Филологическая серия

174
175
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Мақалада билингв-аудармашылардың аударма ісінде қолданатын 
фразеологиялық калькілеу әдістері қарастырылады.
 
In the article the methods of phraseological tracing used in translation 
activity of translators-bilinguals are considered.
ӘОЖ 398.2/574/
Б. С. Рахымов
ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ БАЯНАУЫЛ ТУРАЛЫ 
АҢЫЗ БЕН АҚИҚАТ
Мақалада қазақ фольклорындағы Баянауыл туралы аңыз бен 
ақиқат қарастырады.
Қазақ  фольклорында  халық  прозасының  ертегіден  тыс  түрі  аңыз 
деп  қаралады.  Бұл  мәселеде  айтарлықтай  еселі  еңбек  еткен,  академик  
С. Қасқабасов: «Аңыз – халықтың жадында сақтап, ауызша айтып келген 
тарихы дегенде, онда тарихи оқиғалар, еш өзгеріске ұшырамаған, шындық 
сол  қалпында  әңгімеленген  деген  ой  тумау  керек.  Аңыз  жаныры  да, 
бүкіл  фольклор  сияқты,  анархронизмнен  құр  алақан  емсе.  Біріншіден, 
ауызша тарағандықтан, екіншіден, әңгімеленген оқиғадан көп уақыт өтіп 
кеткендіктен, үшіншіден, әңгімеге көркемдік элементтері әсер еткендіктен 
аңызда баяндалатын оқиға көмескі тартады, әңгіменің варианттары пайда 
болады, тіпті оқиғаның мезгілі шатастырылады» [1], – дейді. Бұны негізінен 
аңыздың туып, қалыптасуы мен даму эволюциясынан толық тануға болады. 
Айталық аңыздық прозаның неғұрлым шындыққа жақын делінетін тарихи 
және топонимикалық аңыздардан да бұндай ерекшеліктер ұшырасатындығы 
анық.  Мәселен  біз  арнайы  сөз  қозғап  отырған  «Баянауыл»  туралы  ел 
арасындағы аңыздаулар желісі екі версия құрайды. Бірінші аңызда оқиға 
қысқаша төмендегідей болып келеді: «Сонау ерте заманда адамзаттың аз 
кезінде құрлықтың саз кезінде, осы төңіректі екі қауым ел мекен етіпті. 
Күндердің күнінде олар әрі құнарлы, әрі шұрайлы жерді көріп, «мен алам 
да, мен алам» десіп таласқа түседі. Оқиғаның арты дауға айналып, екі ел 
жауласа бастайды. Халқымыз «Бірлік түбі – тірлік» деп тегін айтпаған ғой. 
Сол елдің бірінде жан сұлулығы мен тән сұлулығы жарасқан көптің құрметіне 
бөленген ақ жаулықты Ана өмір сүріпті. Ақылдылығын, даналығын сыйлаған 
ел жұрты оны «Бай Ана» деп атапты. Екі ауылдың игі жақсылары бас қосқан 
кезде Бай Ана келіп ұсыныс жасаған екен дейді:
– Бірлік бітімнен туындайды, дау мәмілеге келмесе дау-дамайға ұласады. 
Жаяу жарыс жасаңдар, балуан күрес қылыңдар, жамбы тігіп атыңдар. Жер 
жеңгендікі!
Екі жақ осыған бәтуаласып, айтқанын орындаса да тең түсе беріпті. Жаяу 
жарыс, балуан күрес, жамбы атудан бірін-бірі жеңе алмапты. Көп күндер 
өтеді. Көпшілік қалжырап, шаршайды. Тағы да кеңес қылады. Ақыра Бай 
Ананың алдына келіп:
–  Уа,  Бай  Ана!  Егіз  жатқан  екі  ел  едік.  Жер  дауының  жетер  шетін 
таппадық. Біздің байлам мынау. Осы жерді өзің қоныстан. Бұл сенің – Бай 
Ананың ауылы болсын, - депті. Сөйтіп Бай Ана осы өлкеге орналасыпты. 
