Г. К. Сатыбалдиева а в т о р л а р

Үшіііиіі кезең
XVIII ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың ор- 
тасына дейінгі уакыт аралығыи камтиды және эволюциялык 
идеялар дамуының Дарвинге дейінгі кезеңі деп аталады. Бүл ке- 
зенге тірі табиғатқа тарнхи көзқарастын шығуы және жануарлар 
өсімдіктерінің өзгергіштігі туралы идеялардың кабылдануы, ма- 
териалистік танымды корғау, алдыңғы қатарлы табиғат зерттеу- 
шілердің органикалык дүниеге діни, метефизикалық козкарас- 
тылармен жігсрлі талас-тартыстары тән. Бүл кезеңде ксйін баска 
табиғат зерттеулердіц енбсктерінде дамығаи Ж.Б. Ламарк күрған 
түңғыш эволюциялык теория калыптасты. Осындай табиғат зерт- 
теушілердің ортасынан, әсіресе эволюциялық идеяны дамыткан 
және палеонтологияда, салыстырмалы апатомияда, эмбриоло- 
гияда жиналған жаңа фактілі материалдарды негіздеген орыс ға- 
лымы К.Ф. Рульені атау орынды.
Төртінші кезең -
классикалык дарвинизм - казіргі кезеңдегі 
биологияның негізін салған XIX ғасырдағы данышпап биологы 
Ч. Дарвиннін есімімен аталды. Бүл кезеңнің бастамасы - Ч. Дар- 
виннің «Табиғи сүрыпталу жолы мен түрлердін шығу тегі немесе 
тіршілік үшін күресте колайлы ұрпак түқымдарының сакталуы» 
атты енбегінің бірінші басылымының жарыкка шыккан жылы -
1859 жыл. Ч. Дарвиннің моңгілік енбегі, В.И. Лениниің бағалауы 
бойынша, ол түрдің езгсргіштігін жоне олардың арасындағы тү- 
кым куалайтын бірізділікті тауып көрсетіп, биологияны алғашқы 
рет толык ғылыми негізге салды, жануарлардын және өсімдік- 
тердің түрлері ештеңемен байланыссыз, кездейсок «Қүдай жа- 
раткан» және өзгермейді дсген танымға шек койды (В.И. Ленин 
«Халык достары» деген жоне олар социал-демократтарға карсы 
калай күреседі).
Табиғатка табиғи кезқарастын одан әрі дамуы органикалык 
дүниенің дамуын материалистік түсінікпен негіздеген биоло- 
гияның ортүрлі салаларыныц қарқынды өрлеуімен байланысты 
болды. Дарвин теориясының нсгізінде мынадай биологиялық 
пәндер: эволюциялык палеонтология, эволюциялык эмбриология 
жарыкка шықты. Бірак эволюциялык ілі.мніц дамуы дарвинизм- 
нін материалистік негізіне сендірмсуге талпынған биологиядагы 
реакцияшыл топтың үсынган жүйелерімен киян-кесті талас-тар-
8.5. Тіршіліктану пәнінің маз.муны мен қүрылымы... 
♦ 189

тыста өгііі жалғасты. XXI ғасырлың аяк ксзіндс, осіресе париж- 
дік Коммуналар окиғаларынан имперналнстік елдсрде антидар­
винизм дами бастады.
Биология гылымының тозығы жеткен виталистік, метафизи- 
калык үғымларға кайтаруға талапганған неодарвинизм, неовита­
лизм, психоламаркизм торізді гылымға карсы ағымлары корініс 
берді.
Осындаіі ғылымға зиянды талас-тартыста таза ғылым үшін 
атсалыскан орыс ғалымдарының окілдері: В.О. Ковалевский, 
А.О. Ковалевский, И.И. Мечников, И.М. Сеченов, И.И. Павлов, 
К.А. Тимирязев, олар биология гылымының эр салаларында бүл 
ілімді өздерінін еңбектерімен ламыта озырып. дарвинизмге берік 
тірек жасалы. Асыра айткандык емес, дарвинизм Ресейде өзіпің 
одан әрі дамуын, ягни екінші отанын тапты. Түтасынан алганда, 
классикалык дарвинизм ксзені органикалык дүниенін манызды 
зандылыктарынын ашылуымси сипатталады. Осы гүста корнскті 
биологтардың енбегімен ғылым алдына жана міндеттерді коюға 
тиянакты жағдайлар дайындалды, ол міндеттердін шешімі қазір- 
гі біздін кезімізде жүзеге асуда. Бүл кезең кезінде жасампазды 
дарвинизм кезеңі ден аталған. Кезеннін жаршысы XIX ғасырдын 
соны және XX ғасырлың бас кезінін коптеген биологтарына тән 
табиғатка сырттай солғын катынасына карсы шыккан. биология 
гылымының жасампазды да.муы - ғылым мен практиканыц бай- 
ланысы үшін белсенді күрескер материалист К.А. Тимирязев бол- 
ды. Ол: «Философтардын айналысатындары - олардын эркайсы- 
сы оз мәиерінде әлемді түсіндіру, ал білім оны калай өзгертуде», 
- дсген К. Маркстын накыл сөздерін келтіріп (К.А. Тимирязев 
Ч. Дарвин и К. Маркс. Соч. Т. IX. (340 стр.), тірі табиғатты ха- 
лык мүдделеріне орай кайта күруға шакырды. Шын мәнісінде, 
биолог - экспериментатор ретінде табиғат қүбылыстарын баска- 
ратын кайраткер.
Осындай жана міндеттсрдің шешімдік жолы организмдсрдін 
дамуын баскарулын жүйелі теориясын күрған жопе осы теория- 
ның негізінде өсімдіктер табигатын кайта күрудыц одістерін тал- 
даган көрнекті тожірибеші-ғалым И.В. Мичуринніц сңбектерінде 
алгаш per корсстілді. П.В. Мнчуриннін және оныц ізбасарлары-
190 ♦ 
8-тарау. Мектсп биологпясыныи тараулары. Мазмуны мен...

8.5. Тірші.іікгану ионінің мазмүны мем күрылы.мы... 
♦ 191
нын зерттеулері орғаникатык лүниеиін даму зандарын танып 
білу арқылы халык мүдделеріне (ауыл шаруашылығынын кажс- 
тіне) организмдердің табиғагын езгсртуге бағытталғаи. Дарвин 
ілімініц жаңа ксзсңінін дамуына осындай бағыт бүтіндсй тән. 
Бүдан курстын диалектикалык-матерналистік дүниетанымды ка- 
лыптастыруға, жордемдесуге, органикалык дүниеніц даму заң- 
дылыкгары туралы білімдерімен және ол заңдылыктарды ауыл 
шаруашылығынын мол өнімдерін алу максатында тожірибеде 
пайдаланудын әдістерімен каруландыруға тністі екендігі айкын- 
дапа түседі.

жүктеу/скачать 9,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: