций или знаний, определенным образом связанных между собой. Таким образом, можно считать, что смысл текста есть результат сплетения связей и отношений. Х.Изенберг считает, что в основе объединения двух предложений, находящихся в причинно-следственных и иных отношениях, лежат не прагматические формы, а логические формы мысли, в том числе и формы, называемые логическими умозаключениями (силлогизмами), а также логическими суждениями, не находящимися в причинно-следственных связях. В ходе исследования научного текста нами установлено, что в его структуре наличествуют семь типов отношений, точнее семь типов логико- семантических отношений. Это: 1) соединительный тип (дополнительность, собственно соединительность, подтверждение); 2) пояснительный тип (уточнение, иллюстрация, обобщение); 3) транзитивный тип (попутное замечание); 4) конструктивный тип (противопоставление, сопоставление, разделение); 5) каузативный тип ( причина, следствие, цель); 6) темпорально- таксисный тип (следование, предшествование, одновременность); 7) перечислительный тип (начало, развитие). В лингвистике имеется следующее определение понятию «логико- семантические отношения»: логико-семантические отношения – это отношения, устанавливаемые на основе реальной связи между событиями (репрезентированными субъектом, объектом, предикатом и выраженными автором речи) и отношения, характеризующие восприятие самого адресанта. Вышеприведенная дефиниция корректируется нами исходя из особенностей композиционной структуры научного текста. Иными словами, логико-семантические отношения – это отношения, устанавливаемые на основе связей между событиями и процессами, происходящими в реалии и отношения, характеризующие восприятие самого адресанта. Таким образом, смысловая структура текста формируется логико- семантическими отношениями между частями целого. Мы разделяем точку зрения И.Р.Гальперина и считаем, что при изучении текста не следует ограничиваться рассмотрением одной из структур. Нами установлено, что в тексте наличествуют, по крайней мере, четыре разноплановых структур: содержательная, смысловая, семантическая и прагматическая. Они, по
нашим наблюдениям, переплетаются, взаимопроникают и, в зависимости от целевой нагрузки, являются основой для репрезентации той или иной. Сообщение, которое содержится в тексте, определяется интенцией автора. Автор создает свой текст так, чтобы он был понят как можно полнее.
32
Установлено, что составляющие каждого конкретного текста (семантические и структурные элементы его языковой материи) по-разному воспринимаются его получателем. Одни из них фиксируются сознанием, другие как бы проходят мимо него, оставаясь незамеченными. На наш взгляд, сознание индивида не только фиксирует эти элементы, но и интерпретирует их.
Следовательно, учитывается прагматическая установка. Признавая тот факт, что текст конституируется не только создателем, но и его воспринимателем, который определяют его место и отношение к другим текстам и внетекстовым ситуациям (Бондарко «Тексты и предметный мир человека»), можно сделать вывод о том, что содержательная структура текста вбирает в себя не только эталонные элементы языка, но и участников коммуникативного акта.
ЛИТЕРАТУРА 1.
Философский энциклопедический словарь. Изд. 2-ое. Ред. кол. С.С. Аверинцев, Л.Ф. Ильичев и др. М.: Советская энциклопедия, 1989. – 815 с. 2.
семантика, прагматика, синтаксис. Сб.научн.тр. Отв.ред. В.В.Богданов. Вып.3. – Ленинград, 1988. – 166 с. (С.10-15). 3.
4.
5.
современном русском языке. Автореф.дис.канд. Киев: КГУ, 1988. – 21 с. (С.64) 6.
Варшавская А.И. Смысловые отношения в структуре языка (на материале современного английского языка). Л.: ЛГУ, 1984. – 134 с. 7.
англоязычной прозы): Автореф.дис.канд. – Львов, 1986. 8.
Ожегов С.И. Словарь русского языка. Москва, 1990.
