Философия, саясаттану

 
 
 
                      
                                                  57
ІІ тарау.  Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі
және соған байланысты тематиканың айрықшалануы – потенциалды 
мәселенің қалыптасқанынан хабар берді. 
Тарихи сана – қоғамдық сананың, оның барлық элементтерінің, 
формалары мен жүйелерінің маңызды қыры. Сондықтан оны мейлін-
ше көп кездесетін сананың «формасы» арқылы анықтау (А.Ю. Левада, 
А.И.  Ракитов)  дәл  келмейтіндей  көрінеді.  Шын  мәнінде,  тарихи 
өлшем адамның қоғамдық болмысының, оның құбылмалылығының 
шешуші  сипаттамасы  болып  табылады.  Өткен  жолын  белгілей 
отырып,  адам  өзінің  әлеуметтік  сапасын  да,  оның  нақтылығын  да 
аңғарады. Сонысымен ол өзін әлеуметтік үдеріспен бірегейлендіреді 
және онан бөліп айрықшалайды. Тарихи сана әлеуметтік субъектті 
мәдени-тарихи үдеріске енгізудің факторларының бірі түрінде көрінеді. 
Тарихи сана өзінің антиномияларымен ерекшеленеді. Ең алды-
мен  бұл  «өткен  шақ  –  осы  шақ»  оппозициясы,  мұндағы  өткен 
шақ  ұзақ  мерзімділік,  үдерістік,  орнықтылық,  қалыптасқандықты 
білдірсе, ал осы шақ тез ағымдылық, ахуалдылық, қозғалмалылық, 
беймазалықты  білдіреді.  Мұның  шеңберінде  барлық  сәттері 
бойынша өзара терістеушілік орын алады, қаншалықты мызғымас, 
маңызды болса да өткенге бүгінгі күннің күйкі тіршілігі, мазасыздығы 
қарсы тұрады. Бұл полюстердің арасында түпкі алшақтықты бірте-
бірте  игеру  орын  алады,  өйткені  қазіргі  заман  оған  қатынасына 
қарамастан қашанда жалпы қозғалыстың бөлігіне айналады, ал оның 
рухани  бейнелері  тәжірибені  тасымалдау  мен  бекітудің  шартына 
айналады.  Тарихтың  күрделі  беттерін  ескермеуге,  ұмытуға  ұмтылу 
әрқашанда  болады,  бірақ  тарихи  қызығушылық  ақыры  соңында 
сананың  көкжиегін  кеңейтеді.  Тарихи  сананы  үнемі  құрастыру 
үдерісі,  қазіргіні  интеграциялау  арқылы  «ақтаңдақтарды»  алып 
тастау болашаққа жол ашатын және онымен сіңісіп кететін өзектілік 
факторының  ерекше  рөлін  ашады.  Бейнелеп  айтқанда,  қазіргі 
заманның  шуылының  арасынан  өткеннің  жаңғырығы  ғана  емес, 
болашақтың үндеуі де естіліп жатады. 
Тарихи  сананың  қалыптасу  үдерісінің  мейлінше  айқын  өзегі, 
негізі  болады.  Осыдан  барып  өзге  оппозиция  туындайды:  сананың 
тасымал-даушысын, субъектін айқындайтын «ұлттық – ұлттықтан 
тыс» («өзіміз – бөтен»). Тарихи сананың қалыптасуының өзі туыстық 
байланыстармен  қабысқан  қоғамнан  этногенез  үдерісімен  біріккен 
және  сонымен  бір  мезгілде  әлеуметтік-таптық  әртектілікпен 
бытыраған  адамдардың  ұжымшылдығына  өтудің,  яғни  өзге 
әлеуметтік  динамиканың  салдары  болып  табылады.  Осы  шешуші 
бұрылыстың нәтижесінде тарихи сананың негізгі субъектілері ретінде 
тұрақты және салыстырмалы түрде айрықша әлеуметтік-этникалық 

