Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Вегенер теориясы бойынша континенттердің бір-бірінен ажырау болжамы

неде?

2 Негізгі дизьюнкцияларды атаңыз?

- эндемді өсімдіктердің даму нәтижесін игеру

- реликті өсімдіктерге түсінік беру

- викаризм туралы түсінік беру

1 Эндемді өсімдіктер

2 Эндемдердің, эндемизмнің табиғи даму кезеңдері

3 Реликті өсімдіктердің өсуі. Викаризм

Оқшауланған материктермен, аралдарда, ареалдарда ғасырлар бойы өзгеріссіз бірқалыпта өскен өсімдіктер тобында жаңа өсімдік түрлерінің пайда болу мүмкіндіктері үлкен, екіншіден басқа материктерде бар, кейіннен әр түрлі факторлардың әсерінен жойылып, құрып кеткен өсімдіктер түрінің ареалдары сақталуы мүмкін.

Эндемді өсімдіктер материк, ареалдан басқа таудың альпі, субальпі белдеулерінде де сақталу мүмкіндіктері бар. Биік тау белдеулерде /теңіз аралдары тәріздес/ тау етегімен, жазық жерлермен қатынасы жоқ. Биік тау эндемдерінде да жаңа пайда болған «жас» өсімдік эндемдер жоқтың қасы. Кавказ тауында 6000 өсімдік түрінің 1153 – яғни – 20% эндем; үлкен Кавказда – 390 эндемді өсімдіктер бар. Гросгейм А.А. /1936/ үлкен Кавказ жотасында 200 эндемді өсімдіктің барлығын, тасшөптің /тимьян/ 39 түрінің 29 эндем, жоңышқаның 11 түрінің – 4 эндем; Мадагаскар аралының 6500 өсімдіктер түрінің – 90% эндемді өсімдік екендігі туралы мәліметтер бар.

Эндемдердің, эндемизмнің екі табиғи даму кезеңі болады:

1. Өсімдік ареалының геологиялық себептермен, тарихи уақытпен кеміп азаюы 2. Өсімдік ареалының жаңадан пайда болған кеңістікте кең жайылуына мүмкіндігі болмаған жағдайда. Бірінші жағдайда сол жерде өте ертеде пайда болған, қазіргі кезде азайып, құрып бітуіне жақын, тек кішігірім жерлерде ғана кездесетін өсімдіктер тобын – палеоэндемдер деп атайды. /Секвоядендрон – мамонтовое дерево – Seguoidendron, саз кипарисі-болотный кипарис-Taxodium. Екінші жағдайда, соңғы ғасырларда пайда болған «жас» өсімдіктер тобы. Бірақ таралу ареалыда, алып жатқан аумақ – территориясы шектелген, себебі, кең аумақты жерлерді қамтуға «үлгермеген» өсімдіктер тобы неоэндемдер деп аталады /наурыз шешек-первоцвет-Primula қоңыраугүл-колокольчик-Campanula, крупка-Drabo/. Крупка тек Кавказда ғана өседі.

Континент – материктердің, ареалдардың жеке пайда болу тарихы, дамуы, геологиялық, трансгрессиялық өзгерістер факторлардың әсерінен флора мен фауна түрлері, санына, көлеміне әсерін тигізбей қоймайды. Жаңа Зеландияда – 72, Святая Елена аралында – 85, Каледония, Мадагаскар, Гавай, Галопогос, Канар аралдарында – 50-85 аралығында басқа жерде кездеспейтін палеоэндемді өсімдіктер өссе, Бермуд, Полинезия аралдарында эндемді өсімдіктер жоқ.

Ерте кезеңдерде пайда болған, сол жерде өсу, даму, таралу тарихи өзгерістерден өсіп, қазіргі кезде аумағы тарылып, жойылып бара жатқан басқа жерде кездеспейтін өсімдіктер тобын реликт өсімдіктер деп атаймыз. Реликт өсімдіктердің өсуі, үлкен ареалды алып жатуы, сол өсіп тұрған жердің ұзақ уақыт қолайлы жағдайлардың болғандығының дәлелі. Ол өсімдіктің өзінің сан жағынан да алып тұрған көлемі жағынан да аздығын дәлелдеу геологиялық және палеоботаникалық қазба жұмыстары арқылы да, уақытында өз дәуірінде олардың көлемді жерді алып жатқандығын дәлелдеу қиынға соқпайды. Саговниктер /Cycodales/ ареалы реликт екендігі палеоботаникалық зерттеулер нәтижесінде дәлелденген. Гинкго/Ginkgo Biloba/ класс Ginkgoales мезазой дәуірінде кеңінен таралған, қазір тек батыс Қытай таулы аймағында ғана азғантай аймақты алып, өсіп тұр. Қылқан жапырақты өсімдіктер өкілі /Seguoia Taxodium/ дәл қазір реликт өсімдіктер. Өсімдіктер жасы да біркелкі емес – мезазой, үштік дәуір, мұз дәуірі – мұз дәуірінен кейінгі пайда болған көпшілік өсімдік түрлері – реликт өсімдіктер. Үштік дәуірі өсімдіктері топан су қаптаған ө мұз дәуірінде аман қалған. Мысалы, Батыс Кавказ жағалауы, Талыш облысы, Қиыр шығыс, Қырымның кейбір жерлерін Волыно-Подольск, Привольжск, Орталық орыс қыраттары жерлерін топан су қаптамаған. Ертеден өсіп келе жатқан өсімдіктер: Қазанақ/багульник/Ledum polustre/, мүк жидек – клюква /Oxycoccus polustris/, қызамық- брусника /Vaccinum vitis idaea/, қайың/низкорослая березка- /Betula nana/, су бүлдірген/водяника-Empetrum nigrum/, қоға/рогоз, пушица- Trichophorum alpinum/. Ксеротермикалық реликт өсімдіктер – топан су, мұз дәуірінің алдында тіршілік етіп, мұз дәуірін «бастарынан» өткізіп – ыстыққа да, суыққа да «төзіп» шыққан тегіс дала, Прибалтика, Москва, Калинин, Ленинград облысы өсімдіктерінде жатқызуға болады. Егер сол жерлердегі өсімдіктердің кейбір түрлері жойылып, қазба түрінде табылса – палеоботаника саласының зерттеу, анықтау нәтижесінде де, сол жердің ерте заманда қандай болғанында өсімдік арқылы жорамалдауға жер шарында сол өсімдіктердің таралу шегінде анықтауға болады. Реликт өсімдіктер Мезазой эрасында пайда болған, мысалы, Гинкго/Ginkgo Biloba/, қылқан жапырақты өсімдіктер ішіндегі ең ертедегі кезеңде пайда болған өсімдіктің бірі – Секвойядендрон/Мамонтовое дерево-Seguojadendron.

3 Викаризм - өзара морфологиялық жағынан өте ұқсас бірақ әртүрлі географиялық аймақта өсіп тұрған өсімдік түрі: материктерде аралдарда. таулы аудандарда өсімдіктер таралуына өз әсерлерін тигізеді, немесе материктен аралдардың бөлінуі - өсімдік өсіп тұрған ареалдар өздерінен ездері оқшаулана береді. Өз дәуірінде үлкен аумақты, ареалды қамтыған материктің бөлінуі бөлшектенуі, ондағы өсіп тұрған өсімдіктердің бөлінуі - викаризм ареалы деп аталады. Мысалы, Швейцария альпісіндегі шерменгүл (горечавка-Сетіапа), Агаbіс реtrаса, Америка жеріндегі (Ріnus Stobic, Ріnus mоntісоlа). Морфология жағынан өте ұксас, ап география жағынан алшақ жерлерде таралып өсіп тұр. Ріnus Stobic - Американың шығыс жағында өсіп тұр. Бұл екі өсімдік Викаризм ареалын. таралу, ерекшелігін Солтүстік Америка жерінде өткен сонау геологиялық трансгрессияның әсерінен континент екі бөлшекке бөлінгенде қарағай да бөлініп, екі жаққа кете берген. Материк бөлінген соң жер жағдайы, ауа райы т. б. факторлардың әсерінен бір түрдегі қарағай морфологиялық езгерістергі ұшыраған. Біз мысалға келтіріп отырған қарағайдан басқада-теңіз транссгресиядан тау пайда болуы, вуоккан атқылау, мұз дәуірі факторлардың әсерінен өсімдік ареалдарының бөліну нәтижесінде: катустармен Африка сүттігені, саговниктер мен пальма, қасқыржидек, улы өсімдігі мен София, Алтайда шамшаттың Европада және шығыс Азияда өсіуі, жануарлардағы -Зубр мен солтустік американдық-бизон, Гималай тауы мен Амеркка аюы аралындағы туыстық, жақындық- викаризм процесінін дәлелі.