Филологическая серия

152
153
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Б. К. Капасова, А. К. Темиргалинова
Қазіргі кітапханалардың жарнамалық-ақпараттық қызметі
С. Торайғыров атындағы
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 14.11.14 баспаға түсті.
B. K. Kapasova, A. K. Temirgalinova
Promotional and informational activities of a modern library
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 14.11.14.
Бұл мақалада жарнама кітапхананың жаңа мүмкіндіктерін, 
оның технологияларын ашуы, кітапханалық мағұлматтық мекеменің 
және  оның  қызметкерлерінің  аса  көрнекті  бейнесін  жасауы, 
кітапханалық  мағұлматтық  ресурстарын  халыққа  жақындатуы 
туралы баяндалады.
In this article it is written that the advertising shows the library 
possibilities,  its  technologies,  creates  more  attractive  form  of  library 
informational establishment and its staff, promotes to the people the library 
informatiomal resourses.
ӘОЖ 81:001.32 81:005.745
Қ. Б. Күдеринова
ф.ғ.д., доцент, Сулейман Демирель атындағы университеті, Алматы қ.
ҚАЗАҚ ЕМЛЕ ЕРЕЖЕЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУ 
ЖОЛДАРЫ
Мақала  1929  жылы  2-4  маусым  аралығында  Қызылордада 
өткен алғашқы ғылыми орфографиялық конференцияда көтерілген 
мәселелерге, қабылданған емле принциптеріне тезис ретінде шолу 
беруді мақсат етеді.
Кілтті сөздер: емле, ереже, тұрақты форма, қағидат, норма, 
фонетикалық принцип, диалект, жұрнақ, кірме сөздер, унификация.
Бүгінде қазақ тілі негізгі емле ережелері тұрақтанып, жазуда кейбір 
шешілуі  қиын  мәселелердің  ойландыруы  бір  мезгіл  емле  тарихымызға, 
жазуымыздың алғаш тұрақтана бастаған кездеріне назар аударуды қажет 
ететін сияқты. Өйткені қазір жазылуы дау тудырмайтын сөздердің тұрақты 
форма алуының өзі кезінде – 20 ғасырдың басында әртүрлі орфограммада 
көрініп,  даулы  мәселелердің  қатарын  көбейткен.  Ал  бүгінде  біздер  сол 
тұстардың проблема болуының өзіне таң қала қараймыз. Оған бір ғана және 
шылауының өзі бірнеше формада жазылғанын айтсақ жеткілікті. 
Қазақ  тілінің  негізгі  емле  ережесі  1940  жылы  жобаланып,  17  жыл 
бойы талқылаудан өтіп барып, 1957 жылы бекітілді десек те, бұл ереженің 
негізі болған, емле қағидаттары мен негізгі нормалары қаланған кез 1929 
жыл болды. Ол латын графикасына негізделген жаңа жазудың графикасы 
мен орфографиясы және емле принциптерін айқындау және қазақ тілі емле 
ережесін  талқылау,  қабылдау  үшін  1929  жылы  2-4  маусым  аралығында 
Қызылордада  шақырылған  ғылыми  орфографиялық  конференцияда  еді. 
Сондықтан  қазақ  орфографиясына  қатысты  алғашқы  ғылыми  басқосу 
туралы әдебиеттерде, оқулықтар мен оқу құралдарында мәлімет көп беріле 
бермейтіндіктен, қазақтың ұлттық емлесі көтерілген осы ғылыми жиында 
қандай  мәселелер  сөз  болып,  қандай  орфограммалардың  тұрақтануы 
басталды, қандай тұстар қалыс қалып, мән берілмей кетті деген сұрақтарға 
жауап беру үшін конференция материалдарына тезис ретінде шолу беруді 
мақсат еттік.
Бұл бір жағынан объективті пікір қалыптастыруға және бүгінгі қазақ 
жазуының іргетасы қандай ұстанымдар негізінде қаланды деген сауалға 
жауап беру үшін керек.

154
155
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Конференцияға  Е.  Омаров,  К.  Юдахин,  Т.  Шонанұлы,  Вундцетель, 
Байділдин, Қ. Кемеңгерұлы, Әлібаев, Байманов, Тоқтыбаев, Е. Д. Поливанов, 
Қ. Жұбанов қатынасқан. 
Алдымен, емле принципі туралы конференцияда мынадай ұсыныстар 
болды. 
– Емле фонетикалық принципке құрылады. «Наш фонетический принцип 
– не принцип фонетической академической транскрипции. Мы понимаем 
под  словам  фонетическиим  принципом  передачу  без  искажения  смысла 
слова, звуков нашей речи». «Но и там, где мы применяем морфологический 
принцип, под этот принцип подводим фонетическое объяснение, ибо по 
нашим наблюдением нет такого пункта в нашем правописании и не должно 
быть такого место в нашем языке, которой возможно было бы объяснить 
фонетически» [1] (Т. Шонанұлы). Бұл Байтұрсынұлының анықтап берген 
фонетикалық принципінің түсінігі болатын. 
– қазақ тілінде диалект болмағандықтан морфологиялық принциптің 
қажеті жоқ (Т.Шонанұлы, Юдахин, Е. Омарұлы); 
– түбірді фонетикалық, қосымшаны морфологиялық принциппен жазуды 
тіл табиғаты қалайды, бірақ морфологиялық жазуды 15-20 жылдан кейін 
енгізу (Е.Омаров) [1, 27 б.];
–  шет  сөзін  түпнұсқа  принципімен  жазып,  өз  тіліміздің  дыбыстық 
құндағында (Н.Уәлиұлының термині) оқу (Е. Омаров); 
– құрлы, қой, қана сөздерін морфологиялық принциппен жазу (Е.Омаров) 
[1, 61б.], (К. Кемеңгеров) [1, 72 б.];
– шы жұрнақтарын (барсайшы) түбірмен бірге жазу (К. Кемеңгеров) 
[1, 72 б.];
–  ғана,  ғой,  ма,  көрі  шылауларын  фонетикалық  принциппен  жазу  
(Е. Омаров) [1, 115 б.];
– барлық түркі тілдерінде палатал үндесім жетекші, сондықтан емлеге 
осы үндесімді негіз ету (Т. Шонанұлы).
Ерін үндестігі туралы:
– ерін үндесімі бұдан 50-60 жыл бұрын күшті болса (В. В. Радлов), бүгінде 
құрып барады (Т. Шонанұлы, Әлібаев) // ерін үндесімі мүлде құрығаны ғылыми 
түрде дәлелденген жоқ, сондықтан ойласу керек (Юдахин); // еріндіктерді 
бірінші буыннан артық жазбау // eрін үндесімінің күші қазақ тілінде ІІ буынға 
дейін сақталуы тиіс және солай жазылуы қажет (К. Кемеңгерұлы).
– ерін үндестігін сақтау тиімсіз, бірақ шет сөздерді игергенде екінші 
буынға да жазу (Е. Омаров) // кірме сөздердің соңғы буынындағы еріндікті 
алдыңғы буынға шығарып жазу (висмут-вұспит) (Т. Шонанұлы).
Қысаң езуліктердің емлесі туралы:
– сөз аяғындағы ы, і езуліктері қосымша жалғағанда түсірілсе, түбірде 
де жазбау (Т. Шонанұлы); 
–  қысаң  езуліктерді  мүлде  таңбаламау:  млтқтң  (Байділдин,  Әлібаев  
[1, 82 б.]; // қысаңдарды барлық позицияда таңбалап отыру (Поливанов)  
[1, 103 б.].
Позициялық алмасуды таңбалау туралы:
– емледе ілгерінді ықпалды ғана белгілеу (Т.Шонанұлы); 
– түбір мен қосымша аралығында п-б, қ-ғ, к-г, п-у өзгерісін белгілеу 
[1, 14 б.] (Т. Шонанұлы);
–  аталған  позициядағы  н-м,  н-ң  өзгерісін  жазуда  белгілемеу  
(Т. Шонанұлы).
Бірге/бөлек таңбалауға байланысты:
–  қосымшаларды  бірге  жазу,  ал  жартылай  қосымшаларды  бөлек 
жазу: «тілдің еркін дамуы үшін түбір мен жартылай қосымшаның бірге 
жазылмауын назарға алуымыз керек» [1, 18 б.];
–  тілтұтынушы  санасында  бөлек  сөз  болып  табылмайтын  күрделі 
сөздерді бірге жазу [1, 20 б.] (Т. Шонанұлы); 
– бейүндес біріккен сөздерді дефиспен жазу (Алибаев) [1, 80 б.];
Жеке әріптердің емлесіне қатысты:
– ж, ш, й дыбыстарының жіңішкеруі (шәй, жәй, тійін) тілде бар болса, 
оның емлесін айқындау [1, 18 б.] (Т. Шонанұлы);
–  ш,  ж,  й  дыбыстарының  аралығындағы  [а]-[ә]  дүдәмалдығын 
қосымшаның  жуан  жалғанатынына  қарап,  а  ретінде  таңбалау  [1,  21б.] 
(Т.  Шонанұлы);  өйткені  <ж>,  <ш>,  <й>-лардың  жіңішкеруі  диалектке 
байланысты болуы мүмкін (Юдахин) [1, 37 б.];
– сөз аяғындағы <б> - ны таңбалау (болыб, келіб, саб, қаб).
– <к>-нің жіңішкеруі мен <қ>-ның жуандауын (әкт, пыртақол) жазуда 
белгілеу (Кемеңгеров) [1, 72 б.];
– һ әрпін әліпбиге алмау: қаһарман сияқты сөздерді қаарман деп жазу 
(Қ. Кемеңгеров, Тоқтыбаев).
Кірме сөздердің емлесі туралы:
– шет сөздерді қазақ тілінің дыбыстық заңдылығына икемдеп жазу, 
игеру  тәсілдеріне  қазан  төңкерісіне  дейінгі  дыбыстық  өзгерістерді  алу  
(Т. Шонанұлы) [1, 74 б.];
– шет сөздерді морфологиялық принцип арқылы игеру; өйткені кірме 
сөздердің «тасқыны» оларды өте аз уақытта табиғи түрде игеруге мүмкіндік 
бермейді (Қ. Кемеңгерұлы);
– шет сөздердегі <ц>-ны-[ш] етіп игеру, себебі шіркеу-церковь болып 
игерілген, <в>-ны дауысты аралығында [у], сөз басында [б], тұйық буында [п] етіп 
игеру, ер адам фамилиясының соңын [п], әйел адам фамилиясының соңын [уа] 
етіп жазу (Е. Омаров) [1, 125 б.]. «А это значит, что мы от иностранных слов берем 
основу, имеющую материальное значение, с подчинением всех морфологических 
и других наращений этой основы свойствам казъязыка» (Т. Шонанұлы) [1, с. 23]; 

156
157
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
– өзге тіл фамилиясын түпнұсқада жазу (Юдахин),
– өзге тіл фамилияларын икемдеп жазу (Е. Омаров) [1, 76б., 90 б.];
– орыс тіліндегі <г>-ны ж әрпімен беру дұрыс емес (Юдахин);
– орыс тілінің айтылуын шет тіл сөздерінде сақтау (Юдахин);
кірме сөздерді өзгертпей жазу, бұрынғы игеріліп жазылған сөздерді 
түпнұсқа тұрпатымен жазу (Байділдин) [1, 69 б.]. 
– сөз басында г, ғ, ч, у, й әріптерін таңбаламау, кірме сөздерде не түсіріп 
жазу, не қатаңдатып беру (Е. Омаров) [1, 80 б.];
– шет сөздерді қазақ тілінің фонетикалық заңына сәйкес игеру, мысалы, 
космос-коспыс, газ-ғаз, смола-спала (Е. Омаров);
– жазуға дейінгі кірме сөздер мен жазу қалыптасқаннан кейінгі кірме 
сөздерді екі түрлі принциппен жазу, мысалы, жағырапия, бірақ география, 
геология (Юдахин) [1, 121 б.];
– шет сөздерді орыс тілі арқылы алмау, европа-evropь (еуропы)деп жазу 
(Е. Омаров);
–  шет  сөздері  халық  тілінде  қалай  игеріліп  жатқанын  зерттеу  үшін 
материал жинау (Юдахин).
Сөйтіп, конференцияда көтерілген мәселелердің ішінде кірме сөздердің 
емлесі  үлкен  қиындық  тудырды.  Комиссия  мүшелері  ортақ  пікірге  келе 
алмай екіге бөлінді. Е. Омаров, Қ. Кемеңгеров, Т. Шонанов бастаған топ 
терминдерді игеріп жазуды ұсынды, екінші топ (Қ. Жұбанов, Байділдин, 
Әлібаев) терминдерді орыс тілі емлесіне жақындатып жазуды жақтады. 
Қабылданған емле ережелерінің ескертуінде мынадай өзгеріс болды: 
«Применяя фонетический и морфологические принципы казахском языке 
в  правописание  иностранных  слов,  нужно  избегать  искажения  основы 
иностранных  слов,  имеющее  материальное  значение  без  особой  на  то 
надобности» (Т.Шонанов) [1, с. 119]. Бірақ Е. Омаров ережеге мынадай пунктің 
енуін қалайды: «для выяснения характерного применения вышеизложенных 
принципов к орфографии иностранных слов ориентироваться на европейские 
слова, непосредственно воспринятые живым народным языком с русским, а 
потом на слова перешедшие с арабского и персидского» [1, с. 119]. Комиссия 
мүшелерінің көбі бұл пікірді құптамайды.
Міне, конференцияда сөз болған мәселелер мен ұсыныстардың ұзын-
ырғасы осындай. 
Бұл ұсыныс-пікірлерден қазақ графикасы мен орфографиясының негізгі 
ережелерінің алғашқы нұсқасы сөз болып отырған емле конференциясында 
(1929 ж.) жасалғанын көреміз. Мұнда мына мәселелер айқындалды: қазақ 
жазуының  негізгі  ұстанымы  (фонематикалық);  халықаралық  сөздердің 
қазақ тілі дыбыстық заңдылығына сай игеріліп, әліпбидегі әріп шегінде 
таңбалануы: атап айтқанда, <ф >→ [п] / panar, <г >→ [г’], [ғ] ģaz, ģybirne, 
еуропа жазуларындағы сһ тіркесін, орыс жазуындағы <х>, араб тіліндегі 
<һ> дыбысын q, к әрпімен таңбалау: muqtar, teknij`ke, kөkіne, <ц> →с, <ч> 
→ [ш], <щ> → [ш] дыбысы етіп игеру және таңбалау: әреsеr, cek, birkencik; 
<й> → [ж], ю → [жұ], я → [жә], [же] етіп игеру және таңбалау: ямбы – čатвь, 
ящик – čәйк, япония – čароn, еврей – čәbrej, юсуф – čysip; <в> →[у] және [n] 
етіп игеру және таңбалау: samavrьn, mәskev, barcav, serdejip; 2-буында ерін 
дауыстылары бар шет сөздерін еріндікті 1-буынға шығарып заңдастыру: 
труба-turba, доктор-doktьr; этимологиясы күңгірт түбір мен қосымшаны 
фонетикалық  принциппен  (айтылуынша)  жазу  (κуŋgej,  ćoŋqa),  шылау 
сөздерді  қосымшалармен  бірдей  естілуінше  таңбалау;  түбір  соңындағы 
қысаң езуліктерді қысаң буынды қосымша жалғанғанда түсіріп таңбалау 
(murьn - murnь); Дауысты дыбыстардың дүдәмалдығын қосымша жалғау 
арқылы анықтау (kitap - kitapqa).
Қазақстанда  латын  жазуына  біржола  өту,  сауаттану  басқа  түркі 
халықтарына қарағанда бәсең жүрді. Сондықтан жаңа алфавиттің бүкілодақтық 
орталық комитетінің ІV пленумы Алматыда өтті (1930 жылы 6 мамыр). 
Пленумға Асфендияров, Т. Шонанұлы, Қ. Жұбанов, Шәрібаев қатынасады. 
Пленум мүшелері Қазақстанның жаңа алфавитке салғырт көзқарасы азаймай 
отыр дейді (8-11 жасқа дейінгі балалардың 20% мектепке тартылған). Ресей 
білімпаздарынан  қатынасқан  Н.  Ф.  Яковлев  терминдерді  бағындырып 
жазуда сақтыққа, тіпті онымен күресуге шақырды [2, 78б.]. Пленумда бас 
әріп мәселесі (Асфендияров қазақ жазуы бас әріпті алмайды, алса қызметін 
азайтып алады, жалпы бас әріп ағылшын, француз емлесінде де бірыңғай 
принципке сүйенбейді деді [2, 180 б.]); графемалардың психотехникасы (Шор 
жазу психологиясы Германия, Америкада жақсы зерттелген, сонда қазіргі 
жазу жолынан шығып тұрған таңбалар бас әріп, нүкте, үтірлер көзге бірден 
анық көретіні анықталған дейді), фонетикалық унификация (Қ. Жұбанов 
пленумның мақсаты бір жазуды негіз етіп анықтау болмау керек, ешбір жазу 
басқа тілдің жазуымен ыңғайласа алмайды, әзірбайжандр q, k әріптерінің 
мағынасын өзгертіп жіберді десе, профессор Самойлович қазақ жазуы <ш>-
ны с-мен берді, себебі, с – унификацияланған әліпбиде <ч>-ны береді деді;  
Қ. Жұбанов бір-біріне саяси, экономикалық, мәдени жақындығы бар тілдер бір 
унификация жасау керек, жаппай бірлестіру болмайтын іс деді) мәселесі сөз 
болды. Пленум қаулысы Қазақстандағы сауаттылықты тағы 15%-ға көбейту, 
1930 жылдың қазанында жаңа әліпбиге көшуді түбегейлі аяқтау, Қырғызстан, 
Қазақстан, Дағыстан жазуы бас әріпті қабылдау керектігін бекітеді [2, 259 б.].
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1  Стенографический  отчет  научно-орфографической  комиссии 
созванной 2-4.06. 1929 г. научно-методическим советом НКП и ЦКИКА. 
Кзылорда, 1930.– 482 с. 

158
159
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
2 Стенографический отчет ІV пленума ВЦКН алфавита пр. в Алматы, 
ВЦКНА, 1931. – 261 с.
Материал 10.11.14 баспаға түсті.
К. Б. Кудеринова
Пути формирования орфографических правил казахского языка
Университет имени Сулеймана Демиреля, г. Алматы.
Материал поступил в редакцию 10.11.14.
K. B. Kuderinova
The ways of establishing of Kazakh spelling rules
Suleyman Demirel University, Almaty.
Material received on 10.11.14.
Статья посвящена вопросам орфографии, рассмотренным в 
работе первой научной конференции, проведенной 2-4 июня 1929 года 
в Кызылорде. 
В  частности,  автором  (в  виде  тезиса)  предложен  обзор 
принципов правописания, принятых в итоге названной конференции.
This article aims to present the problems put forward and solutions 
made on the principles of spelling in the first scientific orthographical 
conference which took place in Kyzylorda, on 2-4 June in 1929.
In  particular,  the  author  provides  an  overview  of  the  spelling 
principles, adopted at the mentioned conference.
ӘОЖ 854. 342
Ж.Т. Қадыров, Ж. С. Таласпаева, С. С. Агибаева
М.  Қозыбаев  атындағы  Солтүстік  Қазақстан  мемлекеттік  университеті, 
Петропавл қ.
С. МҰҚАНОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МАҚАЛ-
МӘТЕЛДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ
Мақалада С. Мұқановтың прозалық шығармаларында кездесетін 
мақал-мәтелдердің  қолданылу  ерекшеліктері  қарастырылады. 
Жазушының  мақал-мәтелдерді  инверсия,  плеоназм,  элипсис 
тәсілдері  арқылы  қолданғаны  анықталып,  сөйлем  құрылысына 
қарай жай сөйлем, құрмалас сөйлем түрінде берілгені талданылады. 
Сондай-ақ, мақал-мәтелдер тақырыбы жағынан топтастырылып 
сипатталады. 
Кілтті сөздер: ауыз әдебиеті, қоғамдық өмір, көзқарас, таптық 
күрес, арман-мүдде, мақал-мәтел.
Қазақ халқы жазу-сызу өнері болмаған кездің өзінде-ақ ауыз әдебиетінің 
әр түрлі үлгілерін тудырып, солар арқылы тұрмыс тіршілігінің әр алуан 
жақтарын  суреттеген;  қоғамдық  өмірін,  дүниеге  көзқарасын,  таптық 
күресін, арман-мүддесін т.б. бейнелеп көрсеткен. Осы негізде туған және 
ауыз әдебиетінің күрделі бір түрі деп халықтың мақал-мәтелдерін айтамыз 
[1]. Мақал-мәтелдерді өз шығармаларында орынды да шебер пайдаланған 
қазақ жазушыларының бірі – Сәбит Мұқанов. Жазушы шығармаларынан 
мақал-мәтелдердің  мол  қорын  байқай  аламыз.  Оның  «Адасқандар», 
«Ботагөз», «Балуан Шолақ», «Аққан жұлдыз», т.б. еңбектерінде де халықтың 
тұрмыс тіршілігінің әр алуан жақтарын, қоғамдық өмірін, таптық күресін 
бейнелейтін мақал-мәтелдерді жиі кездестіруге болады. Айталық, «Он үште 
отау иесі», «Ер шекіспей, бекіспейді», «Ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені, 
емен ағаштың иілгені – сынғаны», «Қазаншының еркі бар қайдан құлақ 
шығарса да», «Досың да, дұшпаның да ер болсын», «Ер мойнында қыл арқан 
шірімейді», «Адамның басы – Алланың добы» сияқты мақал-мәтелдер – ең 
жиі кездесетіндері. 
Мақал-мәтел – аз сөзбен көп мағынаны, көп ұғымды, көп жайларды 
білдірудің ең жоғарғы шыңы. Мақал мен мәтелден орынсыз тұрған, басы 
артық бірде-бір сөзді я басқа бір қосымша дәнекерді табу мүмкін емес. Басы 
артық сөз түгіл, қайта көпшілік жағдайда, айтылуға тиісті болып тұрған 
сөздердің өздері егер оны айтпаудан ұғымға ауырлық келмейтіндей болса, 
оның мағынасы контекст арқылы байқаларлықтай болса, ондай сөздер әдейі 

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: