Ғылыми журнал 1996 жылдың қарашасынан бастап екі айда бір рет шығады
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Б.МАХАНБЕТОВА
- The author of this article researches some matters of the development of creative activity of students.
- А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Маханбетова Б. Студенттердің шығармашылық іс-әрекетін дамыту мәселелері
А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Кенджаева Б.Б. Шет тілін оқытудағы коммуникативті құзырлылықты қалыптастыру үдерісін...
415
Жеке тұлғаға бағытталған білім беру үдерісінің құрылуы студенттің жеке ортасына деген оқыту кеңістігі бағыт-бағдарын жорамалдайды. Оқытудың өзі әр түрлі деңгейдегі диалогтар негізінде құралады:
Қалыпты диалог деңгейінде (диалог оқу үдерісі қатысушыларының қатынас формасы ретінде);
формасында ұсынылуы);
Жеке-мағыналы диалог деңгейінде (диалог құнды-бағдарлы бірлікті анықтау тәсілі ретінде). Шет тілін жеке тұлғаға бағытталған оқыту шарттарында топтағы әрбір студент қарым-қатынас жасау үдерісіне белсенді қатыса отырып, өзін қоршаған ортадан абырой арттыру, назар аударуға қажетті әлеуметтік маңызды қажеттіліктерді қанағаттандырудың нағыз мүмкіндігіне қол жеткізеді. Оқытушы қуаныш, игі ниеттілік, оқу нәтижесінде жеткен жетістіктер мен сенімділікке қанағат сияқты сезімдерге қаныққан қарым- қатынас үндестігін құрады. Тіл оқытылмайтын мамандықтар бойынша білім алатын студенттерге жеке тұлғаға бағытталған тәсілмен шет тілін оқыту тәжірибесіне сүйене отырып, бірінші курстан бастап студенттердің жеке қызығушылықтарын мен тілге алдын ала дайындығын анықтау керек. Анықталатын осы мәліметтер негізінде топты қалыптастырып, оқу бағдарламасын айқындауға болады. ЖОО-да шет тілін оқыту тәжірибесі рөлдік қарым-қатынастың әлеуетті мүмкіншіліктері мен дұрыс пайдаланылуы туралы тұжырымдарды жасауға
мүмкіншілік туғызады. Рөлдер теориясы М.А.Ариян, Н.Г.Барышникова, Г.А.Китайгородская, А.А.Крашенниковтардың шет тілін үйретуде рөлдік ойындарды пайдаланумен байланысты зерттеулерінде кездеседі [1,2,3]. Шет тілін оқыту әдісінде рөлге маңызы сөздің жорамалданған көлемі, ауызекі қарым-қатынас саласы, тілдік материал туралы ақпарат енгізілуі мүмкін оқу-сөздік қатынас жағдайлары құрамында қарастырылады. Рөл параметрлері мен «сөйлеу тәжірибесіне» сәйкес ұғымы сіңірілген негізгі оқу-сөйлеу жағдайларының маңызды компоненті ретінде қарастырылады. Ойын шарттары іс жүзіндегі шарттарға жатады, бұл мінез- құлық пен пікір айту, вербалдану тәсілдері кезеңдерін іздеуді де жеңілдетеді. Мұндай шарттарда жеке ағымдық танымдық үдеріске білім алушының қарым-қатынас жасау арқылы серігінен алатын ақпарат та қатыстырылады. Б.Ф.Ломов «қарым-қатынас жасау шарттарында танымдық үдерістердің барынша жоғары тиімділігі мен серпінді өзгешілігі осы бойынша анықталады», деп есептейді [4]. Нәтижеде білім алушының байланысы тек таным объектісі түрінде ғана емес, сонымен бірге топ мүшелерімен белгілі
бір байланыстардағы қажеттіліктерді қанағаттандыратын құрал болып саналатын пәнге деген байланысы А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Кенджаева Б.Б. Шет тілін оқытудағы коммуникативті құзырлылықты қалыптастыру үдерісін...
