Рационализмнің (латынның ratio-“ақыл” сөзінен) негізін қалаушы Р.Декарт деп саналады. Рационализмнің басты идеясы – ақиқат білім тек ақылдан, тікелей ақылдан алынады және сезім мен тәжірибеге тәуелсіз. Өйткені, біріншіден, реалды тіршілік ететін (нәрсе, құбылыс) – күмәндану ғана, ал күмәндану – ой-ақылдың әрекеті. Екіншіден, ақылға ғана тән, ешбір тәжірибелік дәлелді қажет етпейтін ақиқаттар (аксиомалар) бар: “Құдай бар”, “квадраттың бұрыштары тең”, “бүтін өзінің бөлектерінен үлкен” т.б.
Аталған бағыттардың ішінде иррационализм (Ницше, Шопенгауэр) айырықша сипатымен ерекшеленеді. Иррационалистер түсінігінде дүние дегеніміз – ішкі логикасы жоқ, ақылмен танылуы мүмкін емес хаос.
