«филологические науки в образовательном пространстве республики казахстан»
жүктеу/скачать 3,76 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»
| Ключевые слова: жыр, жырау, поэзия жырау, толгау, общество, судьба страны.
This article describes the thematic and ideological features of the poems of Shalkiz Tlenshiuly, a representative of medieval Zhyrau literature, one of the Zhyrau, who had a significant impact on the development and prosperity of Zhyrau poetry. Key words: zhyr, zhyrau, zhyrau poetry, tolgau, society, destiny of the country. Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналғалы бері қазақ халқының тарихына деген жаңа көзқарастарды зерделеуге ғана емес, сонымен қатар әдебиет тарихының көптеген мәселелеріне, оның ішінде халық мұрасына да зерделеулер жүргізілді. Сондай-ақ, объективті бағалауға қолайлы жағдай жасау үшін тоталитарлық жүйенің теріс саяси және таптық күшін талдауға және бағалауға мүмкіндік туды. Қазір күн тәртібінде қазақ халқының рухани мұрасын өзгеріссіз қайтару, яғни жырау туындыларын ғылыми басылымын жариялау, оларды қайта жаңғырту аса маңызға ие. Қазақ әдебиетінің жыраулық дәстүрі өз кезегінде үш түрлі кезеңді қамтиды. Алғашқы кезең 13-15 ғасырлардағы жыраулық әдебиеттің қалыптасу кезеңі. Бұл уақытқа Сыпыра жырау, Асан қайғы, Қазтуған секілді ақындарымыздың мұраларын жатқызамыз. Материалы Международной научно-практической онлайн-конференции «ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ В ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН» 233 Олардың жырлаған тақырыптары саяси-әлеуметтік тақырып болды. Ол кейіннен 15-17 ғасыр өкілдері ерлік пен елдікті жырлап, сол жолда күрескен қазақ хандарының, би, сұлтандарының, батырларының бейнесін жасады. Жыраулар шығарамалары өзінің бай қуатты тілімен, мазмұндылығымен, суреткерлігімен ерекшеленеді. Қазақ жыраулары – өз заманында елді билеген ханға басу айтқызып, оны әділдіктің түзу жолына салып отырған. Жыраулар поэзиясының дамып, өркендеуіне ерекше әсер еткен жыраудың бірі, орта ғасырдағы жыраулық әдебиеттің өкілі – Шалкиіз Тіленшіұлы. Шалкиіздің әкесі Тіленші сахара ақсүйектерінің бірі болса, нағашы жұрты да өте беделді, ел билеген адамдар болған. Ол үш айлығында анасынан айырылып, нағашыларының қолында тәрбиеленеді. Жыраудың «Би Темірді хаж сапарынан тоқтатуға айтқаны» дейтін толғауына қарағанда, Шалгез Тіленшіұлының біраз уақыты ноғай ордасының әміршісі Темір бидің төңірегінде өткендігі байқалады. Шалкиіз жыраудың толғауларының қатарына «Жел, жел есер», «Қатынасы биік көлдерден», «Ағынды сулар, аймақ көл», «Жапалақ ұшпас жасыл тау», «Шағырмақ бұлт жай тастар», «Көктеп мінген ерінің», «Арық хан», «Айғырдан туған жампоз бар» сынды жырларды жатқызамыз. Оның шығармаларының негізгі тақырыбы ерлік, елдік мәселесі және өз заманында өмір сүрген Темір биді дәріптеуге арналды [1, 45]. Оны мына бір өлеңіндегі: Тіленшіұғлы Шалкиіз, Иесі би Темірдің тұсынла Бұлтқа жете жазды бұ мүйіз Иесі би Темірдің соңратын Тұқылдықтан тарсылдап Үзілер болған сол мүйіз,-деген жолдардан аңғаруға болады. Шалкиіз ақынның шын аты Телағыс болды, бірақ қайталанбас бүлікшіл сипатына байланысты адамдар оны Шалкез деп атады. Ол жетім қалып, Мұсаның қолында өскен. Жалпы, Шалкиіз ақынның шығармалары ноғай, қарақалпақ тілдерінде кең тараған. Оның шығармалары XIX ғасырда қағазға басылып, ХХ ғасырдың басында басылған. Шалкиіз жыраудың шығармалары сол кездегі ақындардың шығармаларынан гөрі көп нәрсеге қол жеткізді. Қорда жырау шығармаларының он шақты нұсқасы мен жазбалары бар. Оларды айтатындар, оларды адамдарға тарататындар Радлов, М.Османов, А.Бергалогули, А.Сикалиев және басқаларын жазған, жариялаған адамдардың арасында бұл нұсқалардың кейбірі кеңес заманында біршама табандылықпен жарияланды [2, 28]. Шалгез шығармалары кеңес заманында "Алғашқы әдеби нұсқалар" (1957), "Алдаспан" (1971), "Қазақ ақындары" (1987) кітаптарында қазақ тілінде басылып, республикалық газеттерде жарық көрді. Ол сондай-ақ әдебиет және өнер институтының тарих бөлімі дайындаған "15-18 ғасырлардағы қазақ поэзиясы" (1982) ғылыми басылымында жарық көрді. Жақсыңнан мені кем көрдің, Жақсыңнан мені кем көрсең, Жаманыңмен тең көрсең, Ұялы берікке қос артып, Сен есенде мен сауда Ырысымды сындайын Сегіз қиыр шартарапта іздермін... деп ашып айтып салады. Кейбір оның кемшіліктеріне қарап, Жоғары қарап оқ атпа, Жуық түсер қасына,-десе енді бірде: Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа, Күндердің күні болғанда, Сол жаман айғақ болар басыңа деп кеңес береді. |