Филология ғылымдарының докторы, профессор Т. С
жүктеу/скачать 1,06 Mb.
|
| Грузин әдебиеті. Грузияда жазудың пайда болғанына дейін халық әдебиетіндегі түрлі аңыздар, эпикалық ертегілер, лирикалық өлеңдер кең тараған. Құдайлармен соғысып, аспан отын ұрлап, кейін Кавказ тауындағы жартасқа байланып жазасын алған Амирани (Прометейдің егізі) батыр туралы айтылған аңыз ерекше сұранысқа ие болған. Амирани ерліктері жайлы аңыз жергілікті мәдени ескерткіштер мен ежелгі грекиялық әдебиетте де көрініс тапқан.
Грузин халқының поэзиясымен қатар біздің заманымызға дейінгі кезеңдердің өзінде олардың жазу үлгісі де болған. Бірақ бұл жазу үлгісіндегі ескерткіштер бізге дейін жетпеген. ІY ғ. алғашқы жартысында (337 ж.) христиан діні Грузияның мемлекеттік діні деп танылды. Грузин жазу үлгісіндегі ескерткіштерден Y ғ. ортасына жататын эпиграфиялық жазбалар сақталған. Сол ғасырдың 70 жылдары Яков Цуртавелидің грузин халықтарының әдеби тілінде жазылған «Шушаниктің азабы» атты әдеби шығармасы жарық көреді. Әдеби тілмен және шіркеулік грузин жазуымен жазылған алғашқы шығармалар стилінің жетілуі бұл жазу үлгісінің ежелгі шығу тегін дәлелдейді. Ежелгі грузин әдебиетін шартты түрде 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады: Y-ІХ ғ. (феодализмнің алғашқы даму кезеңі); ХІ ғ. басы мен ХІІІ ғ. екінші ширегі (феодализмнің дамыған кезеңі) мен ХІІІ-ХYІІІ ғ. аралығы (кейінгі феодализм кезеңі). Y-ХІ ғ. қамтитын грузия әдебиетінің алғашы кезеңі грузин халқының тұрмыс-тіршілігімен анықталатын діни сипатқа ие болған. Көршілес армян және албан (әзірбайжандықтардың ата тегі) халықтары сияқты грузин тайпалары да жатжерлік қанаушылардың езгісіне ұшырап, үлкен қайғыға душар болады. Кавказ аймағының үстемдігіне парсы мемлекеті мен Шығыс Рим (Византия) империясы таласқан. YІІ ғ. екінші жартысында Грузия елі араб-мұсылмандарының билігіне көшеді. Ал ХІ ғ. Грузия жеріне көрші селжұқтар басып кіреді. Қаңырап қалған елде тек христиан шіркеуі ғана бір орталықтанған күшке ие болады. Феодалдық-иерархиялық негізде құрылған христиан шіркеуі қоғамдық дүниетаным мен грузия мәдениетіне айтарлықтай әсер етеді. Шіркеуге керек кітаптың барлығы грузин тіліне аударыла бастайды. Інжіл («Псалтирь», Евангелия және т.б.) грузин тіліне аударылды. Георгий Святогорец немес Афонскийдің (1009-1065) шығармалары мен аудармаларын грузин шіркеуі канондық деп мойындайды. Аудармалар көбіне грек не сирия тілдерінен аударылған. Жалпы христиандық әдебиеттің көп бөлігі грузин тіліне алғашқы кезеңде аударылып біткен. Грузияда Иоанн Мосханың «Физиолог» (армян тілінен аударылған), «Лимонарий» (араб тілінен аударылған) сияқты аудармалары үлкен сұранысқа ие болады. Кейбір маңызды ескерткіштер бірнеше рет аударылған (Иоанн Дамаскиннің «Білімнің қайнар көздері» атты шығармасының жеке бөліктері 3 рет аударылған). Інжілден басқа кітаптардың барлығы жергілікті қоғамдық-саяси және мәдени сұраныстарға сәйкестендіріліп, оларға айтарлықтай өзгерістер енгізіліп отырған. ХІ-ХІІ ғ. грузин діни-философиялық әдебиеті дами түсіп, «философиялық ойлаудың жаңа бағыттары» пайда болады. Сонымен қатар ежелгі Грузияда сәуегейлік әдебиеттің аудармаларымен айналысу кең тарайды. Бұл құбылыс христиан қоғамының қажеттілігі мен идеологиялық талаптарынан туындайды. Бұл – историография мен беллетристиканың кейбір элементтерінен тұратын сәуегейлік (агиографиялық, мартирологиялық) немесе тарихи-биографиялық әдебиет. Осындай ескерткіштер грузин халқының көрші елдермен болған соғысы жайлы баяндайтын. Сәуегейлік әдебиеттің ең ежелгі ескерткіштерінің бірі - Яков Цуртавелидің «Шушаниктің азабы» атты туындысы. Бұл шығарма 475-484 ж. аралығында жазылған. Онда аса көркем түрде картлий басшысы Варскеннің әйелі мен оның қайғы-қасіретке толы тағдыры жайлы айтылады. Жеке мүддесі мен саяси мақсаттарды көздеген Варскен парсы шахының билігін мойындайды, христиан дінінен алшақтап, маздаизмді қабылдайды. Кейін ол жанұясындағы барлық туысқандарын христиан дінінен бас тартуға мәжбүрлейді. Тек әйелі Шушаник қана күйеуіне мойынсұнбай, оның талаптарын орындаудан бас тартады. Шушаник осы әрекеті үшін түрлі қиындықты басынан өткізіп, 475 ж. азапталып өлтіріледі. Яков Цуртавели қайратты да батыл, ержүрек те шыдамды әйел образын сомдайды. Автор түрлі метафора, теңеу, салыстыру тәсілдерін кең қолданып, өз еліне, дініне сенген байсалды Шушаникті өз дінінен бас тартқан, елін сатқан, қатыгез де жауыз Варскенге қарсы қояды. «Шушаниктің азабы» атты шығарма историографиялық ескерткіш ретінде де өте бағалы. Бұл шығармадан сол кездегі парсы әмірінің қол астында болған Грузияның саяси, экономикалық, әлеуметтік, діни және мәдени ахуалын көре аламыз. Сонымен қатар онда халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінен де жарқын көріністер келтірілген. Х ғ. басында Василий Зарзмели Смацх аймағындағы (Грузия оңтүстігі) Зарзм монастырының негізін қалаушы өзінің көкесінің әрекеті туралы жазады. Автор Смацх аймағын мекендеген халықтың әлуеметтік жақтары мен тұрмыс-тіршілігін суреттеуді басты орынға қояды. Василий Зарзмели өз шығармасында шаруалардың жақсы жерлерге иелік ететін монахтарға деген жеккөрушілік сезімдерін де жасырмайды. Грузияда гимнография да жоғары даму дәрежесіне жеткен. Салттық, литургиялық, құдайға табыну ән шерулері негізінде аударылып отырған. YІІІ ғ. алғашқы түпнұсқалы грузиндік әнұрандар әдебиетінің ескерткіштері пайда болады (мысалы, Иоанн Сабанисдзенің «Або Тбилелидің азабы» атты шығармасының төртінші бөлімі). Ежелгі Грузияның өзіндік тарихи әдебиеті ХІ-ХІІ ғ. жататын ескерткіштерден көрінеді (Леонтий Мровели, Джуаншер, Давидтің ұлы Сумбат, Арсений, тарихшы Давид Құрылысшы мен Тамара және т.б.). Барлық грузин жазушылары мен тарихшылары ішкі алауыздық пен феодалдар арасындағы талас-тартыстарды қатты сынай отырып, елдің бір тудың астына бірігіп, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығару идеясын ұстанады. ХІ-ХІІ ғ. Грузияның қоғамдық құрылысы дамыған феодализм сатысына өтеді. Жан-жақтан төнген сыртқы жауларына ауыр соққы бере отырып, ел біртіндеп бірігіп, саяси тәуелсіздікке қол жеткізе бастайды. Давид Құрылысшы (1089-1125), Георгий ІІІ (1156-1184), Тамара патшайымы (1184-1213) билеушілерінің тұсында Грузия жеке тәуелсіз ел ретінде танылып қана қоймай, сонымен бірге Шығыс елдерінің тарихында да маңызды орын ала бастайды. Осы уақытта шіркеулер қайта құрылып, толық мемлекеттік билікке көшеді. 1122 ж. бастап Тбилиси елдің саяси және мәдени орталығына айналады. Осы кезең Грузин халқының материалдық және рухани дамуының биік белесі болады. Осы дәуірде Грузияда түрлі ғылымдар дамып, схоластика мен шіркеу догматикасынан тыс қоғамдық-саяси және дін философиялық ойлар қалыптаса бастайды. ХІІ ғ. Грузин ортағасырлық мәдениетінің тарихында классикалық кезең болып саналады. Зайырлы әдебиет көрші халықтардың әдебиетімен, әсіресе Шығыс мұсылмандарының парсы тілді әдебиетімен тығыз байланысты сақтай отырып өзіндік сипатқа ие болады. ХІ-ХІІ ғ. грузин тіліне көптеген антикалық дәуір, парсы, тәжік әдебиетінің ескерткіштері аударыла бастайды. Мысалы, Фирдоусидің «Шах-наме», Унсуридің «Вамек пен Азра», Низами Ганджевидің дастандары («Ләйлі-Мәжнүн», «Хосроу мен Шырын», «Ескендір-наме»), Гурганидің «Вис пен Рамин» сияқты шығармалары грузин тіліне аударылады. ХІІ ғ. дамыған ұлттық грузин мәдениеті Низами мен Хагани шығармаларында да көрініс табады. Грузияның классикалық дәуіріндегі шығармаларының көп бөлігі моңғол-татар шапқыншылығы кезінде жоғалып кеткен. Бірақ кейбір сақталған ескерткіштерге қарап, ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің бай, сан алуан болғандығын нық сеніммен айта аламыз. Ежелгі грузин зайырлы әдебиетінің алғашқы ескерткіштеріне «Амиран-Дареджаниани» ертегісін жатқызуға болады. Бұл шығармада пехлеван Амиран-Дареджанисдзенің қиял-ғажап саяхаттары, оның сарбаздары мен ержүрек жауынгерлері жайлы айтылады.. Бұл әңгіме қиялға негізделгенімен, онда сол уақыттағы грузин қоғамының әлеуметтік, саяси, адамгершілік мәселесі суреттеледі. XII ғ. грузин патша сарайларында сарайлық тарихшылар жылнамалар мен тарихи шығармалар жазып, заңгер-ғалымдар патша билігінің құдіреттілігін растап, салтанатты сарай мерекелерінде одалық ақындар көркем мадақтау өлеңдерін оқыған. XII ғ. ең беделді одалық ақындар ретіне Шавтели мен Чахрухадзені мысалға келтірсек болады. Иоанн Шавтели - «Абдул Мессия» (Христос құлы) атты панегирикалық поэманың авторы. Онда мадақталғалған тұлғаның кім екені (Дәуіт Құрылысшы немесе Дәуіт Сослани) әлі де нақты белгісіз. Шавтели өзінің қамқоршысы-мәртебелі билеушісін көркем тілмен суреттеп, оның асыл бейнесін салтанатты түрде әсем сипаттайды. Чахрухадзе «Тамариани» атты панегирикалық өлеңдер жинағын жасаған. Автор Тамара патшайым мен оның өмірлік серігі Дәуіт Сосланиді мадақтай отырып, грузин патшайымының христиан әлемін сақтаудағы миссиясы туралы сөз қозғайды. Панегирикалық үлгіде жазылған «Тамариани» шығармасында сол кездегі Грузияның қоғамдық ойлау жүйесінің даму сатысы көрсетілген. Чахрухадзе мен Шавтелидің білімділігі мен дүниетанымының кеңдігінен ХІІ ғ. грузин мәдениетінің даму деңгейін көре аламыз. Классикалық дәуірдегі грузин поэзиясының ең көркем туындысына Шота Руставелидің «Жолбарыс бейнесіндегі батыр» атты поэмасын32 жатқызамыз. Руставели өмірі туралы нақты деректер өте аз. Бұл шығарма туралы басты тарихи-әдеби дерек - поэманың прологы. Шота Руставели шығармасын Тамара ханшайымға арнап, кіріспе шумақтарда (3-4) ханшайым мен оның жары Давид Сосланиді мадақтаған. Осы арнаудан туындының XII ғ. 80 жылдары мен XIII ғ. бірінші онжылдығына дейінгі уақыт аралығында жазылғаны туралы болжам жасай аламыз. Прологта (7-8 жолдар) Руставели есімі екі рет кездеседі. жүктеу/скачать 1,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|