Содан бері көпшілік бұл жерді Бай Ана ауылы – «Баянауыл» атап кетіпті» 
[2], – дейді. 
Баян жеріне қатысты бұл нұсқаны айтушылар аз кездеседі. Көпшілік 
бұл өлкеге қатысты аңызды кәдімгі халқымыздың інжу-маржаны саналатын 
әйгілі  «Қозы  Көрпеш  –  Баян  сұлу»  жырындағы  Баян  сұлуға  қатысты 
әңгімелейді. Оған да назар аударайық. Аңыз былай дейді:
«Бұрынғы өткен заманда байлығы мен аты әлемге жайылған Қарабай 
деген бай болыпты. Оның ай десе аузы, күн десе көзі бар Баян деген сұлу 
қызы болған екен. Әсемдігі, көріктілігі алты алашқа толық тараған Баянды 
айттырып алғысы келетіндердің саны күн санап көбейе түскен екен. Бірақ 
Баян  күйеу  болғыс  келген  жігіттерді  менсінбей  қайтар  беріпті.  Абыр-
сабырдан мазасы кеткен Қарабай осындай істі өткізудің басқаша жолын 
қарастырады. Сөйтіп, өзінің Аякөзден Түменге дейінгі аралықты алып жатқан 
жайлауының орта тұсы деп тамаша жер жаннаты тәрізді өлкеге Баянның 
ауылын қоныстандырады. Сөйтіп, ендігі келушілер осы ауылға келіп ат 
басын тірейтін болған. Күнде ойын-сауық, қызық-думан өткізіліп тұрыпты. 
Баянды көргісі келген боз-балалар жан-жақтан ағылыпты. Сөйтіп, бұл ауыл 
«Баянауыл» аталыпты» [3],- деп аяқталады. 
Баянға байланысты жер-су аңыздары бұл өлкеде ұшырасып бағады. 
Сабындыкөл атауының өзі Баянның суға жуынғанында сабыны түсіп қалып, 
содан «Сабындыкөл» атаған екен дейді-мыс. 
Мекен  атауының  Баянауыл  аталуына  фольклор  тұрғысынан 
жақындастыра түсетін негізгі арқау «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры болса, 
осы жырды зерттеуші ғалымдардың да бұл іске қосарлары бар. Айталық әйгілі 
жырдың арабша жазылған бір қолжазбасы алғаш Баянауылда табылған. Оны 
тауып, қазақша түпнұсқасымен аудармасын Петерборға апарып, тапсырған  
И.  Беленицин  (1827  жыл).  Бұл  қолжазба  бүгінгі  «Мәдени  мұра» 
бағдарламасына сай елге Ресей архивінен оралуы керек. Арқа өңіріндегі 
Баян сұлу жырына қатысты «Баянауыл варианты», «Құсмұрын варианты», 
«Жанақ варианты» ғылымда әр кез, әр шақта аталып, түбегейлі тексеріліп 
келе жатқаны мәлім. Бір-бірінен аздаған айырмалары болмаса, бұлардың 

176
177
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
бірін-бірі  толықтыра  түсетіндігі  аян.  Қазақ  зерттеушілерінен  Баянауыл 
вариантына  кеңірек  мән  беріп,  жан-жақты  пікір  айтқан  академик  
Ә. Х. Марғұлан болатын [4].
Баянауылда «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырын аса жарқын жырлаған 
Сақау ақын екендігін ерекшелей көрсетіп, жан-жақты түсінік берген тағы 
да Ә. Х. Марғұлан еді. 
Махаббаттың мәңгілік ескерткіші саналатын, ғашықтық тақырыбындағы 
Қозы мен Баян тағдырына қатысты қазақтағы 16 нұсқа барлығы, жалпы 
түркі  тектес  елдердегін  қосқанда  33  екендігі  ғылымда  анықталып,  сан 
қырынан  зерттелгендігі  белгілі  жәйт.  Бұл  арадағы  сөз  болып  отырған 
мәселе, жырдың қазақтың мекендік аңыздарға қарым-қатынасы және соның 
ішіндегі Баянауылға байланыстылығы болып отыр. Жырдағы жер атаулары 
турасында ғалымдар тарапынан бағалы пікірлер айтылып, кеңістік жалпы 
Қазақстан аймағын кеңінен қамтитындығы анықталған. Көбіне жырдағы 
ірі оқиғалардың өткен жерлері бүгінгі Семей (Шығыс Қазақстан облысы), 
Павлодар, Көкшетау, Ақмола, Қарағанды облыстары екендігін аңғарамыз. 
