Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Дала жазықтығының өсімдік доминанттарына жататын өсімдіктерді атаңыз?

2 Дала жазықтығының өсімдіктерінің ерекшеліктері


14 тақырып Шөл және шөлеитті жерлер өсімдіктері

Мақсаты:

- шөл-дала аймактарымен таныстыру

- эфемерлер,эфемероидтар туралы түсінік жасау

Жоспар:

1 Шөл-дала аймақтары. Шөл-дала аймактарының негізгі ерекшеліктері.

Шөл-дала аймактары Африканын оңтүстігі, Австралияның орталығы, Орта Азияда, Американың орталық аудандары, Аравия, Туран-Каспий ойпаты, Қазақстан жерінің 80%, Өзбекстанның 70%, жерлерін шамамен шөл алып жатыр. Кейбір шөл далаларда өсімдіктер едәуір қалың болыпта өседі. Бұлар тек ерте көктемде ғана қаулап өседі де, қуаншылық мерзімі басталысымен қурай бастайды. Мысалы: Мырзашөлде, Туркменстандағы Көпет-Даг беткейлерінде өсетін өсімдіктердің даму сатысы осындай.

Орта Азия мен Қазақстан шөлді ертедегі Сармай және Хволын теңіздерінің табаны. Кейіннен биологиялық, тектоникалық жағдайлардың әсерінен ойпатта Амудария, Сырдария арналары, салалары, пайда болған. Орта Азия мен Қазақстан шөлі үстірт тегістігі, үштік дәуірдегі теңіз табаны, үлкен территорияны алып жатыр. Материктегі басқа шөлдермен салыстырғанда плиоцен, төменгі үштік кезеңдерде Пра-Амудария суының табанынан үздіксіз соққан жел эрозиясынан пайда болған ең «жас»туран аймақ, ойпаты.

Солтүстіктегі шөл-үстірт, Сырдария ойпаты, Бетпакдала, Арал Қаракұмы, Мойынкұм, Балқаш құмдары. Жазы ыстық, қысы суық, жаңбыр 160-250мм жауады. Қазақстан республика территориясының 70% шөл. Қысында қар жауатынымен ерекшеленеді. Оңтүстіктегі шөл - Каспий Қаракұмы, Қызылқұм, Үстірттің оңтүстік бөлімі, Красноводск - қысы жылы, қары_жоқ, көктемде 60-200мм жаңбыр жауады, ылғалды, жазғы ыстықтық 3-4 айға созылады.

Шөлде: бұйырған, көкпек, изен, сарсазан, солерос, сорқанбақ, баялыш.

Шөлді жердерді шаруашылық мақсатында дұрыс игеру, оның барлық мүмкіндіктерін пайдалану үшін, осы ерекше жағдайда қалыптасқан өсімдіктердің даму заңдылықтарын түсініп білу қажет. Биоморфогенетикалық формалардың пайда болу процесінін заңдылықтардың шөлді жер өсімдіктерінің ертедегі тарихи және осы кездегі өсу жағдайларын еске алмай түсінуге болмайды. Жер шарында кездесетін шөлдала аймақтарына сипаттама:

Орталық Азия шөлдалаларына Гоби шөл даласы Алашань, Такла-Макан мен Қытай Жоңғариясы, Қашкария, Тибет, Оңтүстік Памир жэнне орталык Тянь-Шань шөлдалалары жатады. Бұл аймақтардың климаты өте континентальды, ауа температурасының тәулік аутқулары өте жоғары. Ең суық кезеңнің орта айлық температурасы -І0°-18° ыстық кезеңнің - 20°-32° ка дейін жетеді. Ең төменгі температура 43 -ка дейін жетсе, ең жоғарғысы - 48° ка дейін жетеді.

Жылдық жауын-шашынның мөлшері Гоби шөлдаласында 100мм-ден, ал Такла-Макан шөлдаласында 50мм-ге жетпейді. Онын үстіне бұл жерлерде аңызақ жиі болып тұрады, сондықтан топырақ тез құрғақ, өсімдіктің тіршілігіне аса үлкен кедергі жасайды.

Иран-Туран шөлдалаларына оңтүстік және Батыс Қазакстан, Орта азия, Кіші Азия, шығыс және оңтүстік Закавказье шөл далаларының климат жағдайы да континентальды өсімдік тіршілігіне аса қолайсыз, бірақ орталық Азиямен салыстырғанда жұмсақтау. Сондықтанда мұнда өсімдіктердің түрлері де анағұрлым көп. Жылдың температураның аутқуы 90° жетіп қалады. Әсіресе, онтүстік аймақтарда жаз өте ыстық болады. Мысалы, Ташкентте жаз айларында топырақ 40-50 дейін қызады. Жылдық жауын-шашынның мөлшері солтүстік аймақтарында 247 мм-ге жетсе (мысалы Ақтобе), онтүстік аймақтарда 180мм-ден (Түркменстанда) аспайды.

Құмды шөл жерлер өз ерекшеліктеріне байланысты өсімдік түрлеріне бай, әртүрлі өсімдік формалары кездеседі. Құмды жерлерде бір-екі жылдық шөптесін өсімдіктерге қарағанда бұталы өсімдік, биіктігі 1,5-2м келетін өкілдері көбірек кездеседі. Доминант - жүзгін. Жүзгіннің оншақты түрі өседі. Жүзгіннің жапырағы өте нашар жетілген кішкентай қабыршықтар, жемісі -сыртынан былқылдап тұратын қоныр шар пішіндес. Сонымен қатар құмды жерлерде бұталы өсімдіктер кішігірім ағаш - қоянсүйек, шенгел, эрмоспортон. Құмды шөлде кәдімгі бұта ағаш - ақ сексеуіл. Сексеулдің сыртқы морфологиялық құрылысындағы ерекшелік - діні қисық, білеуленіп, түсі сұр, шұбар, дін төменгі жуандауда жоғарылаған сайын жіңішке жасыл бүтакка айналады да қамшы сияқты төмен салбырап тұрады, көлеңке бемейді. Сексеуіл сүрегі ауыр болғандықтан балта өтпейді, суға батып кетеді. Көктем айларында шөлді де жасыл кілем жауып тұрады. Әсіресе көбірек кездесетін өсімдік - қияқ. Сабақтарының жоғарғы жағында қоңыр-қара шар пішіндес қалталары бар.

"Жабылымдық маңызы өте жоғары, бірақ бұл өсімдікте жаз, ыстық шыға қурайды. Қысқа мерзімдік вегетациясы эфемерлер: мортық, малькольмия, мүйізжапырақ, бөдене шөп. Аты аталған өсімдіктер жаз шыға толық вегетациялық кезеңін өткізіп, тұқымын шашып, қурайды. Экологиялық жағынан бұзылған өсімдіктер құрып азайған кезде, құм қозғалысқа келеді де желмен бірге уілдеп, сусымалы құмға айналады. Козғалмалы құмды барханға да бейімделген арнайы пионер өсімдіктер — злак өкілі — селеу.

Ауа райына байланысты солтүстік және оңтустік шөлі болып екіге бөлінеді. Бөлінген территория Арал, Балхаш көлдері аркылы өтеді. Ауа райы айырмашылығы: солтүстік шөлінде жаңбыр жыл мезгілдерінде бір келкі жауын тұрады, ал оңтүстікте тек көктем мезгілінде ғана жауады. Сондықтанда оңтүстікте эфемерлі өсімдіктер көп. Орталық Азия, Қазақстан шөлі ондағы өсіп тұрған өсімдіктері де жауған жаңбыр мөлшерімен қатар-эдафикалық субстратқа тікелей байланысты. Сазды топырақты жерлерде: жусан, бұйырған, қара сексеуіл.

Орталық Азия, Қазақстан - эфемелі шөл. Көктемде, күзде өсімдіктері мезофитті. Жаз шыға, ыстықка байланысты, эфемерлер вегетациясын өтіп, жер беті кайтадан тақыр, құрғаққа айналады: қияқ, баданалы қоңырбас өсімдіктері өседі.

Амудария, Сырдария өзен жағалау террасасын — галофитті суккуленттер өседі де, жапырақ беттеріне тұз шағып күн сәулесімен шағылысып тұрады. Құмды жерлердің біраз аумағын 2-Зм терендікте гипс қабаты, кейбір жерлердіп 50% үлкен аумақты алып жатыр.

Біздің елде топырағында тұздылығы көп далалы сораң жерлер баршылық. Олар тұзы мол ылғалды топырақта ойпатта ойыс, қазан шұнқырларда пайда болады. Мұндай жерлерде алабұта тұқымдас өкілдері суккулентті галофиттер: сарзасан, сорқанбақ, ақсора. Бұл өсімдіктерді шырынды сораң өсімдіктер деп атайды. Тұздылығы мол сораң топырақта өсімдіктер бір келкі жиі болып өсіп тұрады. Бір ерекшелігі өсімдіктер турлерінің өте аздығымен ерекшеленеді, және бұл өсімдіктер ерте кектемде кектегеннен күздің суығына дейін көктеп өсіп тұрады.

Шөл солтүстікке қарай бірте-бірте далаға ауысады. Шөлмен дала арасында шөлейтті аймақ орналасқан. Өсімдік бірлестік құрамына - жусан, алабұта тұқымдас өкілдері, топырак, құм құрамына, рельефке байланысты өсімдіктер кейде топталып, кейде сирек, кейде шоқталып өседі.

Азия материгінде шөл, шөлейтті жерлер үлкен аумақты алып жатыр Орталық Азия, Монголия, Батыс Қытай. Климаты континентальды — жазы өтс ыстық, ал қысы қатал, суық, ызғарлы-28-32°дейін жетеді. Жауын өте аз жауады да оның жылдық мөлшері әр жерде әр түрлі кей жерлерде 200-250мм болса басқа жерлерде 10-44мм. Орталық Азия шеліндегі ылғи қайталанатын көктемдегі құрғақшылық - ерте көктемде өсіп шығатын эфемерлі және эфемероидты өсімдіктердің шықпауы оңтүстік Орта Азия шөліне тән қасиеттер. Орталық Азия шөлі өсімдіктерге өте кедей де, селдір де жұтан. Негізгі өсетін, кездесетін Шығыс Қытай-Монғол элементтеріне жататын өсімдіктер. Негізінен бұталы, жартылай бұталы псаммофитті өсімдіктер өкілі. Қараған

Жоғарыда келтірелген сипаттамаға сәйкес өсімдіктер де селдір-сирек құмды жерлерінде - ақ сексеуіл, ойпатты жерлерінде түйетабан тұқымдас өкілі, ақтікен, колидиум.

Орталық Азия шөлі - Памирден бастапып Тянь-Шань, Үлкен Хинганмен ұзара жалғасып, биіктігі 1000-1500м 4000км жерді алып жатыр. Биік таулы болғандықтан ауа райы континетальды. Арал-Каспий шөліне ұқсас жаңбыр жыл мезгілдерінде бірдей, біркелкі жауып тұрады. Өсімдіктерден - жусан, алабұта, крестгүлділер, кермек тұқымдастар өкілі.

Такла-Макан, Алашань, Ордос. жонғар шөлінде доминант алабұта және жұпжапырақтылар тұқымдастары. Осы екі тұқымдасты панэремей, регельсимпегмасы, жоңғар реомюриясы, адыраспан, тиынтақ, сексеуіл, аксора, құмаршық, жүзгін.