58 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
қауымдастықтар  түзіледі.  Түпкі  бастауларға,  тамырларға  қайта 
оралу, оттан ыстық отанына деген сүйіспеншілік онан ары оны қайта 
өндірудің, дамыту мен жаңғыртудың тұрақты қайнарына айналады. 
Бұл  тұрғыдан  алғанда  тарихи  сана  этникалық  өзіндік  санамен 
теңгеріледі. 
Ұлттық  төлтумалылықтың  басымдылығы  бір  этникалық 
қауымның  өзге  жақын  және  алыс  этникалық  бірлестіктерге  деген 
қатынасынан  байқалады.  Тарих  салыстырудың  сергектігін  береді. 
Шындығында  әртүрлі  этностар  мен  халықтардың  салт-дәстүрлері, 
әдет-ғұрыптары,  өмір  тәртіптері  тарихи  қызығушылықты  қалып-
тастырып,  кейінірек  тарихнамалық  талдаудың  деректік  базасына 
айналған бастапқы фольклорлық ауызша және жазбаша мәтіндерден 
көрініс  тапты.  Тек  мазмұны,  баяндалуы  жағынан  ғана  емес,  тілі 
жағынан  да  «өз»  және  «өзгетілді»  мәтіндерді  салыстыру  шарасы 
тарихнама  шеңберіндегі  ұлттық  қондырғылар  мен  дәстүрлерінің 
қалыптасуының  алғышарттарына  айналады.  Кейбір  қосымша 
факторлардың  ықпалымен  бұл  алғышарт  кейде  ұлтшыл-дықтың 
шегіне өтіп те кетеді. Сонымен, «ұлттық – ұлттықтан тыс» қатынасы 
тарихи сананы түзуші бастау түрінде көрінеді.
Тарихи сана дәстүрмен тығыз байланысты. Өткеннің қоғамдық 
байланыстар  жүйесін  қайта  өндіруге  қабілетті,  орнықтылыққа  ие 
дәстүр қазіргі заман мен болашаққа ашық болып келеді. 
Еңбек  бөлінісінің  пайда  болуы,  рухани  өндіріс  пен  әлеуметтік 
әртектіліктің қалыптасуы сабақтастықтың тетіктерін өзгертеді, мәнді 
тәжірибені  қайта  өндіру  мен  өзектілендіру  тарамдалады,  тарихи 
сана  өмір  сүруінің  арнаулы  формалары  пайда  болады.  Әрине  бұл 
формаларды  қоғамдық  сана  формаларының  дәстүрлі  бөлінісіне 
сәйкес,  саяси,  құқықтық,  моральдық,  діни,  көркем,  ғылыми-
теориялық  формалар  деп  атауға  да  болады,  бірақ  бұл  жоғарыда 
айтылып кеткендей, тарихи сананың өзіндік феноменінің арқасында 
бірқатар түзетулерді қажет етеді. 
Ең  алдымен  барлық  бұл  формалар  белгілі  бір  рухани  қызмет 
саласында бола отырып, одан тәуелділігін сақтайды. Бірақ енді қан-
дай  да  бір  халықтың  саясатының,  заңдарының,  моралі  мен  дінінің, 
метафизикасының  және  т.  б.  нақты  тілі  әрбір  осы  аймақтардағы 
төлтума  ұлттық  сипатты  анықтайтын  мәдени  дәстүр  ретінде  көзге 
түседі.  Бұл  аймақтардың  әрқайсысын  идеялық  қамтамасыз  ететін 
өздерінің «ойлау материалдары» болады, оларды сәйкесінше қандай 
да үлкен жүйенің ішіндегі бір танымдық жай жүйе рационалдайды, 
пайымдайды,  мәселен:  саяси  ілімдер  тарихы,  құқық  тарихы  мен 
теориясы,  теология,  өнер,  ғылым,  философия  тарихтары.  Бірақ 

 
 
 
                      
