Г. Ахметжанова, С. Мəлікова, К. Оспанов, З. Тайшыбай атамекен атаулары солтүстік Қазақстан облысының топонимикалық атаулары

ОСЫ КІТАПТА КЕЗДЕСЕТІН 
БАТЫРЛАР МЕН БИЛЕР
Абылай-Көшкенбай  Ғаббасов,  Айғаным,  Тортай  сұлтан 
Шыңғысұлы  Айғанымның  əмеңгер  күйеуі,  Айтбай  батыр 
қанжығалы,  Ақбота  батыр,  Ақшүкір  Баубекұлы  батыр,  Аю 
батыр, Бабаназар би, Бабеке би, Байжігіт тархан, Бармақ ба-
тыр  уақ,  Бөгембай  батыр,  Ғұбайдолла  Уəлиханов,  Есенқұл 
батыр  ергенекті  уақ  Жамантай  Шыңғысұлы  Тұрсын  төре, 
Жанқарас Айтбайұлы, Жантөре батыр - Ителі керей, Жанұ-
зақ батыр, Жəпек батыр, Жəпек, Жылғара Байтоқин, Иман 
сұлтан, Итқара батыр, Күсес мырза, Қожаберген батыр-абақ 
керей, Қорамса мырза, Қуанбай би, Құдайназар би, Құлса-
ры  батыр,  Құлыбек  батыр,  Мырзатай  батыр,  Ортакерей- 
Дəулеткерей  сұлтан,  Сағындықтың  Көшенейі,  Сарғалдақ 
қожа  уақ  болысы,  Сары  батыр  жаңа  уақ,  Сары  Баян  –  уақ, 
Сейіттің  Естемесі  сибан  керей,  Таңқаттың  Қазыбегі-  кө-
шебе  керей,  Төбет  батыр  Төлеұлы,  Төлеген  батыр,  Төлеу-
ке би, Тұрсынбай батыр-ашамайлы керей, Тілеу батыр уақ, 
Шалқардың Қаратоқасы.

332
ТЕРМИНДЕР СӨЗДІГІ
(Қосымша)
Топонимика – гр. «topos» – жер, мекенжəне «onyma» – «ат, 
атау»  деген  сөзінен  шыққан  географиялық  атауларды,  оның 
мəн-мағынасын  зерттейтін  ономастиканың  негізгі  бөлігін 
білдіреді,  топонимия  –  белгілі  бір  елді  мекеннің  (аудан,  об-
лыс, елдің т.б.) географиялық атауларының кешені деген сөз. 
Əрбір нысандардың бейнелі топонимдік аталымдарын сипа-
ты бойынша төмендегідей негізгі түрлерге бөлінеді:
Агороним – қала алаңдарының, базарларының, алаңқайла-
рының атауы
Антропоним – кісі аты, жөні, лақап аты. Антропонимика 
–  кісі  есімдерін  зерттеу  саласы.  Антропонимия  –жиынтығы 
Антропотопоним – ісі есіміне байланысты топоним.
Геноним – көне рулар мен тектердің атауы.
Генотопоним  –  солардың  атына  қойылған  топоним  атау-
лар.
Географиялық атау– топоним.
Географиялық нысан.
Гидроним  –  су  нысанының  атауы.Гидронимия  –  жиын-
тығы.
Годоним  –  қаладағы  сызықтық  нысандар,  көше,  даңғыл, 
мүйіс…
Дромоним – жолдар.
Ландшафт – аумақтағы табиғи жəне мəдени құбылыстар.
Ландшафт  топонимикалық  (ономастикалық)  –  аумақтағы 
ономастикалық типтердің жиынтығы.
Макротопоним –табиғи немесе адам қолымен жасалған ірі 
географиялық нысанның
Микротопоним – шағын, көлемі ықшам, аз ғана адамдарға 
ғана мəлім табиғи немесе адам қолымен жасалған ірі геогра-
фиялық нысан.
Ойконим – кез келген елді мекеннің жалқы есімі.
Ойконимия – ойконимдер жиынтығы.
Ономастика  –  тіл  біліміндегі  жалқы  есімдерді  зерттейтін 
сала.

