Г. К. Кенжебаев ҚазаҚстан тарихынан әңгімелер Жалпы білім беретін 11 жылдық мектептің 5-сыныбына арналған оқулық
жүктеу/скачать 6,79 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2. Ғылыми қызметі. 18 жасында Шоқан
ка дет корпусын бітіріп, корнет атағын алып шығады. Батыс Сібір генерал-губернаторының кеңсесінде адъютант болып қызмет атқарады. Шоқан 20 жасында экс педиция құрамында алғаш рет Іле Алатауына, Жоңғар қақпасына, Тарбағатайға саяхат жасайды. Бұл саяхатта Ш. Уәлиханов қазақ, қырғыз халықтарының тарихы мен тұрмысы, діні мен салт-дәстүрі ту- ралы материал жинап, мақалалар жазады. Іледегі Таңбалытастың, Жоңғар қақпасындағы тасқа жазылған жазулардың көшірмесін жасай- ды. «Ер Көкше», «Абылай туралы жыр», «Едіге» жырларын жазып алған. Шоқан 1856 жылы экспедиция құрамында Ыстықкөлдің картасын жасауға қатысады. Тянь-Шань тауының биік шыңына дейін жетіп, сол жердің табиғатын, көне ескерткіштерін зерттейді. Шоқан қырғыз халқының «Манас» жырын жазып алып, оны орыс тіліне аударған. Ш. Уәлиханов Құлжаға барып, Қытай мен Ре- сей арасындағы сауда және шекарадағы даулы мәселелерді шешу ісіне қатысады. Құлжада үш айдай болып, Батыс Қытайда болған Қашқар көтерілісін бақылайды. Жоңғар тарихымен та- нысады. Осы сапардың нәтижесінде 20 жасар Шоқан «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Жоңғария очерктері», «Қытай империясының батыс про- винциясы мен Құлжа қаласы», «Қырғыздар ту- ралы жазбалар» атты ғылыми еңбектер жазады. Ш. Уәлихановпен кадет корпусында бірге оқыған С.Я. Капустин былай деп жазады: «Менің ойымша, Шоқан көрікті, аса сым- батты болды... бет-әлпеті оның қайырымдылығы мен бекзаттығын таны- тып тұратын. Оның тұла бойы адамды өзіне тартып тұратын тұнып тұрған әдемілік еді. Шоқан өз кезеңінің жан-жақты аса терең білімді адамы бол- ды. Әсіресе оның тарихи білімі зор еді және ғылым мен әдебиет саласында да асқан білімділігімен ерекшеленетін... Шоқан өз ойын бейнелеп, тартымды жеткізе білетін керемет шешен болатын…» 116 Сол кездегі саяхатшылар мен орыс ғалымдары оның бұл еңбектерін өте жоғары бағалаған. 1857 жылы Шоқан Орыс географиялық қо- ғамының мүшесі болып сайланады. Орыс үкі- метінің тапсыруы бойынша ержүрек саяхатшы 1858–1859 жылдары өзін бүкіл әлемге паш еткен Қашқарға саяхатын жасады. Ол кезде Қашқар еуропалықтарды қабылдамайтын, орыс ғалымы екенін білсе Шоқанды да өлтіріп тас тар еді. Сондықтан Шоқан қазақша киініп, өзін «сау- дагер Әлімбаймын» деп атап, 5 айдай Қашқар елінде тұрады. Қашқарға саяхат нәтижесінде жазылған «Алты шаһардың, яғни Қытайдың Нан-Лу провинциясының шығысындағы алты қала- сының жағдайы туралы» атты еңбегі Гер- манияда неміс тілінде, кейінірек ағылшын тілінде Англияда жарияланады. Бұл еңбекті шығыстанушылар жоғары бағалады. Ш. Уәлихановты Ресей патшасы II Александр өзі қабылдап, оған штабс-ротмистр атағын, 4-дәрежелі «Әулие Владимир» орденін табыс етеді. Патшаның ұсынысы бойынша Санкт- Петербургте жұмысқа қалдырылады. Жаңа зерттеулерге құлшына кіріскенмен Санкт- Петербургтың ылғалды климаты денсаулығына кері әсер етіп, өкпе ауруы асқынған Шоқан 1861 жылы көктемде елге оралады. 1865 жылы Шоқан 30 жасында қайтыс болды. Ол өзінің қысқа өмірінде бес томдай әдеби және ғылыми шығармалар жазып қалдырды. Ш. Уәлихановты ға лым ретінде орыс зерттеушілері ерекше баға лады. Белгілі академик Н. И. Веселовский: «Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай жарқ етіп өте шықты. Орыс ориенталистері бірауыздан оны таңғажайып құбылыс деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды, ұлы жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді» деп жазған. Ш. Уәлихановтың жан-жақты қабілеті, зеректігі туралы әңгімеле. Ш. Уәлиханов ғылымның қандай салаларына өз үлесін қосты? Шоқанның қандай еңбектер жазғанын мәтіннен тауып оқы. Шоқанға мына жоспар бойынша мінездеме бер: – Қай жылдары өмір сүрді? – Келбеті мен мінезі. – Қандай істер атқарды? – Оның есімі неліктен ел есінде? |