                                                  59
ІІ тарау.  Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі
оларды төмендегіше жіктеуге де болады: қазіргі ахуалмен, оның мін-
деттерімен тікелей байланысты актуалистік (саясат, құқық, мораль, 
ғылым – әсіресе техникалық, жаратылыстанымдық ғылымдар) және 
бүгінгі  күннің  талабына  жанама  әсер  ететін  ретроспективті  (дін, 
өнер, әдебиет, философия, қоғамдық ғылымдар, тарихнама).
Бірінші  топ  тарихи  сананы  іске  асырудың  ерекше  формасын 
құрайды.  Оған  тән  мәндік  бірліктер  –  саяси  лозунг,  құқықтық  заң, 
моральдық норма – рефлексивті емес болып көрінеді, өзінің пайда 
болуы  мен  қызмет  етуінің  тарихи  түбірін  жасырып  тұрғандай 
көрінеді. Бірақ қашанда әлеуметтік ахуал өзгерген кезде, лозунгтар 
ескіреді,  заң  тиімді  болмай  қалады,  норма  құнсызданады,  тарихи 
сынның, бұл сәтті өзгелерімен салыстырудың, қоғамды, адамдардың 
жүріс-тұрысын  басқарудың  жолдарын  іздестірудің  қажеттілігі 
туындайды. 
Өз  кезегінде  ретроспективті  топқа  жатқызылған  салалар  өз 
даму  ерекшеліктеріне  қарай,  әлеуметтік-тарихи  жағдайларға  сай 
өзін  өзектілендіріп  көрсете  алады.  Мәселен  діннің  дамуындағы 
модернизация,  қазіргі  өнердегі  бұқаралық  мәдениет,  әдебиеттегі 
беллетризм  үрдістері  осының  мысалына  жатады.  Демек,  тарихи 
сана  өмір  сүруінің  жоғарыда  бөліп  көрсетілген  актуалистік  және 
ретроспективті  формаларының  арасындағы  шекара  мейлінше 
шартты, бірақ ол бәрібір дәлірек айқындауды талап етеді. 
Тарихи сананың болмысына жасалған бұл талдау қазіргі заманғы 
қазақ  тарихының  философиясын  терең  түсінуге  септігін  тигізеді. 
Ғаламдық  ауқымда  да,  еліміздің  ішінде  де  соңғы  онжылдықтарда 
болып өткен орасан зор өзгерістер тарихи сананы онан сайын өзек-
тілендіре түседі. 
Осы айтылған теориялық қондырғылардың мысалы мен дәлелін 
қазақ  халқының  тарихы  мен  мәдениетінен  айшықты  түрде  келті-
руге  болады.  Қазақтардың  дәстүрлі  мәдениетінің  түпкі  архетипі 
көшпенді  шарушылық-мәдени  тип  екендігі  ещкімде  де  дау  туғыза 
қоймайтын  шығар.  Ал  осы  уақытқа  дейін  еуропаорталықтық 
көзқарастың  басымдылығымен  ескерілмей,  тіпті  кемсітіліп  келген 
көшпенділік  құбылысы  гуманитарлық  ғылым  салаларында  өрке-
ниеттер  теориясының  таралуына  орай  мәдениеттегі  Шығыс  пен 
Батыс  дилеммасы  сияқты,  отырықшылық  –  көшпенділік  балама-
сында  сипаттала  бастады.  Соңғы  кездері  номадология  аталатын 
арнаулы  саланың  кеңінен  таралуы  еуропалық  зерттеушілер  мен 
ғалымдардың  көшпенділік  феноменіне  жаңа  дүниетанымдық 
бағдар  ретінде  қызығушылық  таныта  бастағанын  аңғартады.  Біздің 
мекен  етіп  отырған  Орталық  Азия  территориясында  қалып-

60 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
тасқан  мәдениеттер  қабатын  «қазақ  өркениеті»  ретінде  айқындап 
қана  қоймай,  осы  аймақты  әлемдік  мәдени  антропогенез  ошақта-
рының  бірі  ретінде  сипаттап  жүрген  отандық  белгілі  ғалым 
Еренғайып  Омаров  номадология  туралы  мынадай  пікір  айтады: 
«номадология  –  қазіргі  постиндустриализмдегі  жаңа  бағыт,  әлемді 
түсіндірудің  бұл  тәсілін  батыстық  классиканың  дәстүрлерімен 
байланыстырады,  постмодернизм  классиканың  түсіндірмелік 
қуатының  мазмұндық  тұрғыда  сарқылуына  орай  оның  орнына 
әлемге  көзқарастың  номадологиялық  үлгісін  ұсынады.  Делез  бен 
Гваттаридің  көзқарастары  бойынша  қазіргі  заман  «номадизмге 
деген  қажеттілікті»  айқын  көрсетіп  отыр.  Бұл  батыстық  қоғамның 
дағдарысымен де байланысты».
Қазақстан  тарихының  беттерінен  әлемдік  тарихи  үдерістің 
дамуына  дүмпу  болған  бірнеше  ерекше  тарихи-мәдени  кезеңдерді 
атап  көрсетуге  болады,  мысалы:  ежелгі  дәуірде  –  андронов,  сақ, 
қаңлы,  үйсін,  ғұн  мәдениеттері,  ортағасырларда  –  түркі-моңғол 
мәдениеттері.  Ерлік  пен  елдіктің  үлгісін  көрсеткен  бұл  дәуірдің 
көшпенді өмірсалтын жиырмасыншы ғасырдың отызыншы жылда-
рына  дейін  сақтап  келген  қазақ  халқының  тарихи  санасынан  берік 
орын  алғаны  анық.  Осы  дәуірлердегі  халықтың  тарихи  санасы 
жоғарыда  аталған  рухани  мәдениеттің  формалардың  бірінде 
ерекше айқын аңғарылды. Мысалы, сақ дәуіріндегі халықтың тарихи 
санасы  мен  дүниетанымы  ежелгі  дүниенің  қайталанбас  ерекше 
ескерткіштерімен  көзге  түсетін  «аң  стилі»  деп  аталған  қолданбалы 
өнерде  жарқын  көрініс  тапса,  ғұндардың  рухани  мұрасының  ізі 
Батыс Еуропадағы батырлар эпосының үлгілерінде көбірек сақталып 
қалған тәрізді (мысалы, «Үлкен Эдда», «Нибелунгтар туралы жыр»). 
Ал  ортағасырлық  көк  түріктердің  әлемдік  тарихи  сахнаға 
шығуы  атақты  орхон-енисей  бітіктастарында  қашалған  мәтіндерде 
мәңгіге қалды: «Жоғарыда Көк тәңірі төменде қара Жер жаралғанда 
екеуінің  арасында  адам  баласы  жаралған.  Адам  баласына  менің 
ата-бабаларым  Бумын  қаған,  естемін  қаған  үстемдік  құрған.  Таққа 
отырып түркі халқының мемлекетін басқарған, үкім-билігін жүргіз-
ген.  Дүниенің  төрт  бұрышы  түгел  оларға  дұшпан  болған.  Әскер 
құрып, жорыққа аттанып, олар дүниенің төрт бұрышының халқын 
түгел  бағындырған...  бастыны  жүгіндірген,  тізеліні  шөгерген». 
Бұл  ортағасырлық  түрікшілдіктің  тағы  бір  көрінісі  оғызшылдық 
идеологиясынан көрінеді. Бойындағы түркілік дәстүрді жаңа хақ дін 
–  исламмен  шебер  жымдастыра  біліп,  осы  ілімді  батыстық  әлемге 
таратқан оғыздардың тарихи санасын «Қорқыт ата кітәбынан» айқын 
аңғаруға болады. 

 
 
 
                      
                                                  61
ІІ тарау.  Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі
XIII  ғасырдан  басталған  моңғол-татар  шапқыншылығы  фено-
мені мен Моңғол империясының және Шыңғыс хан тұқымдарының 
ұлыстарының  құрылуы  Еуразияның  саяси  картасын  қайта  құрып, 
бұрынғы этникалық, саяси, әлеуметтік, идеологиялық, этикалық және 
мәдени  дәстүрде  біршама  өзгертіп  жіберді.  Белгілі  шығыстанушы 
ғалым  В.П.  Юдиннің  айтуы  бойынша  «тек  материалдық  «әлемдік» 
тәртіп  қана  емес,  сонымен  қатар,  идеалды,  рухани  тәртіп  те 
өзгерді...  Шартты  түрде  идеялық-психологиялық  «революция» 
деп  атауға  болатын  Еуразияның  көптеген  халықтарының,  ең  алды-
мен  көшпенділердің  қоғамдық  санасындағы  идеологиялық  және 
психологиялық  төңкерістің  мықты  болғаны  соншалық,  жаңа 
дүниетанымның қалыптасуына дейін әкелді. Шыңғыс ханның, оның 
тегі  мен  ата-бабаларының  шығу  тегі  туралы  аңыздар  адамзаттың 
пайда болуы туралы мұсылмандық аңыздарға, сонысымен әлемнің 
мұсылмандық  картинасына  енгізілді...  Бұл  жағдайда  біз  жаңа 
діннің  құралуы  туралы  сөз  қозғауға  негіз  бар  деп  пайымдаймыз. 
Бұл  дін  моңғол-татар  шапқыншылығы  тудырған  дүниетаным  мен 
идеологияның құрамдастарының бірі болды. Дүниетанымдық және 
идеологиялық көзқарастардың бұл жаңа кешенін біз шыңғысшылдық 
деп  атадық»  [14,  14–17  бб.].  Тарихи  санадағы  шыңғысшылдықтың 
әсері қазақтар арасында күні кешеге дейін сақталып келді. 
В.П. Юдин түркі-моңғол халықтарының тарихындағы шыңғыс-
шылдықтың  әсерін  бірнеше  айғақтармен  бекітеді.  Мысалы,  ең 
бастысы «хан» титулының тек Шыңғыс тұқымдары – төрелерге ғана 
тиесілі болғандығы. Ал қара адамның хан болуы халықтың санасында 
заңсыз, тіпті моральға жат болып көрінетін. Сондықтан Әмір-Темір, 
Едіге сияқты құдіретті билеушілердің өзі өздері қойған номиналды 
хандардың атынан басқаруға мәжбүр болды, ал кейбір билеушілер, 
мысалы Алтын Орда хандары – Өзі-бек, Келдібек, Моғолстан хандары 
Тоғлық-Темір,  Қызыр  қожа,  қоқандық  хандар  және  т.  б.  өздерінің 
шығу  тегі  жөнінде  төре  тұқымымен  байланыстырып  аңыз  ойлап 
шығаратын.  Біз  қарастырып  отырған  Мұхаммед  Хайдар  Дулати 
шығармасының өн-бойынан да осы шыңғысшылдықтың рухы айқын 
байқалады. Дулатидің кейбір ата-бабаларының төре тұқымдарының 
жоғары билікке құқығын номиналды пайдалана отырып, өздерінің 
нақты билік жүргізгендігі туралы жоғарыда айтылды. 
Қазақ хандығы құрылуының бірқатар объективті алғышарттары 
болды.  Оның  терең  рухани-мәдени  алғышарттарын  қарастырмас 
бұрын, бұл мәселеге қатысты XV ғасырдың ортасына қарай Шығыс 
Дешті  Қыпшақта  (көшпелі  Әбілқайыр  мемлекетінде),  Жетісуда 
(Моғолстан  мемлекеті)  және  Мәуреннахрда  (Темір  әулетінің 

62 
        
Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
мемлекеті)  қалыптасқан  саяси-этникалық  жағдайға,  ондағы  динас-
тиялық (әулеттік) талас-тартыстар мен руаралық жанжалдарға терең 
тарихи талдау қажет.
Алғашқы  қазақ  хандарының  Әбілқайыр  ханнан  бөлініп  ауа 
көшуінің  кейбір  итермелеуші  мотивтері  жазба  деректерде  келті-
ріледі. Мысалы, Мұхамед Хайдар Дулати: «Ол кезде Дешті Қыпшақта 
Әбілқайыр хан билік жүргізетін. Ол Жошы тұқымдарынан шыққан 
сұлтандарға тыныштық көрсетпеді. Жәнібек хан мен Керей хан одан 
қашып  Моғолстанға  бет  алды»  [15,  185–236  бб.].  Әбілғазы  бахадүр 
де  осыны  қостайды.  Махмұд  бен  Уәли  былай  деп  жазады:  «Тұқай-
темірдің  кейбір  ұрпақтары,  мысалы,  Керей  хан  мен  Жәнібек  хан 
бағынудан  бас  тартты.  Олар  ата-бабаларынан  қалған  елден  безіп, 
Моғолстанға  жолға  шықты»  [16,  320–368  б.].  Бұл  сөздерден  қазақ 
хандарының тікелей Дешті Қыпшақ хандарының ұрпақтары ретінде 
көрініп, көшу себебі Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік үшін болған 
әулеттік күрестен туындағаны көрініп тұр. 
Бұл күрес Шейбан (Жошының бесінші баласы) мен Тұқай-Темір 
(Жошының он үшінші баласы) ұрпақтары арасындағы бақталастық 
ретінде Алтын Орда ханы Бердібек тұсында Батудың тармағы үзілген 
кезеңнен басталады. Шейбан және оның ұрпақтары Батудың тұсында, 
кейінірек Өзбек ханның кезінде барлық Жошы тұқымдары қудалан-
ған  тұста  ерекше  артық  жағдайға  ие  болды.  Сондықтан  да  өзбек-
шейбанидтер осы артықшылықтарын есіне алып, мақтанатындығы 
белгілі  [17,  14–17  бб.].  XIVғасырдың  екінші  жартысында  Алтын 
Орданың  дағдарысы  кезінде  бұл  әулеттің  бірнеше  өкілдері  Саин 
тағына таласты. Ал Тұқай-Темір ұрпақтары 1359 жылы Бердібек хан 
қайтыс  болғаннан  соң  Жошы  ұлысының  шығыс  қанатында  Орда-
Ежен  әулетін  ығыстырып,  билікті  қолдарына  алды  [17,  61  б.].  Бұл 
дербес мемлекеттің (Ақ Орда) соңғы билеушісі Барақ Саин тағына 
да  отырды.  Демек  алғашқы  қазақ  хандарының  арғы  тегі  Шығыс 
Дешті Қыпшақтағы билікке бұдан бір ғасыр бұрын араласа бастаған, 
сондықтан  олардың  шейбанидтермен  күресі  заңды  көрінеді.  Барақ 
хан дүниеден өткеннен кейін осы территорияда өз мемлекетін құрған 
шейбан әулетінен шыққан Әбілқайырдың тұсында (1428–1468) Орыс 
хан  ұрпақтарының  1457  жылға  дейін  ұстанған  позициясы  туралы 
мәлімет  жоқ.  Жалпы  осы  дәуірге  байланысты  жазба  деректер  өте 
аз.  Прошейбанидтік  бағыттағы  Масғұд  бен  Кухистанидің  «Тарих-и 
Абу-л Хайр-хани» еңбегінде Әбілқайыр ханға қарсы топтың ішінде 
бұлардың аты аталмайды. 
Бұл  кезеңге  байланысты  ақтаңдақтың  орнын  халық  арасына 
тараған тарихи аңыз-әңгімелермен толықтыруға болады. Тарих ғылы-

 
 
 
                      
