«Филология ғылымдары» сериясы Серия «Филологические науки»
Абай атындагы ҚазҮПУ-дыц Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, М2 (.32),2010ж
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 30-ЖЫЛДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ӨНЕР ТАҚЫРЫБЫ (Қ.БЕКХОЖИННІҢ «АҚСАҚ ҚҰЛАН» ПОЭМАСЫ ТУРАЛЫ) А.Е.Ментебаева - филол.ғыл.к.
| Абай атындагы ҚазҮПУ-дыц Хабаршысы, «Филология гылымдары» сериясы, М2 (.32),2010ж.
зерттеу жұмысы ең алғаш Мехмет Ергүн тарапынан жарық көрді. “Түркімен және Анадолы халық ертегілерінің құрылымы және мотив бойынша салыстырыла зерттелуі” атты еңбегінде 70 түркімен ертегісін түрік ертегілерімен салыстыра отырып, жіктеген диссертациясы . Бұл еңбек жарияланбаған, тек мақала түрінде берілген. Келесі бір еңбек “Әзербайжан және Түркияда жинақталған ертегілерді салыстыру әдісі” атты докторлық диссертация. Біз тілге тиек еткен түрік ғалымдары ертегілерді тек қана халықаралық католог тұрғысынан зерттеп, мотивтер мен сарындарды санап, жүйелегені байқалады. Рас, халықаралық АаТҺ жүйесі ертегілердегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ғануға нұсқаулық міндет атқарып, ертегіні зерттеушілерге тиімді әсер ететіні анық. Әйткенмен М.Әуезов атап көрсеткендей бұл әдістің ертегінің мағыналық тұрғыдан тануға, ішкі жанрлық табиғатын, тұтас болмысын ашуға тарлық ететін жағы тағы белгілі. Резюме В статье К.Кенжалина исследуются турецкие сказки и анализируется их классификация. Рассматриваются основные принятые в турецкой фольклористике классификаций сказок по Аарне- Томсена, включающие 6 категорий и Еберхарда-Боратова, делящего на 23 группы разновидностей сказок. Summary In this article K.Kenzhalin researches turkish fairy-tales and analyses their classification. In this article he made out acceptance in Turkish folklore classification of fairy-tales by Aarn-Tomsen that consists of 6 category of Eberhard-Boratov which is divided into 23 types of fairy-tales. 30-ЖЫЛДАР ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ӨНЕР ТАҚЫРЫБЫ (Қ.БЕКХОЖИННІҢ «АҚСАҚ ҚҰЛАН» ПОЭМАСЫ ТУРАЛЫ) А.Е.Ментебаева - филол.ғыл.к., М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми қызметкері Саясат пен идеологияның салқынына ұшырап, көркем өнердің өз мүмкіндіктерін пайдалана алмаған 30-жылдардың тұсында шебер, көркем, социализм шындығына соқпай-ақ өмірлік тақырыптарға барған шығармалар санаулы ғана. Соларды оқығанда қазақ ақындары мен жазушыларының қабілет- қарымы, сауатты, таланты жетпегеннен емес саяси-әлеуметтік себептерден әлсіз дүниелер әкелгеніне көз жеткіземіз. Осы ретте ерекше атап етуге тұрарлық дүние Қалижан Бекхожиннің «Ақсақ құлан» поэмасы. Поэма өнер тақырыбына арналған. Бұл ретте ақынның қазақ поэзиясындағы сол тұстағы, XX ғасырдың 20- 30 жылдарындағы алып биігі І.Жансүгіровке еліктеп, өзінше үйренуге талапғанғаны да байқалады. І.Жансүгіров өзінің «Күй» (1929), «Күйші» (1934), «Құлагер» (1936) сияқты атақты поэмаларымен өнерді, өнер адамын эпикалық шығармада жырлаудың белгілі бір дәстүрін капыптастырған болатын. Ол дәстүрді сол тұстағы біраз ақындар (Ә.Тәжібаев, Қ.Бекхожин, және т.б.) бірден жалғастыра жөнелген. Бұл жайлы Қ.