416
өзгереді. Басқаша айтқанда, кез келген ұжымдық қызметті сипаттайтын ынтымақтылық әсері әрбір тұлғаның жеке қызметтік демеушісі бола бастайды. Оқытудың алдыңғы қатарлы рөлдік ойыны іскерлік ойынымен үйлесуі мүмкін. Іскерлік ойындар білімді меңгеру, кейбір модельді формаларда ұсынылатын кәсіптік біліктілік арқауына жинақтау сияқты шеберлік пен дағдылар қалыптастырылатын оқытудың жаңа типі болып табылады. Іскерлік ойындарды шет тіліне оқытудың бір тәсілі ретінде қарастырғанда, оларды студенттер шет тілінде кәсіби түрде сөйлеуді (лингвистикалық және кәсіби тұрғыдан) жүзеге асыру шарттарында ойынның логикалық жалғасы екендігін аңғару керек. Егер, алдыңғы білім алу кезеңдері білім алушылардың назары кәсіби аспектіде топтастырылған іскерлік ойындарына қажетті рөлдік формадағы ойын арқылы өткен болса, іскерлік ойындарды гуманитарлық білім беретін ЖОО-на енгізудің маңызы бар деп жобалаймыз. Мұндай жағдайда оқытудың кейінгі кезеңдерінде студенттер өздерінің келешек кәсіби қызметтері жайлы ойлары қалыптасқан болып, олардың одан әрі дайындалулары осы ойымызды ақтап шығады. Дәл осы рөлдік ойындар студенттердің назары сөйлеу мінез-құлқы мен қызметінің кәсіби жағына бағытталған сөйлеу нормасын үйретеді, іскерлік ойындарына қажетті коммуникативтік бірліктермен қамтасамыз етеді. Егер студенттер нені, неге және қалай оқу керек екендігін, әрбір тілдік бірліктің коммуникативтік құндылығын түсінетін болса онда шет тілін меңгеру үдерісі үнемді әрі тиімді болады. Одан басқа практикалық және даму мақсаттары арасында байланыс құру керек. Мұндағы даму мақсаты интеллектуал дамыту сияқты тек ой-өрісті (оқыту аспекті) кеңейту жағынан ғана қарастырылмайды, сонымен қатар сөйлеу дағдылары мен шеберлігі қызметінің негізіндегі интеллектуалды операцияларды дамытуды да қарастырады. Шет тілін оқытуда жеке тұлғаға бағытталған тәсіл оқытудың шетел теориясы мен практикасы контексінде қатысушы автономиясы және оқытудың өзін-өзі басқару автономиясы (Х.Холек ұсынған learner autonomy and autonomous self-directed learning) [5]. Оның негізгі ережелері келесілерді көрсетеді. Пәнді меңгеру барысында қатысушы автономиясы Х.Холектің «оқу біліктілігі» - learning competence, educational competence түсінігін анықтау арқылы өзінің оқу қызметін жауапкершілігін өз мойнына алу шеберлігі» ретінде түсіндіріледі. Бұл түсінік жеке тұлғаға бағытталған сипаттама болып, студенттің, өзін оқу қызметінің субъектісі және оқу нәтижесіне жауапты деп тану арқылы оқу жағдайы мен өз тәжірибесі талдауын және шешімін қабылдауда үлкен қабілеттілік ретінде қарастырылады. Шет тілін оқытудың ІІ кезеңінде (3 курс) мәтінмен жұмыс жасау түрлері кеңейе түседі, лексикалық және грамматикалық жаттығуларға
417
