Фитоценоз, биоценез, биогеоценоз жєне экосистема туралы т‰сініктер

1 Зоналықты жалпы географиялық заң ретінде дәлелдеген ғалымды атаңыз?

2 Интерзональды фитоценоздар дегеніміз не?

13 тақырып Дала өсімдіктері

Мақсаты:

- далалы жерлермен танысу

- дала жазығының доминантты өсімдіктерінің ерекшеліктері

Жоспар:

1 дала жазығының доминантты өсімдіктері

Дала жазығының өсімдік доминанты селеу, бозбетеге/ковыль-Stipa/, Европа, Солтүстік Америка прериясында, Оңтүстік Америка пампасында барлық материк даласында кездеседі. Континенттердегі өсімдіктер экологиялық, физиологиялық ксерофильді тіршілік ету бейімделгіштік ұқсастығы болғанымен - өсімдік түрлері, факторлар әсер ету жағынан айырмашылықтары бар. Жылдық жауатын, жаңбыр мөлшеріне жылдың төрт мезгілдерінің ұзақ, қысқалығы, жел, қарлы суық кезеңдеріне қарай – дала жазықтығын Европа, Солтүстік Америка жерлерінде деп екі типке бөледі. Солтүстікке қарай далалы жазықтығы – шабындық, оңтүстікке қарай бетегелі жазықтық деп бөлінеді.

Дала жазықтығының басқа ареалдарға қарағанда жыл бойына ыстық, суықта да өсімдіктер өз вегетациясын тоқтатпайды.

Дала – шым түзетін астық тұқымдастар, кей жерлері тақыр, сирек жағдайда бұталар, эдификатормен ксерофитті көпжылдық өсімдіктер өсетін, уақытқа тәуелді өзгерістерге ұшырап отыратын арнайы құрылымы бар, үлкен алқапты кеңістікке орналасқан өсімдіктер ассоцияциясы – бар, жазық, жайылымдық өңір.

Дала топырағы әр түрлі қаратопырақты, каштанды. Топырақ құнарлығы өте жоғары. Осы қасиеті үшін көптеген далалық жерлер жыртылып, ауыл шаруашылық дақылдары егіліп келеді. Негізінен дала өсімдіктері түрлері әр түрлі шымды злактар, жартылай бұта өсімдігі аз. Эфемерлер /бір жылдық/, эфермероидтар /көп жылдық/ алғашқы көктем топырақ ылғалдылығымен өсіп, жеміс беріп үлгереді. Даланың бір ерекшелігі орман ағаштары жоқ. Себебі, орман ағашы өсетіндей ылғал жетіспеуі және ауа райының қолайсыздығы деп түсіндіріліп келеді.

Дала зонасы солтүстік ғаламшарда, Евразия мен солтүстік Америка жерінде үлкен аумақты жерлерді алып жатыр. Даланың тағы бір ерешелігі қандай материк болмасын, материк ортасына орналасқанда, ешбір дала, мұхит, теңіз жағалауына жақындамайды. Оңтүстік ғаламшарда да дала аумағы үлкен емес.

Евразиядағы дала зонасының ауа райы біркелкі, бірдей деуге болады. Тек, аудандарына, алып жатқан аумағына байланысты климаты өзгермелі. Жылдық жаңбыр 160-600 мм жауады да, өсімдік вегетация уақыты 160-190 күнге созылады. Жаңбырдың көп жауатын мезгілі маусым-шілде айлары. Жаңбыр кейде нөсерлетіп жауады да, топыраққа сіңбей, жер бетімен ағып кетеді соңынан буланып, тез құрғап қалады.

Евразия даласында доминант болып аумақты ландшафт алып жататын боз бетеге /ковыль/. Бетегенің Евразия жерінде 15-ке тарта түрлері өседі. Барлығы да шым құрап, жіңішке жапырағы бұралып, түтікшеге ұқсап тұрады. Устьицасы «түтікшенің» іш жағына орналасқанда, өсімдікті мөлшерден тыс буланбауын тежеп, тіршілігін қамтамасыз етеді де, өсімдікті құрғақ аңызақтан сақтайды.

Бетегеден басқа Евразия далалы жерінде – кәде, қоңырбас сияқты шым түзейтін злактар өседі. Евразия далалы жерінде солтүстікке қарай жалпақжапырақты орман мен шектеседі де бұл жерлер ылғалдылау, ал оңтүстікке қарай құрғақшылық арта түседі. Климатына байланысты дала өсімдігінің құрамы да, түрлері де солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгеріске ұшырайды.

Бұл региондағы дала зонасы 3 аймаққа бөлінген: 1. Солтүстік шабынды дала аймағы. 2. Оңтүстік бозды – бетеге бірлестігі өскен дала. 3. Шеткі, шекарадағы оңтүстік аймағы - шым құраған дала өсімдіктері.