Е.Б.САУРЫҚОВ 33
филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Ясауи атындағы ХҚТУ
Кез келген ұлттың тарихына, мәдениеті мен өркениетіне, әдебиеті мен тілдік табиғатына терең үңілетін болсақ, оның грамматикасына сүйенбей мәнін түсінуге болмайды. Оның өзіндік ерекшелігіне, құрылысы мен құрамының күрделілігіне, қызмет аясының кеңдігіне байланысты сан алуан қасиеттері болады. Тіл генеалогиялық немесе типологиялық жағынан бір-біріне жақын, ұқсас болып келгенімен олардың грамматикасында қандай да болса өзгешелік міндетті түрде сақталады. Соған орай, тіл білімінде ортақ теориялармен қатар жеке тілдік ерекшеліктер де ескерілуі қажет. Бір тілдің фактілері екінші бір тілге таңылмауы тиіс. Әрбір тілдің өз тілдік ерекшелігіне сай грамматикасы жасалуы керек. Бұл бағытта В.В.Виноградовтың пікірі өте құнды: «Грамматику изобрести нельзя, ее можно только открыть и обнародовать. Никакому языку нельзя произвольно навязать грамматику и никакой язык в такой грамматике не нуждается, имея свою природную грамматику с момента своего возникновения» [1.9]. Тілдегі сөздік қор мен грамматикалық құрылыс – тілдің өзара бір-бірімен тығыз байланысты екі саласы. Тілдің дамуы барысында лексикалық құрамдағы сөздер үнемі қозғалыста болып, белгілі бір сөз табынан екінші бір сөз табына ауысып, өздерінің мән-мағынасын, қызметін өзгертіп отырады. Қазіргі тіл білімінде сөз құрамына байланысты сөзжасам, тұлғажасам және сөзөзгерім деген грамматикалық ұғымдар қалыптасты. Бұл ұғымдар сөз формасымен, әсіресе, қосымша морфемалармен тығыз байланысты екені анық. Алайда аталмыш ұғымдар орыс тіл білімінде біршама зерттеулерге ие болып, ара жігі ажыратылып өзара шек қойылғанымен, кейбір түркі тілдерінде әлі де болса өз шешімін таппай келеді. Мұның басты себебі – тілді зерттеушілердің орыс тіл білімінің пікірлерін басшылыққа алуынан деп білеміз. Өйткені флективті тілдер тобына жататын орыс тілінің өлшемдері агглютинативті, яғни қосымшалы тілдер тобына жататын түркі тілдеріне толық өлшем бола алмайды. Бұл бағытта түркі тілдеріндегі қосымшалардың функционалдық қызметі мен грамматикасындағы өзіндік ерекшеліктерді ескеру қажет. ХХ ғасырда тіл білімінде сөзжасам, тұлғажасам және түрлену ұғымдарының өзіндік зерттелу тарихы қалыптасқан. Орыс тілінің лексикалық
34
грамматикаларында тұлғажасамнан гөрі зат есімнің септелу ерекшелігіне И.И.Герч, А.Х.Востоков, Ф.И.Буслаев, В.А.Богородицкий баса көңіл аударса, қазан мектебі лингвистері А.Анастасиев, В.А.Богородицкий, Н.Д.Крушевский сынды ғалымдардың назары сөзжасамның күрделі процестеріне түсті. Ал Л.В.Щерба, В.В.Виноградов, Г.Виноку т.б. зерттеушілер ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында приставкалар мен жекелеген жұрнақтар арқылы жасалған сөзжасамға қызығушылық білдіреді. Аталған үш ұғымның ара жігін ажырату орыс тіл білімінде де бірден қалыптаса қойған жоқ.
Мәселен, Ф.Ф.Фортунатов, Л.В.Щерба, В.В.Виноградовтардың еңбектерінде сөзжасам мен сөз түрлендіру бір-біріне қарама-қарсы қойылып, олар тұлғажасамның тең дәрежедегі екі түрі ретінде қарастырады. А.А.Реформатский болса: «изменения реляционного значения в случаях типа стол’ик-ом охватываются словоизменением; изменения деривационного значения (стол’ик) охватываются словообразованием; … и то и другое формообразования, словоизменительное и словообразовательное» деген пікір білдірсе [2.252], А.В.Бондарьконың концепциясы да осыған өте жақын: «… граница между образованием форм одного слова и форм разных слов, с нашей точки зрения, проходит внутри области формообразования. Систему форм одного слова мы связываем с термином «словоизменение». Таким образом, понятия формообразования охватывает словоизменение (словоизменительное формообразование) и, кроме того, формообразование несловоизменительное, т.е. сочетающихся со словообразованием (класификационное или словообразовательное)» деп өз ойын түйіндейді [3.5]. Автор бұдан ары сөз түрленуге қандай морфологиялық категориялар жататынын нақтылай түседі: «…следует отнести к словоизменению, к системе форм одного слова не только формы наклонения, времени, лица и т.п., но и формы числа существительных, степени сравнения прилагательных и наречий (в той мере, в какой во всех этих случаях сохраняется соотносительность, тождество по крайней мере части лексических значений), грамматически регулярные видовые и залоговые корреляции. При этом, однако, возникает необходимость четкой дифференциации двух типов словоизменения: 1) последовательно коррелятивного и альтернационного – «чистого» словоизменения, наиболее четко
противопоставленного словообразованию, и 2)
непоследовательно коррелятивного и деривационного –той разновидности словоизменения, которая обнаруживают черты переходности к несловоизменительному (классификационному) формообразованию» [3.12-13]. Тілдің әр түрлі құбылмалық қасиеттерін жіті зерттеген Е.С.Кубрякова бұл проблемаларды шешуде өзіндік бағыт ұстайды. Тұлғажасам мен сөзжасамды бір-біріне қарама-қарсы қою морфологияны екі бөлікке – бір жағынан, сөз таптары мен парадигматика іліміне, екінші жағынан,
деривациялық А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №2-3, 2010 Саурықов Е.Б. Сөзжасам, тұлғажасам және сөзөзгерім жүйесінің теориялық мәселелері
35
морфологияға алып келеді: тұлғажасам тілдің парадигматикалық жүйесіне қатысты, ал сөзжасам деривациялық морфологияға қатысты болады. Сөзжасамның негізгі қызметі – ономосиологиялық және семантикалық. Сондықтан ол бүтіндей морфология аясына сыймайды, соған орай жеке сипаттаманы қажет етеді. Алайда, сөзжасамның қандай процестері болмасын жаңа морфологиялық құрылымдар құрумен жартылай белгіленген арнаулы деривациялық морфемалармен байланысты, бұл процестер морфологиялық деривация процесі сияқты сипаттап жатуды қажет етеді. Деривациялық морфология морфологияның сөзсіз бөлігі болып мойындалуы керек дегенді айтады [4.517]. Осыған байланысты мынандай тұжырым жасауға болады: тұлғажасам мен сөзжасамның ара жігін ажыратудың өлшемдері белгілі, сөзжасам процесі сөз мәртебесіндегі жаңа атаулардың қажетті санын модельдеу үшін және бұл бірліктердің мағыналық әр түрлілігін қамтамасыз ету үшін қызмет етеді, ал тұлғажасам процесі тілдегі барлық сөздерді, оның ішінде сөйлеуде, мәтінде нақты тілдік грамматикалық категорияларға сәйкес келетін туынды сөздерді пайдалану үшін қызмет етеді. Құрылымдық жағынан өзгеше сөзтұлғасы (словоформ) мен негіздерді (основа) қарама-қарсы қою тұлғажасамды екі топқа жіктеуге мүмкіндік береді: сөз түрлену (словоизменение) және тұлғажасамның өзі. Сөз түрлену флексияның көмегімен іске асады [4.520]. Сөзжасамды іштей екі топқа жіктеуге болатынын көрсетеді: «основоизменение и основообразование» [4.522]. Осы айтылған пікірлерді жинақтай келе Е.С.Кубрякова флективті тілдер сипаттамасы бойынша морфологиялық деривацияның екі, үш емес, төрт процесін ажырату қажет екендігін көрсетеді: два в области формообразование – словоизменение и собственно формообразование (морфологическое основообразование) и два в области словообразования – основоизменение и деривационное основообразование [4.523]. Бұл үш ұғымның ара жігін ажыратып шек қоюда В.М. Жирмунский еңбегінің де орны ерекше екені анық. В.М. Жирмунский тұлғажасамның тек флективті тілдер мен орыс тілінде ғана емес, сондай-ақ басқа типтегі тілдерде де сөзжасам мен сөз түрлендірудің (словоизменение) арасындағы өз бетінше жеке морфологиялық құбылыс екенін дұрыс тани білді: «под формообразованием понимается категория, переходная между
словоизменением и словообразованием, очертания которой представляет существенные различия в языках разного типа» [5.17]. Сол сияқты тілші Н.А.Лыкова да тұлғажасам мен сөз түрлендірудің екі түрлі ұғым екенін, бұлардың сөзжасамға қарағанда бір-біріне жақын екенін көрсетеді. Орыс тілінде бұл ұғымдарға қандай категориялардың жататынын ажыратады: «в зону формообразования помимо форм инфинитива следует включить формы прошедшего времени глагола, деепричастия, причастия, формы степени
36
сравнение прилагательных и наречий, глагольных наклонений, залогов и видов, субъективной оценки имен существительных и прилагательных, к словоизменению относятся только те ряды (парадигмы) формы, признаком которых является наличие системно чередующихся окончаний» [6.50-51]. Сонымен орыс тіл біліміндегі еңбектерді саралап, талдай келе қазіргі орыс тіл білімінде бұл үш құбылыс өз алдына жеке-жеке морфологиялық процесс ретінде қарастырылып жүргенін, олардың ара жігі ажыратылып өзара шек қойылғанын байқауға болады. Орыс тіл біліміндегі бұл зерттеулер мен тұжырымдар түркі тіл біліміне де өз әсерін тигізбей қойған жоқ. Кейбір түрколог ғалымдар аталмыш ұғымдардың ара жігін жоғарыда көрсетілген тұжырымдарға сүйене отырып шешуге тырысты. Мәселен, А.Н.Кононов түрік тілінің грамматикасында етістіктің сипатын екі бөлімге бөліп қарастырады: І. Формообразование глагола; ІІ. Словообразование глагола [7.190]. Бірінші топқа етіс категориясын, етістіктің түрлерін, етістіктің шақ және рай категорияларын, етістіктің жіктелуін (лицо и число глагола), етістіктің модальдық формаларын, есімшені және көсемшені жатқызады. Сөйтіп етістіктің тұлғажасам мен сөз түрлену жүйесін бір топта қарастырады. Бірақ сөзөзгерім (словоизменение) деген терминді қолданбайды. Сөзжасам мен сөзөзгерім терминдері қазіргі түркі тілдерінің грамматикаларында әдетте сөз құрамын жасайтын морфологиялық құбылыс ретінде беріледі. Кейбір еңбектерде сөзөзгерім термині тұлғажасам терминімен ауыстырылып өзара синоним ретінде берілсе, ал кейбір еңбектерде бұл терминдер жеке-жеке ұғымдар ретінде қарастырылады. Кейінгі түркі тілдерінің, атап айтар болсақ, қарайым, гагауыз, қарашай- балқар тілдерінің грамматикаларында да сөз таптарын сипаттау екі топқа қарастырылады: 1.
сөзжасам (словообразование); 2. сөзөзгерім (словоизменение). Сөз түрлендірудің ерекше синтаксистік анықтамасы бар, яғни «сөз тіркестері мен сөйлемдегі сөздердің тұлғалық көрсеткіштерінің жүйесі» болғандықтан сөз түрлендіру «сөз тіркестері мен сөйлемнің морфологиясы» немесе «синтаксистік морфология» ретінде танылады деген пікірді белгілі түркітанушы, түркі тілдерінің құрылысын терең зерттеген ғалым Н.А.Баскаков айтады. Ғалым «тұлжасам» деген терминді мүлдем мойындамайды, «сөз түрлендіру дегеннің өзі шындығында тұлғажасам дегенді білдіреді», - деп, бұлардың арасында ешбір айырмашылық жоқ деп есептейді. Сөзжасам деген ұғымды Н.А. Баскаков лексикалық морфологияға жатқызады және жаңадан сөз жасаудың тұлғалық көрсеткіштерінің жүйесі деп түсіндіреді. Автор сөзжасам мен сөз түрлендіруді тілдік механизмнің морфемалар жиынтығы, грамматикалық көрсеткіштер жиынтығы деп таниды. Сондай-ақ, ғалым сөз түрлену жүйесі «сөз тіркестері мен сөйлемдегі мүшелердің
жүктеу/скачать 5,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|