                                                  63
ІІ тарау.  Қазақ ойшылдарының шығармашылығындағы
тарихи үдерістің зерделенуі
мында кеңінен қолданылмағанымен «даланың ауызша тарихнамасы» 
деген атпен белгіленетін бұл деректемелер тобына Ш. Уәлихановтың, 
В.П. Юдиннің, А. Сейдімбектің берген бағалары көпшілікке мәлім. 
Қазақтың «Ақжол бидің өлімі», «Қодан тайшының жоқтауы», «Ноғай 
мен  қазақ  айрылысуы»  сияқты  ортағасырлық  тарихи  айғақтарды 
дәлелдейтін аңыздар, сонымен қатар ноғайлы дәуірі мен онан кейінгі 
кезеңге  қатысты  тарихи  тұлғалар  (әз-Жәнібек,  Асан  қайғы,  Алаша 
хан  және  т.  б.)  туралы  әңгімелер  тенденциялық  сипатта  жазылған 
жазба  деректермен  салыстырғанда  шындыққа  жақындығымен 
ерекшеленеді.  Аңыз  бойынша  руаралық  жанжал  қара  қыпшақ 
Қобыландының арғын Ақжол биді өлтіріп кетуінен басталады. Құн 
сұраған  арғынның  сұлтаны  Жәнібектің  талабын  жоғары  билеуші 
Әбілқайыр  хан  орындамайды.  Мұның  арты  бірқатар  тайпаның 
ноғайлы  туысқандарымен  айрылысып,  ел-жұртынан  ауа  көшуімен 
аяқталады. 
Демек, ата-бабадан қалған жұрттан безіп, бөтен елге, Шағатай 
нәсіліне көшудің бір себебі Әбілқайыр хандығында бұрынғы қалып-
тасқан  далалық  рулық  демократиялық  тәртіптің  бұзылуымен  де 
түсіндіріледі. Бұл жағдай жазба деректермен де дәлелденеді. Камал 
ад-Дин  Бинаидің  айтуынша  «билік  жүргізу  мен  сұлтандықтың 
жарғысы ескі тәртіпке сай келмей бұзылды» [18, 91–127 бб.]. Жоғарыда 
келтірілген «Тарих-и Рашиди» және «Бахр ал-асрар фи минакиб ал-
ахиар» шығармаларынан да осы тәріздес хабарлар ұшырасады және 
олардан Әбілқайыр ханның жеке билікке ұмтылғаны аңғарылады.
Хан билігінің беріктігі хан саясатының анағұрлым ірі рулардың 
мүдделеріне  сай  келу-келмеуіне  байланысты  екендігі  көптеген 
мысалдардан  көрінеді.  Егер  мүдделері  сай  келмей  немесе  құқы 
төмендетілген  жағдайда  вассалды  рубасылары  өзінің  жұртымен 
үдере  көшіп  кететін  немесе  ашық  қарсыласатын.  Ол  уақыттарда 
«ауып көшу» бағынбаушылықты білдіретін және көп қолданылатын 
қарсылықтың  формасы  болып  табылатын  еді.  «Қазақ»  сөзінің 
семантикалық мағынасы жөнінде ғылымда алуан түрлі пікірлердің 
орын алғанына қарамастан «қазақша өмір кешу» бағынбауды, еркін 
өмір  сүруді  білдіреді  деген  болжам  қабылданған.  Ортағасырларда 
«қазақшылық»  институтының  кең  таралғаны  жазба  деректерден 
мәлім. Мысалы, Тоқтамыстың қазақтары, Ибақ ханның ноғай қазақ-
тары, шейбанидтік қазақтар және т. б. Яғни Жәнібек пен Керейдің 
көші арқылы ғана этникалық мәнге ие болған «қазақ» термині бұған 
дейін саяси-әлеуметтік мағынада қолданылған. Сонымен хандықтың 
құрылуы  мен  халықтың  қалыптасуы  тарихындағы  көп  нәрсені 
этнонимнің өзі айқындап тұр. 

64 
        

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: