Гистологиялық препараттарды жасау тәсілі
жүктеу/скачать 174,5 Kb.
|
Доп.материал. Современные проблемы биологии тканей.КАЗ.2022-2023
- Бұл бет үшін навигация:
- Біріншілік лизосомдар
- Екіншілік лизосомдар
- Аутолиз
| Гольджи аппараты
Алғашқы рет «Гольджи аппараты» деп аталатын оргноидты 1898 жылы мишықтың Пуркинье клеткаларынан тауып ашқан итальян ғалымы Камилло Гольджи. Гольджи аппаратын «ішкі тор тәрізді аппарат» деп те атайды. Бұл зерттеулердің бағасын көп жылдар өткеннен кейін ғалымдар қоғамы түсініп, оның авторына Нобель премиясы берілді. Гольджи аппаратының түрлі клеткаларда орналасуы әр уақытта ұқсас болып келеді. Көбінесе ол ядроның маңайында орналасып клетка орталығын қоршап тұрады. Кейбір клеткаларда Гольджи аппараты ядроның астында да орналасуы мүмкін. Электронды микроскоп арқылы зерттеулер бойынша Гольджи аппараты үш компоненттен тұрады (8-сурет). Қатар орналасқан жазық мембраналардан тұратын қатырмаланған қапшықтар (цистерналар) жүйесі. Мұндай көршілес қатар жатқан қапшықтардың ара қашықтығы 140-150 А. Әр қапшықтың ішкі қуысының ені 90 А, ал мембраналардың қалыңдығы 70-80 А. Екінші компонент – белок секретін эндоплазмалық тордан тасымалдайтын диаметрі 300-500 А болатын көпіршіктер. Үшінші компонент – диаметрі 0,2-0,3 мкм болатын ірі вакуольдер. Гольджи аппараитыны Гольджи аппаратының қызметі: 1) эндоплазмалық торда өндірілетін секреттерді қалыптастыру және сыртқа шығару; 2) көмірсулар синтезіне қатысу және көмірсуларды полипептид тізбектеріне жалғастыру; 3) лизосомдар құрастыруға қатысу; 4) сперматозоидта Гольджи аппаратынан акросом қалыптасады. Өсімдіктер және омыртқасыздардың клеткаларында Гольджи аппараты диффузды (бытыраңқы) түрде клеткада жайылып жатады. Гольджи аппаратының мұндай түрін диктиосом деп атайды (9-сурет). Диктиосом жазық қапшықтардан (цистерналар) және олардың шеттерінде орналасқан майда көпіршіктерде қалыптасады, одан кейін ірі вакуольдерге түседі. Жетілген секреті бар ірі вакуольдер клетканың шетіне қарай қозғалады (орнығады), оның мембранасы плазмалеммамен қосылып кетеді де, секрет сыртқа шығады. Лизосомдар Лизосом – мембраналы органоид, клеткалардың барлық түрінде дерлік кездеседі. Олардың саны клетканың түріне және оның атқаратын қызметіне байланысты. Кәдімгі клеткаларда лизосомдар маңызды асқорыту қызметін атқарады. Олар клетка бойындағы және сырттан келетін кейбір заттарды ыдыратумен айналысады. Лизосомдағы асқорыту процесінде ферменттер сыртқы цитоплазмалық матриксіне шықпайды. Бірақ, клетканың өлуі жақындағанда, не болмаса ол өлгенде, лизосомдар өзінің ферментін қоршап тұрған цитоплазмаға тез босатады, соның арқасында өлген клетка ғана емес, тіпті оның айналасы да қорытылады. Сондықтан, клеткалар және ұлпаларда организм өлгеннен кейін басталатын аутолиз деп аталатын терең өзгерістерге, лизосомдардың ферменттерінің белгілі дәрежеде жауапкершілігі болады. Лизосомдарды алғашқы рет 1955 жылы дифференциалды центрифугалау әдісін қолданып де Дюв тауып ашты. Атжалман бауырындағы макросом фракциясында митохондриядан өзгеше ұсақтау субфракция байқалған, оның құрамында көптеген гидролитикалық ферменттер (гидролазалар) табылған: қышқыл фосфатаза, рибонуклеаза, дезоксирибонуклеаза, катепсин, - глюкуронидаза, сульфатаза және т.б. Новиков (1955) электронды микроскоппен зерртей отырып, ферменттер арнайы денешіктерде (0,2-0,4 мкм) топтасатынын және сол денешіктер әрқашанда бір қабатты мембранамен қапталатынын көрсеткен. Осы мембрана гидролазалардың цитоплазмаға шығуын және клетканың құрамына әсер етуін шектейді. Лизосомдардың бірнеше түрі болады (11 – сурет). 1. Біріншілік лизосомдар (протолизосом) - мембранамен қапталған, құрамы біркелкі көпіршіктер, Гольджи апараты жанында шоғырласады. Біріншілік лизосомдардың пайда болуы секретті түйіршіктердің пайда болуына ұқсайды. Ферменттің синтезделуі түйіршікті эндоплазмалық тордың рибосомдарында орындалады, ал қалыптасу процесі гольджи аппаратында өтеді. 2. Екіншілік лизосомдар фагоцитоз процесіне байланысты, немесе аутолиз нәтижесінде біріншілік түрінен пайда болады. Фагоцитоз есебінен клетканың цитоплазмасында фагосомдар – вакуольдер пайда болады. Фагосомдар жұтылып алынған заттардан және сырттан қоршап тұрған плазматикалық мембрананың фрагментінен тұрады. Осы фагосомдар біріншілік лизосомдармен бірігіп фаголизосомдарды құрастырады. Гидролазалар әсерімен оның ішіндегі макромолекулалар мономерге айналуынша ыдыратылады, кейінірек оларды клетка пайдаланады. Аутолиз процесі нәтижесінде екіншілік лизосомдардың басқаша түрі аутолизосомдар (цитолизосомдар) пайда болады. Қартайған органоидтер өле бастайды, олар лизосомдармен қорытылады. Лизосомдарға түскен әрбір зат түгелдей ыдыратыла бермейді. Олай болғанда қалдық денешіктер, не болмаса телолизосомдар пайда болады, олар немесе клеткадан шығарылады, немесе клетка өлгенше оның ішінде қалады (Мысалы нерв клеткасындағы қартаю көрсеткіші липофусцин пигменті). жүктеу/скачать 174,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|