қарағанда шығармашылық жаттығулар көбейеді. Бұл кезең сонымен бірге шығармашылық, оқу-зерттеу еңбектерінің өсуімен де алдыңғы кезеңнен ерекшеленеді. Шығармашылық мүмкіншіліктер тек мәтін бойынша жұмыс жасалатын қалыпты сабақтарда ғана емес, хабарды дайындау, тақырыпты кеңінен ашу, басқа лексикаға қарағанда барынша күрделі лексиканы енгізу арқылы да туындайды. Бұл кезеңде апталық ақпараттар әдеттегідей ақпарат, жаңа ұғымдарды үйретумен ғана өтілмейді, ол топ бойынша талқыға салынады. Апталық диалог та өзгереді кәсіби тақырыптар қозғалады. Қорытынды сабақта меңгерілген материалды қорғау өз білімімен салыстыруды, түсініксіз мәселелерді айқындауды қамтиды. Семинар сабақтар «мамандар» мен «әр түрлі елден келген шолушылардың» және т.б. нақты бір дүниежүзілік мәселе талқыланатын баспасөз-конференция түрінде өтеді. Мұндай конференциялардың тақырыптары мен талқылану сипаты оқытушы тарапынан белгіленеді және де студенттер тарапынан да ұсынылады. Мысалы, «Жастар бейбітшілік үшін күресте», «Бүгінгі таңдағы экологиялық мәселелер және басқалар». Дәл осындай алуан түрлі жан- жақты жаттықтыратын және оқу қызметі ағылшын тіліне үйретіп, терең меңгерумен ғана шектелмей, сонымен бірге ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуге, дербестікке үйретеді, шығармашылық ойлау қабілетін арттырады. Сонымен, біздің тапсырмамыз – студентке қысқа мерзімге шетелге саяхатқа шығуда ең қысқа уақытта «тілдік тіршілік» қамтамасыз ету болса, онда Г.Лозановтың суггестопедикалық әдісін немесе соған әкелетін Г.Китаягородская мен И.Шехтер тарапынан өңделген басқа әдістерді мақсатқа сай пайдалану керек [6, 7, 8]. Тәжірибеге сүйенсек, осы әдіспен 3-4 аптада қарқынды жұмыс атқарылса, мәселен ағылшын тілінде десек, тілді әуежай, қонақ үй, дүкен және т.б. сияқты әртүрлі өмірлік қажетті жағдайларда тиімді қарым-қатынас жасайтындай жағдайда меңгеруге болады. Алайда егер осы қатысушы жақын бір уақыт ішінде АҚШ немесе Ұлыбританияға саяхатқа бармайтын болса және қарқынды жұмыс жасауды тоқтатса, онда ол 2 ай көлемінде барлығын ұмытуы мүмкін. Ал егер ағылшын тілі кәсібіне байланысты керек болса және сол адам Ұлыбританияға ұзақ мерзімге кетуге ниеттенсе, онда мұнда басқа әдіс-тәсіл қолдану керек, тілді жоғары дәрежеде терең әрі жан-жақты меңгеруі қажеттілігі пайда болады. Дегенмен, шет тілін оқытатын әрбір курс әдістемелік тұрғыдан кәсіби түрде бағытталмайды. Шет тілін сол тілде сөйлейтін елдің мәдениетімен, халқының менталитетімен және т.б. таныспай меңгеру тілді толық меңгерген болып есептелмейді. Басқаша айтқанда, тілдің өзін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге сол тілде сөйлейтін елдің «өмірлік бейнесін» де үйрену керек. Алайда бұл сол елдегі тұрғындар сияқты әрекеттер жасау керек дегенді білдірмейді. Дегенмен, тілді меңгерген кісі ағылшын тілінде сөйлейтін әңгімелесушінің А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Кенджаева Б.Б. Шет тілін оқытудағы коммуникативті құзырлылықты қалыптастыру үдерісін...
418
орнына қойып, оның күнделікті, әлеуметтік және кәсіби өмірін қоршаған нәрселерден ең аз шамада болса да білу және түсіну керек. М.Кабардов шет тілін меңгеруші өзінің жеке ерекшеліктеріне қарай түрлі болып келеді – «коммуникативті», есту жадысы дамыған адам басқа тілде сөйлейтін ортаға түссе, сөйлеудің негізгі стереотиптерін есту арқылы тез ұғып алады [9]. «Коммуникативті емес» деп саналатын студенттер тіл жүйесін ескеруі керек, олардың көру есі басым болады. Олар шет тілінде жазылған мәтінді көрулері керек, осылайша олар естіп қабылдауға қарағанда мәтінді көргенде оңай үйренеді. Сондықтан да шет тілін оқытуда даралану туралы айтқанда студенттің өзіндік шығармашылық белсенділігіне бағытталып, тек соның тілді меңгерудегі оңтайлы стратегиясын іздеу және оның бойындағы жасырын резервтерді пайдалану керек. 90-жылдарда өңделген шет тілін оқытудың жаңа әдістемесі студенттің бойындағы жеке қабілетін ашатын дәл осы оқыту әдісіне бағытталған. Студенттерге шет тілін меңгеру үдерісіне тікелей қатысы бар бірқатар психологиялық теориялар мен концепциялар пайда болды, соның ішінде, П.Гальпериннің басқаруды меңгеру теориясы [10]; оқу қызметінің ұжымдық-бөлгіш психологиялық теориясы (В.Рубцов, Г.Цукерман және т.б.); Д.Эльконин- В.Давыдовтың оқытуды қалыптастырудың психологиялық теориясы; отандық модификациясындағы психолингвистика (А.Леонтьев, А.Залевская және т.б.). Ең алғаш данышпан психолог Л.Выготский тарапынан суреттелген осы теориялар мен концепциялардың барлығы да тек бір-біріне қарама-қайшы келіп қана қоймай, сонымен бірге шет тілін оқыту әдісінің жаңа аспектілерін өңдеуге әкелуі мүмкін және керек [11]. Мәселен, оқытудың мұндай тәсілі бара-бара өзекті мәселе болып саналады. Бұл проблемалық тапсырмаларды (іздеу, білу, түсіну өз ойын айту және т.б.) қою; студенттің өзіндік тұжырым жасай алу үшін шешу тәсілдеріндегі іздеу және бағытталу жолдары арқылы жүзеге асырылады. А.Аритюнов пен И.Костина «коммуникативтік оқыту когнитивті тәсілмен студенттердің проблемалық жағдайларда оқытушы тарапынан көрсетілетін жәрдем, және түзетуде өз басымен шешім табу қабілеті арқылы қисынды жүзеге асырылады» деген пікір айтады [12]. Оқу қызметін басқару рецептивтіктен продуктивтік қабілеттерге бағытталу арқылы іске асырылады. Басқа қабілеттерге қарағанда барынша адекватты (барабар) жемісті қабілеттер, әдеттегідей, жеке тұлға аралық коммуникация арқылы жүзеге асырылады. И.Зимняя «Оқу тапсырмаларын шешу сипатына қарай басқару рецептивтіктен продуктивті принциптері арқылы, көру модельділігінен естуге, эмоциональды бейтараптан эмоциональды жүктеуліге, жеке тұлғаға бағытталғаннан
әлеуметтік сипатқа, әлеуметтік-симметриялықтан әлеуметтік-ассиметриялыққа бағытталған принциптер арқылы іске асырылады», деп жазады [13].
Біздің елімізде болып жатқан өзгерістер тіл маманы емес ЖОО А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Кенджаева Б.Б. Шет тілін оқытудағы коммуникативті құзырлылықты қалыптастыру үдерісін...
419
студенттеріне шет тілін оқытуда басқа тәсілдерді талап етеді. Біз тілді оқытудың жаңа шыңына шығу шарттарының бірі жеке тұлғаға бағытталған тәсіл негізінде негізгі екпінді оқытудың дәстүрлі әдістерінен инновациялық технологияларға түсіру жөн болар деп ойлаймыз.
ӘДЕБИЕТТЕР 1.
Барышникова Н.Г. Ролевое поведение как фактор интенсификации учебного процесса. - М., 1984. 2.
Китайгородская Г.А. Активизация учебной деятельности. - М., 1982. 3.
Крашенниников А.А. Оценка метода интенсивного обучения взрослым контингентом обучаемых. - М., 1981. 4.
журнал. - 1980, т.1 - № 5. 5.
Holec H. Autonomy and Foreign Language Learning. - Oxford, 1979. 6.
Лозанов Г. Суггестология и суггестопедия: Автореф. док. дисс. - София, 1970. 7.
Китайгородская Г.А. Методика интенсивного обучения иностранным языкам. -М., 1986. -167 с. 8.
Шехтер И.Ю. Необратимость онтогенеза и развитие речевой деятельности на чужом языке //Методика и психология интенсивного обучения. - М., 1981. 9.
компетенций //Вопросы психологии. - 1996. - № 1. -С.34-49. 10.
Гальперин П.Я., Запорожец А.В., Эльконин Д.Б. Проблемы формирования знаний и умений у школьников и новые методы обучения в школе. // Вопросы психологии. - 1963. -№ 5. 11.
12.
13.
иностранному языку взрослых - специалистов. - М., 1982.
420
А.Ясауи атындағы ХҚТУ-нің магистранты СТУДЕНТТЕРДІҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТІН ДАМЫТУ МӘСЕЛЕЛЕРІ В данной статье рассматриваются проблемы развития творческой деятельности студентов. The author of this article researches some matters of the development of creative activity of students.
Қазіргі таңда үздіксіз білім беру жүйесінде білім беруді дамыту, дүниежүзілік білім беру кеңістігіне кіру мақсатында елімізде білім берудің жаңа жүйесі құрылып жатыр. Тұлға іс-әрекеті, өзіне және айналасына қарым-қатынасы арқылы, шығармашылық қабілетін жүзеге асыру арқылы қалыптасады. Сондықтан студенттің табиғи бейімділін дамытып, тұрақты, әлеуметтік құнды шығармашылық қабілетке айналдырудың, осы әрекетке педагогикалық басшылық етудің маңызы зор. Өмірге жан-жақты дайындалған, еңбексүйгіш, ынталы, шығармашылықпен ойлайтын, интеллектуалдық және адамгершілік тұрғысынан бай, жоғары білімді жеке тұлғаны оқытып- тәрбиелеу қажеттігін дамыту мәселесі тұр. Жан-жақты дамыған жеке тұлғаның шығармашылық әлеуетін дамыту оның ой қызметінің шектеусіз қозғалыста болуына мүмкіндік туғызады [1]. Бүгінгі таңда оқу үрдісінде студенттердің шығармашылық іс-әрекетін дамыту үшін инновациялық білім беру технологияларын пайдаланудың тиімділігін тәжірибенің өзі дәлелдеп отыр. Мұның өзі аталған мәселенің теориялық негіздемесін жасау қажеттілігін туындатады. Сондықтан оқытудың теориясы мен практикасындағы зерттеліп отырған мәселенің жағдайына талдау жасауды «инновациялық білім беру технологиялары» ұғымына нақты түсінік беруден бастағанды жөн көрдік. «Инновация» термині ғылымға ХІХ ғасырда енді. ХХ ғасырдың екінші жартысында инновация әлеуметтік өзгерістердің жалпы үрдісінің сатысы ретінде қаралып, оның негізгі элементтерін атап көрсетті. Инновациялық динамика жаңа білімдердің техникалық немесе әлеуметтік шындыққа айналуының логикалық реттелген технологиясын танытып, жаңа білімнің тауар немесе қызмет көрсету үлгісіне айналу сатыларын білдіреді. Педагогикалық инновациялардың феноменологиясы «инновациялық ағын» ұғымын енгізеді. Бұл ұғымға педагогикалық жаңалықтарға деген дұрыс қатынасын білдіретін мұғалімдердің түрлі сипаттағы қызметтері енеді. Жаңашыл педагог – жаңа педагогикалық жүйенің авторы, яғни өзара байланысты идеялармен тиісті технологиялардың жиынтығының авторы деп айтуға болады.
Жаңашылдық – нағыз құрал (жаңа әдіс, әдістеме, технология, бағдарлама және т.б.), ал инновация – осы құралды меңгеру үрдісі. Сауатты түрде таңдап алынған жаңашылдық барынша мүмкін дәрежеде жаңа А.Я с а у и у н и в е р с и т е т і н і њ х а б а р ш ы с ы, №1, 2010 Маханбетова Б. Студенттердің шығармашылық іс-әрекетін дамыту мәселелері
421
енгізілімнің табысқа кенелуіне кепілдеме беруі тиіс. Жаңа енгізілген, жаңа құрал негізі болып қаланған нәрсе мектептің даму мәселелерін шешуге мүмкіндік берсе, ол сәтті деп саналады. Жаңашылдықты меңгерудегі сәтсіздіктер жаңа енгізілімнің бүкіл жақсы-жаман жақтарын қоса алғанда теріс тәжірибені көрсетеді [2]. Оқыту технологиясы ұғымын алғаш рет педагогика ғылымына енгізген А.Макаренко, қазір бұл ұғым оқу – тәрбие үрдісінде кеңінен қолданылып жүр. Ал педагогикалық технология ұғымына алғаш рет жүйелі зерттеу жүргізген Т.Ильина болды. И.Талызинаның пікірі бойынша, педагогикалық технологияның басты мақсаты іс жүзінде дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын ең тиімді әдістерді анықтау болып табылады. Педагогикалық технология оқыту үрдісін ғылыми жүйелеу бағытында, яғни оқыту тәрбиесінде қолданылатын ғылыми негізделген талаптар жүйесі болып табылады. Көптеген шетелдік ғылымдар технология деп оқытудың объективтік факторларының жиынтығын (ғимарат, құрал-жабдық, дидактикалық материалдар, техникалық құралдар, бағдарламаланған оқыту құралдары және т.б) қандай да бір үрдісте нәтижеге жету құралы ретінде қарастырады. Мәселен, поляк педагогы Ф.Янушкевич оқыту технологиясының мағынасын ашқанда, төмендегідей анықтама берген: «Оқыту технологиясы» деп ғылыми ұстанымдар жүйесі қолданыс табатын бағдарламаланған оқыту үрдісін айтады және оқу мақсатына жетуге бағытталған оқу тәжірибесінде қолданылады, көбіне оқытылатын пәнге емес, оқушыларға бағытталады, оқыту әдістері мен тәсілдерін сынақтан өткізуге, эмпирикалық талдау жасауға және оқытуда аудиовизуальды құралдарды кеңінен қолдануды талап етеді оқыту теориясын оның практикасымен өзара бірлікте қарастырады [3]. Соңғы
жылдары жинақталған педагогикалық білім, оның құрамындағы іргелі сипаттағы білім мен оны педагогикалық практикаға енгізу және пайдаланудың қиындығы арасындағы қайшылық ерекше күшейе түсуде. Бүгінгі жағдайда жаңа ғылыми, тәжірибелік және практикалық білімді жасау үрдісі мен оны енгізу кереғарлықта, олардың өзара тұжырымдық негіздерінен тыс әзірленуде. Педагогикалық инновация осындай байланысты іске асырып, педагогикада жаңалықтарды жасау, оларды меңгеру мен тәжірибе жүзінде қолдану үрдістерін біріктіретін инновациялық үрдістерге тән қызмет мөлшерлерін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Аталған қайшылық инновациялық білімнің ерекше саласы ретінде педагогикалық инновацияны әзірлеу мәселесін айқындауға мәжбүр етті. Мұнда жаңаны құру мен оны тәжірибеде қолдану үрдістерін үйлесімді біріктіру жолдары көрсетіледі. Бұл талдау педагогикада инновациялық үрдістер теориясын, инновациялық үрдістерді бейнелейтін жетекші категориялар мен қағидаларды және қоғамдағы инновациялық үрдістердің
жүктеу/скачать 4,29 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|