Жалпы мұның кеңістіктегі байырғы ұғымы Сарыарқа деген атауға сияды. 
Баянауыл вариантының айтуынша Сарыбай қыста Сыр бойында қыстап, жазға 
сала теріскейге көшетін болған. Қарабай Аягөз бойын қыстап, жаз кезінде 
теріскейге барып, Сарыбаймен бірге жайлауда болады. Осында жүріп екеуі 
дос болып, аң аулап, қызық көреді. Одан кейінгі екеуінің әйелі жүкті болуы, 
құда болып ант-су ішуімен сюжет дамытылады. Аягөзден шыққан Қарабай 
көші Жорға, Шұбарайғыр, Мейзекке, Тоқырауын, Жамшы, Алтынсандық, 
Қарқаралы, Баянауыл, Шідерті, Қараөткел (Есіл), Домбыралы, Моншақтыны 
басып, Мұз теңізіне жетеді. Бұл көштің жүріп өткен жолдарына қатысты 
жасалған пайымдаулар. Анығында аталған жер атауларының дені Айбастың 
Қозының елінен келіп, соңынан еліне қайтарда Қарабай, Қодарлардың біліп 
қалуы, одан қашып шыққандығы Баянның берген тоғыз тартуының жолда 
түсіп қалуына байланысты жер атауларының пайда болғаны жырда толық 
түсіндіріледі. «Халық аңызы Алтынсандық (Ақшатау), Қарқара (Қарқаралы), 
Домбыра  (Домбыралы),  Моншақ  (Моншақты)  секілді  атауларды  Баян 
сәлемдемелері деп есептейді» [5]. Ал қашып келе жатқандағы Айбастың 
атының шідері түскен жер Шідерті, аттың әбден титықтап, болдырып келіп 
тоқтаған жері – Жауыртау (Теміртау) аталғаны мәлім. Осыдан Айбастың 
адасқанын жыршы жырда былай дейді:
Айбас құл адасқанын енді білді,
Ғарып жанын қыз үшін отқа салды.
Баян туған жерінде демін алып,
Баян-аула деген тау содан қалды.
Жамшыда ақ жамшысы түсіп қалды,
Домбырасы, моншағы бірге түсті.
Айбас құл адасқанын енді біліп,
Есіл-Нұра бойына қайта келді.
(Шөже нұсқасы)
Бұл жерде жырды айтушы Шөже ақын «Баян-аула» жер есімін «Баянның 
туған жері еді» деп түйіндейді. Бұл – бір.
Баянауыл атауына байланысты назар аударарлық тағы мәселе бірі – Қозы 
мен Баянның күмбезін қызыға тексеріп, оған қатысты халық аңыздарын 
жинақтаған Е. Баранов зерттеуі деуге болады. «Зерттеушінің ойынша аңыз 
Семей  өңіріне  көбірек  тараған.  Оның  сюжетін  Е.  Баранов  орыс  тілінде 
жазып алады» [6]. Жинақталған аңызда «Аягөз, Тарбағатай, Алатау, Балқаш 
төңірегіндегі Қарабай мен Сарыбай деген туысқан екі кісі мекен етіп жүреді, 
бұл екеуі ұлы мен қызын бала күнінен атастырып қойған болады. Бірақ бір 
адам ел ішіне сөз таратып, «бұл екі бала қосылса, бақытсыз болады» депті-
міс. Қарабай осыған сеніп, жайлаудан Аягөзге көшіп кетеді. Сарыбайдың 
ағасы Ажыбайдың «антымызды берік ұстайық, серттен таймайық» дегеніне 
Қарабай құлақ аспай көше жөнеледі. Көп уақыт Баянауыл тауын жайлап 
отырады. Осы арада Баянды көруге көп серілер жиналады. Қодар Баянды 
олардан қызғанып, жолшыбай құдық қазып, тура Алатауға тартады» [7],  
– делінеді. Бұл – екі.
Жанақ ақын айтқан «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының вариантында 
Тобыл  өзенінің  бойы  шалқыған  ұлы  жайлау  делініп,  соның  ішіндегі  ең 
шұрайлысы Балталы делінеді. Балталы – Мұз теңізіне таяу салқын, шыбынсыз 
жайлау болса, Қарабай жетім ұлға қызымды бермеймін», - деп Аякөзге көше 
қашқанда Ай мен Таңсықтың сол жермен қоштасуы, жөргектегі Қозыкенің 
амандығын тілеуі жырда жақсы берілген. Қалай алып қарасақ та Қарабайдың 
жүрген жерлері, жыр оқиғасындағы кеңістік атаулары Баянауылдан шалғай 
кетпеген. Бұл – үш.
Айтулы жырдың қазақтағы айтылатын көркем нұсқаларын бертіндегі 
жырлаушылар:  Сақау  ақын,  Шөже  ақын,  Арыстанбай  ақын,  Жанақ 
ақын,  Сегіз-сері,  Сыбанбай  ақын,  Мәшһүр-Жүсіп  ақын,  Құлтума  ақын, 
Баубек ақын, Бейсенбай ақын, Айтбай ақындар бір-бірінен алыста тұрған 
таланттар емес. Бұның ішіндегі ерекшелігі басымы Жанақ нұсқасы болса, 
қалғандарының сюжеттік желісі бір екені мәлім. Осы аталған жыршылардың 
бізге жеткен әйгілі жыр нұсқасының бәрінде де Баянауыл қалыс қалмай, оның 
айналасындағы жер-су аттары жырда аталып отыруы «Баянауыл» атауының 
тым ертеден шыққандығын білдіреді.
Кеңістік атауының бұл қисынына сүйенсек, «Баянауыл» жері есімі тым 
көне замандарда пайда болған деген тұжырымға жетелейді. Себебі академик 
Ә. Х. Марғұлан: «Аягөз бойында тұрған бұл кешен мен оның ішіндегі мүсін 
тастар (Қозы мен Баян күмбезін айтып отыр. – Б. С. Рахымов) – исламнан 
көп бұрын жасалған өте ескі дәуірдің белгілері. Олар «түрік қағанаты кезінде 

178
179
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
(VI-VIII ғ.) шыққан», - деп, жырдағы қаһармандар өмір сүрген кезеңді ғұндар 
дәуіріне апарады. Сонымен қатар, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры Алтай 
халықтарына, туыстас түркі тектес халықтарға кеңінен тараған көне дәуірдің 
көрікті қымбат, асыл қазынасы болып табылады. Баянның атымен аталатын 
«Баян жүрек» тауы, Аягөзге құятын қос өзеннің бірі – Айтаңсық, екіншісі 
– Айғыз аталуы да жырдың тарихи негізін тануға және біздің халқымызға 
үлкен мәртебе, мақтаныш екендігін ерекше атауға болады. Қодар моласы 
басындағы «Қодардың қара тасы» бүгінгі ұрпаққа ақ пен қараны ажырата 
біліп, пәктікті ардақтай білуді үлгі мен өнеге етіп тұрғандай. Екі жастың 
өліміне себепкер болып, өзгеден өзінің өзімшіл, ұрда-жық, дүлей әрекетіне 
тоқтау  сала  алмаған  Қодарлар  тағдыры  қашанда  қатыгездіктің  қалыпты 
қағидасы болып қала бермек. Бертіндегі ел аңызындағы Қозы мен Баянның 
мүрдесінің арасынан тіккен болып шыққан Қодар туралы аңыздарда мұны 
анықтай  түседі.  Жылдар,  ғасырлар  тоқтамай,  үздіксіз  алға  асығады.  Әр 
дәуірдің мәңгілік естеліктері жасампаздығымен өшпестей із қалдырады. 