333
Ороним – жер бедерінің атауы.
Белгілі  бір  аймақтағы  топонимикалық  типтердің 
түзілімі –спектр деп аталады.
Топонимнің семантикасы – топоним мағналық сипаты.
ономастикалық тип – категория собственных имен, объ-
единяемых по внешним и внутренним признакам.
Топонимист –топоним зерттеуші.
Топонимикалық негіз– топонимдердің мағналы бөлігі.
Топонимия – топонимдер жиынтығы.
Урбаноним – қала ішіндегі географиялық нысан.
Эргоним,  агороним,  годоним,  эрготопоним,  қала  ішін-
дегі бөліктер, көшелер, жіктер, алаңдар т.с.
Формант  –  сөз  ретінде  дербес  мағнасы  жоқ,  сөз  құра-
уыш.
Хороним – едəуір үлкен, көрнекті аумақтардыңатауы.
Эргогеографиялық  нысан  –  адам  жасаған  жер  бедері, 
қала, деревня, бау-бақша, зауыт, егістік, зауыт, автоқора…
Эргоним  –  кез-келген  кəсіпорынның,  мекеменің,  өнер-
кəсəп, 
ауылшаруашылығы 
кəсіпорнының…құдықтың 
жалқы атауы.
Эрготопоним – осылардан жасалған топоним,.
Этимология географиялық атаулардың мағынасы.
Этноним – этностың, халықтың, тайпаның рудың атауы.
Этнотопоним – осылардан жасалған топоним.

334
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 
ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗБЕСІ
Ресми құжаттар, анықтамалықтар
Казахская ССР. Административно-территориальное 
деление на 1 января 1986 года.
Көкшетау облысы. 1972 ж. 1 шілдеге əкімшілік-аумақтық 
бөлінісінің анықтамалығы.
Қазақ ССР Заңдары мен Қазақ ССР Жоғарғы Советі 
Президиумының Жарлықтарының жинағы.
Қазақ ССР əкімшілік-аумақтық бөлінісінің 1964 ж. 
1 сəуірге анықтамалығы.
Қазақ ССР Жоғарғы Советі мен Үкіметінің ведомостары. 
1959-1967 жылдар.
Қазақ ССР Жоғарғы Советінің ведомостары 1943–1959, 
1967-1991 жылдар.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Советінің 
ведомостары. 1992-1995 жылдар.
Қазақстан Республикасының Конституциясы (Негізгі 
Заңы), Алматы, 1995.
Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің 
актілер жинағы. 1991-2006 жылдар. 
Қазақстанның əкімшілік-аумақтық бөлінісі (1920 ж. 
тамыз-1936 ж. желтоқсан).
Памятная книжка Акмолинской области на 1887 год. 
Омск, 1887.
Памятная книжка Акмолинской области на 1909 год. 
Омск, 1909.
Памятная книжка Акмолинской области на 1909 год (1). 
Омск, 1909.
Памятная книжка Акмолинской области на 1913 год. 
Омск, 1913.
Памятная книжка Акмолинской области на 1914 год. 
Омск, 1914
Памятная книжка Акмолинской области на 1915 год. 
Омск, 1915 год.

335
Памятная книжка Акмолинской области на 1916 год. 
Омск, 1916.
Перечень населенных пунктов Северо-Казахстанской 
области. Петропавловск. 2007.
Северо-Казахстанская область. Энциклопедия. Алматы, 
2006.
Солтүстік Қазақстан облысы. 1973 жылғы 1 сəуірге 
əкімшілік-аумақтық бөлінісі. Петропавл. 1973. 100-бет).
Социально-экономический паспорт Северо-
Казахстанской области 2006. Петропавловск, 2006.
Хронологическое собрание законодательства Каз.ССР 
1937-1952. Алма-Ата.
Ғылыми-танымдық əдебиет
1.  Алтайские этимологии. Сборник научных трудов. Ле-
нинград: Наука, 1984-224 стр.
2.  Аристов Н. Н. Заметки об этническом составе тюркских 
племен. СПб., 1897, С.101
3.  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. А.,1978.
4.  Əбдiрахманов Ə. Қазақстанның жер-су аттары. А., 1959.;
5.  Əбдiрахманов Ə. Топонимика жəне этимология. 
А., 1975.
6.  Əлімхан А. Ə.. – Өскемен: С. Аманжолов атындағы 
ШҚМУ баспасы, 2000. – 103 бет.
7.  Əуезов М. О. 50 томдық шығармалары, 5 том. Алматы, 
1999
8.  Байтанаев Б. А. К этимологии гидронима «Арыс»// 
Шестая конференция по ономастике. Волгоград, 
1989, 65-66 стр.
9.  Байтұрсынов А. Шығармалары, Алматы, 1989
10. Бейсенова Ə, Карпеков Қ. Қазақстанның физикалық ге-
ографиясы: Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына 
арналған оқулық, Алматы: Атамұра, 2004 –256 бет.
11. Бекмаханова Н. Е. Многонациональное население Казах-
стана и Киргизии в эпоху капитализма. М, 1986, С.142.
12. Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. 
Астана 2013. 432 б.

336
13. Бияров Б. Н. Өр Алтайдың жер-су аттары. Монография, 
Алматы: Жания-полиграф, 2002. –180 бет.
14. 16. Бияров Б. Н. Қазақ топонимдерінің типтік үлгілері. 
Астана, 2013. 432 бет.
15. Болғанбаев Ə. Қазақ тілі лексикологиясы. А., 1979.
16. Бондалетов В. Д. Русская ономастика: Учеб. пособие 
для студентов пед. ин-тов по спец. N 2101 «Рус. яз. и 
лит.» – М.: Просвещение, 1983. – 224.
17. Бүрбаев Т. Ұлт менталитеті. Астана, 2001, 26-бет.
18. Ваганов А. Земельная политика царского правитель-
ства.
19. Казахстане (1907-1914)// Исторические записки, 
М., 1950, №31, С.66.
20. Вартаньян.Э. А. История с географией, или Жизнь 
и приключения географических названий. – М.: Длт. 
лит, 1986-238 с.
21. Востров М. С., Муканов М. С. Родоплеменной состав 
и расселение казахов (конец ХІХ – начало ХХ в). Ал-
ма-Ата, 1968, С.187.
22. Географических названий Республики Казахстан. 
Алматы: Сөздік- Ғылым, – 1998. – 544 б.
23. Диалектологиялық сөздік. – Алматы: 
Арыс, 2007. – 480 б.
24. Достай Ж, Сапаров Қ. Ландшафт тұрпаттарын (тип-
терін) анықтаудағы топонимдердің рөлі// ТП, 5-6 бет.
25. Жанұзақ Т. Қазақ ономастикасы. Атаулар сыры – Алма-
ты: Дайк-Пресс,
26. Жартыбаев А. Е. Орталық Қазақстан топонимиясының 
тарихи-лингвистикалық, этимологиялық жəне этномə-
дени негіздері: филол. ғылым. докт… автореф.:10.02.06. 
– Алматы, 2006. – 44 б.
27. Жучкевич В. А. Общая топономика. Минск: 
В. Школа, 1980-287стр.
28. Кайдар А. Т. Структура односложных корней и основ в 
казахском языке Алматы: Арыс, 2005. –304 стр.
29. Койчубаев Е. Основные типы топонимов Семиречья. 
АКД.А-Ата.,1966.; Орталық Қазақстанның жер-су атта-
ры.А., 1989.

337
30. Конкашпаев Г. Общие особенности тюркоязычной гео-
графической терминологии Средней Азии Казахстана // 
Местные географические термины. Сер.вопросы геогра-
фии. М.,1970. № 81.
31. Конкашпаев Г. К. Казахские народные географические 
термины. Изв.
32. Куайн Уиллард Ван Орман. Слово и обьект. 
Перевод с англ. М.: Логос, Праксис, 2000-386 стр.
33. Қазақ ономастикасының өзекті мəселелері. Республика-
лық ғылыми-практикалық конференцияның материалда-
ры. Астана, 2004, 106-бет.
34. Қойшыбаев Е. Қазақстанның жер-су аттары сөздігі. – Ал-
маты: Мектеп, 1985. – 256 б.
35. Маргулан А. Х. Горное дело в Центральном Казахстане в 
древние и средние века // Поиски и раскопки в Казахста-
не. – Алма-Ата, 1972. – С.3-30.
36. Материалы по истории политического строя Казахстана. 
1-том, Алма-Ата, 1960, С.282-316.
37. Молчанова О. Т. Гидронимы и оронимы Горно-Алтай-
ской автономной области (лингвистический анализ). 
АКД. Томск,1968.
38. Молчанова О. Т. Структурные типы тюркских топонимов 
Горного Алтая / О. Т. Молчанова. – Саратов: изд-во Сара-
товского университета, 1982. – 256 с.
39. Муканов М. Этнический состав и расселение казахов 
Среднего жуза. А, 1974, С.173-174.
40. Мурзаев Э. М. Очерки топонимики. М.,1974.
41. Мурзаев Э. М. Словарь народных географических терми-
нов. – М.: Мысль, 1984. – 653 с.
42. Мырзалиева Қ., Достай Ж. Оңтүстік Қазақстанның 
геологиялық құрылысы мен жер бедерінің топонимияда 
бейнеленуі // География жəне табиғат. – 2006. – №2. – 
7-11 бб.
43. Мырзахметұлы М. Қазақ топонимдері мен антропоним-
дері.// Ономастика: бүгіні мен болашағы. Астана, 2002, 
20-бет
44. Никонов В. А. Введение в топонимику. М.,1965.; «Нау-
ка», 1965. – 175 с.

338
45. Ономастика: бүгіні мен болашағы. Республикалық ғылы-
ми-практикалық конференцияның материалдары. Аста-
на, 2002, 4-бет.
46. ООМА. 3-қор, 1-тізбе, 11863-іс, 4-6-беттер
47. Оразалиева Э. Когнитивтік лингвистика: қалыптасуы 
мен дамуы. А., 2007
48. Поспелов Е. М. Топонимика в региональных географи-
ческих исследованиях // Топонимика в региональных 
географических исследованиях: Тезисы докладов. – М., 
1984. – С. 3-5.
49. Реформатский А. А. Введение в языкознания. М.,1960.
50. Россия. Полное географическое описание нашего Отече-
ства. Т. 18. Киргизский край. СПб. 1903, С.381.
51. Рысберген Қ. Қазақ топонимиясының лингвокогнитивтік 
жəне этномəдени негіздері. АДД. А., 2010.
52. Суперанская А. В. Общая теория имени собственного. 
М.: Наука, 1973. – 366 с.
53. Суперанская А. В. Что такое топонимика? М.,1985.
54. Сүлейменов Т. С. Подготовка реформы 1867-1868 гг. в 
Казахстане//Известия Казфилиала АНССР. Серия: исто-
рия, 1946, №2.
55. Сүлейменова Э., Мəдиева Г., Шəймерденова Н. т.б. Тіл 
білімі сөздігі. Алматы:
56. Толстой Н. И. Славянская географическая терминология.
Семасиологические этюды. М.,1969.
57. Уəлиев Н. Сөз мəдениеті. – Алматы, 1984. – 120 б.
58. Шығыс Қазақстанның мəдени мұралары: (тарих, мəде-
ниет, білім). – Өскемен: С. Аманжолов атындағы ШҚМУ 
баспасы, 2006. – 432 бет.

Кітаптың авторлары:
З. Тайшыбай, К. Оспанов, Г. Ахметжанова, С. Мəлікова 

Г. Ахметжанова, С. Мəлікова, К. Оспанов, З. Тайшыбай
АТАМЕКЕН 
АТАУЛАРЫ 
Солтүстік Қазақстан облысының 
топонимикалық атаулары 
(ғылыми басылым, қазақ тілінде)
Редактор Г. Ахметжанова
Подписано в печать 12.10.15 г.
Заказ 4561. Тираж 350 экз.
Издательство «Северный Казахстан»
Республика Казахстан
г. Петропавловск, ул. Кошукова, 5