Бекхожиннің өзі былай дейді: «Күй», «Күйші» дастандарынан кейін Әбділдәнің «Абыл», «Оркестр» сияқты жақсы поэмалары туғандықтан да Ілияс дәстүрінің қазақ поэзиясында орыс алғандығын аңғарамыз. Ілияс секілді кемеңгер ақынға өзімді шәкірт санайтын мен «Ақсақ құлан» атты дастанымды сол игі дәстүрдің өнегесімен жазғанымды дәйім сүйінішпен айтамын» [1,175 б.]. «Ақсақ кұлан» поэмасы өнер тақырыбын да, тарихи тақырыпты да өз бойына сыйдырып тұрған көркем туынды. Жаңа социалистік құрылыс, жаңа өмір белең алып, жаппай ұрандау басталған тұста ақын да ол дүрмектен сырт қалған жоқ. Бірақ жүрегіне вестник КазНПУ имени Абая, серия «антологические науки», Ай 2 (32), 2010 г. жақын, нағыз туындыны осы халық арасына кең тараған аңыздан тудырғанға ұқсайды. Ол туралы ақын поэманың «Толғану» атты кіріспе бөлімінде былай дейді. Жанымды жаңа жырға иген едім, Қалай сен, баба мұңы кимеледің? Еріксіз елжіредім естігенде, Елімнің ертедегі күй бебеуін. Аңызын аталардың жете тізгсн, Бұл жырды естіп едім әкемізден. Сол күймен күңіренген көне қобыз, Өткеннің қайғысына жеке дүзген [2, 49 б.]. Жалпы бұл поэмада екі үлкен образ бар: оның бірі - Жошы хан, екіншісі - күйші Тыпа. Барлық оқиға, тартыс мен шиленіс осы екі қаһарманның төнірегінде өрбиді. Автор әр кейіпкердің өз мінез ерекшелігін, ұстанымын бірден ашып береді. Мәселен, Жошы хан бейнесі алғашқы суреттеуден-ақ бар кырынан ашылып тұр, Жошыға асыр болған осы мекен, Үркіп жұрт, қарасынан шошиды екен. Аламан аңдай шулап жөнелгенде, Ізінен өзендей қан жосиды екен. Сұс беріп қасқыр бөрік хан басына, Аю тон айқарылған арқасында. Арсиып тұлып басы жолбарыстың Қызыл көз қыран отыр дәл қасында [2, 51 б.]. Аталған аң мен құс кейіпкердің характерін ашуға себеп болып тұр. Көркем шығармадағы интерьер, оның образдың психологиялық қырын ашудағы рөлі ерекше екені баршаға аян. Поэмадағы «Тұрғандай қан шылқытьш түктерінен, Қырмызы, парсы кілем тұсындағы» деген өлең жолдарынан-ақ оқырман Жошының кім екендігін дәл басып тани алады. Фольклор мен көркем әдебиетте ат образының мазмұндық, көркемдік, идеялық қызметі ерекше. Ол көп жағдайда бас кейіпкердің ең жақын серігі, қамқоршысы, тіпті кей тұстарда құтқарушысы. «Ақсақ құлан» поэмасында да құлан образы да үлкен мәнге ие. Тіпті күйші Тыпаның образы құланның образындай берілмейді десек артық айтқандық болмас. Тыпа бейнесі ішкі күйініш, мұң, шер сипатында көбірек ашыла түскен. Яғни, автор оның портретін психологиялық қырымен ашқан. Ал құлан бейнесі статикалық және динамикалық портреттері арқылы толыға түскен. Тұлғасы жолбарыстай алашұбар, Шапқанда киіктей-ак қарасы бар. Кекілі қытай қыздың тұлымындай, Көзінің жұлдыз жанған шарасы бар. Алтынды жалатқан ба түктеріне? Жолағын күміспенен күптеді ме? Құлықтың құлынындай шағын мүше Құйындай құйғытуға біткені ме? [2,57 6.J. Құлан бейнесіне автор тағылықпен қатар, еркіндік, еріктілік ұғымдарын сыйғыза білген. Сондықтан да ол соншалықты тартымды, көркем, әсерлі шыққан. Шығарманың сюжеті де шебер қиюластырылған. «Ажалын аяулымның кім естіртсе, Тілін кес, жендеттерім, бер жазасын!» деген Жошы ханның қатал үкімінен кейін «кім естіртеді, қалай естіртеді» деген сауал өз алдына, соны автор қалай суреттеп жеткізеді екен деген және бір сұрақ көкейге оралады. Бұл тұрғыда майталман ақын еш сүрінбейді. Бар- жоғы екі шумақ өлең жолдарымен осы көріністі жеріне жеткізе, күй құдіретін мойындаттыра бейнелеген. «Сайрауға құс та менен именеді, |