Қозы мен Баян тағдыры соның бір жарқын дәлелі екендігі даусыз. Бұл – бес.
Баянауыл  өңірінен  шыққан  таланттар  жеткілікті.  Мақтан  тұтарлық 
кеңістікті жыр еткен Мәшһүр-Жүсіп бабамыз: 
«Баянаула қойсайшы жердің атын,
Шыбынды, Батпақ қойсайшы көлдің атын,
Таудың атын Қызылтау, Далба қойып,
Құлболды, Қаржас қойсайшы елдің атын.
Өлеңті, Шідертіні елім жайлар,
Көк орай шалғынына бие байлар» [8], – 
дегендей, жер шоқтығы, сұлу Баянды талай таланттар әр қырынан танытып 
бақты. Әлі де бұл үрдіс үзілмейтіні ақиқат. 
Сайып келгенде, соның бәрі шынай махаббат пән пәктігі, сұлулық пен 
адалдықты ардақтауға қызмет ететіндей. 
Өйткені, кеңістік туралы аңыздың айтары аяулы періште, жүрегі жалын, 
жаны таза, арлы Баян сұлудың тағдыр-талайы.
Ендеше аңыздан туындайтын ақиқатта сол болмақ.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Қасқабасов, С. Қазақтың халық прозасы. – Алматы : Ғылым, 1984. 
– 124 бет.
2 Жер шежіре. Хрестоматия. – Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2006. – 11-12 
беттер. (Аңызды айтушы Әушахманов Мәйкен. 1930 жылы туған. Павлодар 
облысы,  Баянауыл  ауданы,  Жаяу  Мұса  ауылынан.  ҚарМУ  студенттері 
жинақтаған материалдар бойынша кітапқа енген).
3 Сонда. 12-13 беттер.
4 Марғұлан, Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – Алматы : Жазушы, 1985. – 284-
352 беттер.
5 Сонда. 295 бет.
6 Сонда. 290-291 беттер.
7 Сонда. 290 бет.
8 Көпеев, М. Ж. Таңдамалы. Екі томдық. 1 т. – Алматы : Ғылым, 1990. 
– 143-144 беттер.
Е. А. Бөкетов атындағы 
Қарағанды мемлекеттік университеті, Қарағанды қ.
Материал 08.09.14 редакцияға түсті.
Б. С. Рахимов
Легенда и реальность о Баянауле в казахском фольклоре
Карагандинский государственный университет 
имени Е. А. Букетова, г. Караганда.
Материал поступил в редакцию 08.09.14.
B. S. Rakhimov
Legend and reality of Bayanaul in Kazakh folklore
E. A. Buketov Karaganda State University, Karaganda.
Material received on 08.09.14.
В статье рассматриваются легенда и реальность о Баянауле в 
казахском фольклоре.
The article examines the legend and reality of Bayanaul in Kazakh 
folklore.

180
181
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №3
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
УДК 81’367.511 
А. Ы. Сафаргалиева 
О ГРАММАТИКЕ СИНОНИМИЧНЫХ АТРИБУТИВНЫХ 
КОНСТРУКЦИЙ В РУССКОМ ЯЗЫКЕ
Рассмотрена  структурная  и  семантико-стилистическая 
специфика синонимичных атрибутивных конструкций русского языка.
Коммуникативную  разновидность  присубстантивной  конструкции 
представляют  предложения  с  причастным  оборотом.  Будучи 
изофункциональными  они  возникли  позднее  придаточных,  когда 
проходило становление органической фразы на основе развития общего 
подчинительного  строя  предложения:  «генетический  подход  к  данной 
проблеме  выявляет  первичность  сложноподчиненного  предложения 
с  различными  разновидностями  придаточных,  как  присловных,  так  и 
детерминантных» [1, с. 48].
Синтаксические синонимы дифференцируются по структуре, оттенкам 
логико-семантического и грамматического значения, модальности, степени 
экспрессивности, стилистическим особенностям.
Структурная и семантико-стилистическая специфика присубстантивной 
конструкции  отчетливо  осознается  на  фоне  синонимичных  причастных 
оборотов. Cтруктура присубстантивной конструкции определяется наличием 
логического  субъектно-объектного  соотношения  опорного  субстантива 
в  главной  части  и  его  анафорического  заменителя  в  придаточной,  а 
причастный оборот – это причастие с зависимыми словами: Бессмертен 
учитель,  который  воспитал  человека-гражданина  –  Бессмертен  учитель, 
воспитавший  человека-гражданина.  Счастлив  человек,  который  оставил 
свой след на земле – Счастлив человек, оставивший свой след на земле. Я 
не спал и слушал треск, который доносился из сада. – Я не спал и слушал 
треск, доносившийся из сада.
Структурные  различия  очевидны.  По  речевой  семантике  эти 
предложения  почти  тождественны.  Близость  значения  синтаксических 
конструкций  создается  за  счет  одинакового  лексического  состава, 
допускающего изменения лишь в употреблении служебных слов. Различие 
информативных оттенков даёт языковая семантика: в присубстантивной 
конструкции придаточное выделяет и подчеркивает действие, а причастие 
– лишь признак. «Так, в придаточной части, вступающей в синонимичные 
отношения с причастным оборотом, расширяется состав и синтаксические 
функции союзных слов, допускается незначительное для передачи смысла 
смещение  модально-временных  планов,  опускаются  дополнительные 
оттенки значений и т.п.» [2, с.18]: 1) Я видел человека, который прочитал 
у вас лекцию – Я видел человека, прочитавшего у вас лекцию. 2) Статья, 
которую  прочитали  сегодня  члены  редколлегии,  пойдет  в  завтрашнем 
номере нашей газеты – Статья, прочитанная сегодня членами редколлегии, 
пойдет в завтрашнем номере нашей газеты. В первом случае, когда союзное 
слово стоит в именительном падеже, являясь подлежащим, придаточное 
определительное  превращается  в  причастный  оборот  посредством 
причастия действительного залога (прочитавшего). Во втором случае, когда 
союзное слово стоит в винительном падеже без предлога, являясь прямым 
дополнением, придаточное предложение превращается в причастный оборот 
посредством причастия страдательного залога (прочитанная). Как видно, 
«поясняемое слово и союзное связываются только родовой морфемой, а 
падеж местоимения не зависит ни от первой, ни от второй части. Такая 
связь и создает для придаточного значения прямой определительности, что 
доказывается  возможностью  трансформации  его  в  причастный  оборот»  
[3, с. 11].
С точки зрения коммуникативно-семантического аспекта причастие 
–  более  краткая,  лаконичная  форма  выражения  мысли  по  сравнению  с 
присубстантивной конструкцией, так как в обособленной части содержится 
указание  и  на  качество  и  на  действие.  Придаточное  предложение 
употребляется чаще в разговорной и книжной речи, а причастный оборот, 
как правило, не используется в разговорной речи.
Особенности  ситуации  обусловливают  возможности  представления 
синтаксических синонимов в соответствии с различными коммуникативными 
установками. Д. Э. Розенталь [4] отмечает ряд случаев, когда причастные 
обороты  используются  для  замены  синонимичных  придаточных 
определительных конструкций:
1)  если  высказывание  имеет  книжный  характер:  Многочисленные 
факты,  накопленные  наукой,  подтвердили  правильность  гипотезы, 
выдвинутой молодым ученым; Лодки наши, влекомые течением, плыли 
посередине реки (Арсеньев);
2) если в сложном предложении повторяется союзное слово который, в 
частности при последовательном подчинении придаточных предложений: 
На научно-методической конференции, которая была посвящена вопросам 
преподавания иностранных языков, был сделан ряд сообщений, которые 
содержали интересные данные о применении системы программированного 
обучения  (каждое  из  придаточных  предложений  или  оба  могут  быть 
заменены причастными оборотами);
3)  если  нужно  устранить  двузначность,  связанную  с  возможной 
различной соотнесенностью союзного слова который: Жирным шрифтом 

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: