Гулжахан Орда indd
жүктеу/скачать 1,68 Mb. Pdf көрінісі
|
| Әдебиеттер:
1.Қирабаев С. Журнал және өмір («Жұлдыздың» жылдық номірін шолғанда) // Социалистік Қазақстан. – 1972. – 15-январь. 2.Сахариев Б. Айқын жол, соны із («Ақ шағыл» романы туралы сын) // Лениншіл жас. – 1974. – 9 апрель. 3.Сқақбаев М. Шығарма шырайы – шындық («Кішкентай» ро - маны туралы) // Қазақ әдебиеті. – 1976. – 26 март. 4.Тоқбергенов Т. Сыншы сарабына салсақ («Даңқ пен дақпырт» роман туралы) // Жұлдыз. – 1978. – №8, 193-196 б. 5.Уақатов Б. Табиғилық тұрғысынан өлшесек («Даңқ пен дақ - пырт» романына сын) // Қазақ әдебиеті. – 1978. – 31-март. 6.Ыбырайымов Б. Пікір қайшылығының сыры неде? («Ж.Нәжі - меденовтің «Даңқ пен дақпырт» атты романына «Жұлдыз» жур - налының №8 санында жазылған талдау туралы пікір) // Қазақ әде - биеті. – 1979. – 10август. 7.Нәжімеденов Ж. Ақ шағыл. – Алматы: Жазушы, 1973. – 4-б. 8.Нәжімеденов Ж. Кішкентай. – Алматы: Жазушы, 1975. – 4-б. 9.Нәжімеденеов Ж. Даңқ пен дақпырт. – Алматы: Жазушы, 1977. – 22-б. 10.Нәжімеденов Ж. Ал автор не айтар екен? // Жұлдыз. – 1978. –№8. – 192-б. 332 ВАЛЕРИЙ МИХАЙЛОВТЫҢ «ҒАЛАМАТ ЖҰТ ШЕЖІРЕСІ» Қазақ тарихында қара әріппен жазылған ХХ ғасырдың отызыншы жылдарындағы нәубат әдебиеттен де өз ор - нын алғаны белгілі. Ақын-жазушылардың бірсыпырасы жаппай, әрі жеделдете ұжымдастырудың салдарынан болған ашаршылық туралы көркем шығармалар жазды. Олардың көпшілігі жекелеген отбасылар арқылы сол тұстағы қазақ даласын әбжыландай жалмаған ашаршы - лыққа жан бітіріп, қазақ даласының төрт бұрышын түгел шарлаған нәубат туралы біраз мағлұмат бергені белгілі. Солардың қатарын қазақстандық орыс жазушысы Вале - рий Михайловтың «Ғаламат жұт шежіресі» атты деректі хикаяты толықтырады. 1992 жылы жазушының «Ұлы» жұттың жазбалары» деген кітабы жарық көрген болатын. Сол кітап толықтырылып 2008 жылы орыс тілінде шық - ты. Ашаршылықтың 80 жылдығы қарсаңында соңғы нұс - қадан ықшамдалып аударылған «Ғаламат жұт шежіресі» атты хикаят «Мектеп» баспасынан жарық көрді (2012). Бұл шығарманың негізгі жетістігі – қазақ халқының басынан өткен трагедияның қазақстандық орыс жазу - шысының көзімен бейнеленуі. Қасіретті жылдар туралы бұған дейін жекелеген қаламгерлердің естелік-эсселері - нен оқып жүрсек, В.Михайловтың аталған шығарма - сында бірнеше қаламгерлердің естеліктері рет-ретімен пайдаланылуы шығарманың деректілік сипатын арттыр - ған. Шығарма Ғафу Қайырбековтың бала кезде еміс-еміс есінде қалған естеліктерімен басталған. «– Ай. Күздің суық күнінде біз әлдебір жаққа көшіп барамыз. Мен шайқалақтаған арбаның үстінде көрпеге ораулы жатырмын... 333 Ай... Көшіп барамыз... Өліктер... Бұл отыз бірінші жыл болатын, біз қаңырап бос қалған ауылдан Торғайға қарай жол тартқанбыз...», – деген сурет екі жасар бала - ның жадында қалай сақталып қалған десеңізші. Иә, баланы күлкіден, үлкенді ұйқыдан айырған ашар - шылық балаларды ерте есейтіп, үлкендерді уақытынан бұрын қартайтып, әрбір жанның жүрегіне жазылмас жара салғаны тарихтан белгілі. Әкесінің сауаттылығы - ның, нағашысының Тұтынушылар одағында жұмыс іс - тегенінің арқасында аман қалған Ғафу Қайырбековтің балалық шақтан есте қалған естеліктері ашаршылық жылдарындағы елдің мүшкіл халін ешбір боямасыз көз алдыңа елестетеді. Төрт аяқтап ілгері жылжуға шама - лары келмей, кескен теректей болып жол үстінде сұлап жатқан өліктер, еңбектеп келіп қасапханадан қос уыстап малдың қанын ішетін аштар, өлі туған мал етін қолма- қол паршалап, шикілей қылғытатындар – баланың жа - дында ұзақ сақталып қалған аш-жалаңаштардың бейнесі еді. Жазушы Торғай даласындағы ашаршылықты ендігі кезекте өлкелік комитеттің тапсырмасымен шыққан Ға - бит Мүсіреповтің естелігімен жалғастырады. «... 1932 жылы Қазақстан сұмдық аштықтың құр - сауында қалды. Мүсірепов төрт жолдасымен бірге өл - келік комитетке хат жазды. Онда ұжымдастырудағы асы - ра сілтеушіліктер туралы айтылды. Бірақ олардың бәрін «ұлтшылсыңдар» деп айыптады. – Несі бар, егер сен өзіңнің халқың үшін осынша алаң - дайтын болсаң, Торғайға барып қайт, – деп оған Голо - щекин мысқылдай қарады. – Онда ешқандай аштықтың жоқ екенін өз көзіңмен көресің» [9-б.]. Осылайша бірінші басшының тапсырмасын орындау мақсатында өлкелік комитеттің шенеуніктерімен сапарға шыққан Ғабит Мүсіреповтің Торғай даласынан көргенін айтып жеткізу мүмкін емес. Оны жазушы былай бейне - лейді: «Кенет Мүсіреповтің көзіне әлдене шалынған - дай болды: анадай жердегі күртік қардың арасынан бір нәрсе қараңдайды, бейне бір сексеуілдің жапырылған 334 қисық бұтағы секілді. Ол шанадан ырғып түсіп, әлгінің қасына барды. Қар астында адам өліктері жатты. Қалай болса солай, ретсіз, қаз-қатарынан сұлап жатыр. Одан әрі жүре түсіп еді, бірінің үстіне бірін қабаттап, текше етіп жинаған отын секілді үйілген адам мәйіттерін көрді. «Олар бекеттердегі мұнараға ұқсайтын еді, – деді Ғабең. – Соларға қарап жолды бағдарлаған, мәйіттер жолдың екі жағына да үйілген. Одан өткен сұмдықты мен көрген емеспін...» [10-б.]. Екінші сурет бұдан да аянышты. «Жүк жиналған теңнің қуықтай ғана тесігінен әлдебір кіп-кішкене тірі жан атып шықты да, адамдарға тұра ұмтылды. Ол қан - ға малшынған еді. Қансүңгі болып қатып қалған ұзын шаштары мүйізге ұқсап, жан-жағына сорая шығып тұр, аяқтары бейне бір қарғаның сирақтары сияқты қап-қара, шидей. Көздері ойсыз, бетіне қатып қалған қанның үсті жаңадан аққан қан тамшыларымен әлеміштенген. Тіс - тері ақсиып, аузынан қызыл көпіршік ағып тұр» [13-б.]. Не иттің қыңсылына, не мысықтың зарына, не аңның қорсылына, не адамға, не жынға ұқсамайтын ыңырсыған жіңішке ащы дыбыс қазақтың жеті-сегіз жасар қызының үні екеніне не айтасың? Жылдағыдан қысы ерте түскен 1932 жылдың қазан айының соңындағы қазақтың жай- күйі осындай болса, астанамыз Алматыда Қазақстанның он екі жылдығы барша сән-салтанатымен тойланып жа - туы біз өмір сүріп отырған қоғамдағы кереғарлықтың жарқын мысалы. Қала көшелеріндегідей қаз-қатар тізіл - ген киіз үйлі қалашықтар қаңырап бос қалып, бір кол - хоздан тірі қалған жанның адам айтқысыз күйге душар болуы сол бір қарғыс атқыр ұжымдастырудың қазақты жер бетінен жою үшін жасалғанын байқатады. Себебі ашаршылық тек Торғай даласын шарлаған жоқ. Оны ав - тор Қазақстанның түкпір-түкпірін мекен еткен қаламгер - лердің естеліктерімен растайды. Осы қатарда шығарма - ға негіз болған академик Жабағы Тәкібаев, Данабике Байқадамова, Әлжаппар Әбішев, Қалмұқан Исабаев, Ка - мил Икрамов, Мұхтар Мағауиннің естеліктерін ерекше 335 атауға негіз бар. Ғ.Ахмедовтің естелігінде Әулиеатадан жеті шақырым жердегі Я.М.Свердлов есімімен аталған ұжымшардан тірі қалған жалғыз жігіттің адам етімен азықтанып, ақыл-есінен айрылғанынf куә болсақ, Д.Бай - қадамованың естелігінен Алматының іргесіндегі ауыл - дардың бірінде әйелі мен екі баласын жеген жігіттің көршісінің өлім үстінде жатқан баласының жүрегін суырып алып отқа қақтап отырғанына кезігеміз. Ә.Әбі - шевтің естелігі Қарағандыдағы бір ауылдан екі адам қалғаны, тоқсан төрт адамы бар бір әулеттен ұжымдас - тырудан кейін жеті адам қалғаны жөнінде мағлұмат бе - реді. 1932 жылғы Солтүстік Қазақстан облысының тек - серу актісінен «Тексеру кезінде болғандардың көпшілігі өлексемен, бұзылған етпен, сүйек сорпасымен, кебек көжемен және қайнатылған терімен қоректенді» 15 отбасы мүлде жүдеп, ісініп кеткен» деген тәрізді мәлі - меттер келтірілсе, Ырғыздан, Балқаштан, Павлодардан, Сарқант, Атбасар, Солтүстік Қазақстан облысынан кел - ген жеделхаттардағы деректер адам жанын түршіктіреді. Хикаяттың деректілігін арттыра түсудің келесі тәсілі – тарихи құжаттардан деректер келтіріліп, өмірде болған тарихи кейіпкерлердің оқиғаға тікелей араласуы. Оқиға - ға тікелей араласатын орталық кейіпкердің бірі – РК(б)П Қазақ өлкелік комитетінің жаңа хатшысы Филипп Исае - вич Голощекин. Оның Қазақстанға келуі оқиғаға тікелей қатысты болғанмен жазушы негізгі кейіпкердің өмірі туралы толыққанды мағлұмат беру мақсатында лири - калық шегініс жасайды. Оның 1876 жылы Витебск гу - берниясында дүниеге келгенінен бастап сөз ете отырып, өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдеріне тоқталады. ІІ Николайды тақтан құлатқан большевиктердің қата - рында белсенділігімен көзге түскен Ф.И.Голощекиннің патша ағзамның отбасын ешбір заңсыз атып өлтіруге тікелей басшылық жасағандығы оның қаніпезерлігі мен қанішерлігін аша түседі. Сонымен бірге ІІ Николай патшаның, Айырықша қыз - мет үйінің жаңа коменданты чекист Юровскийдің күн - 336 делік жазбалары мен Юровскийдің күзеттегі сенімді адамы большевик Павел Медведевтің тергеуде берген жауабы, БОАТКОМ төрағасы Сведловтың дәйектері, Н.И.Бухариннің «Ащы жазбалары» шығарманың де - ректілігіне қызмет етеді. Юровскийдің «16.7-де (16 шіл - деде) Пермьнен Р-дың (Романовтардың) көзін жою тура - лы... бұйрық бар шартты тілдегі жеделхат келді. 16-сы күні кешкі 6-да Филипп Г-н (Голощекин) бұй - рықты орындауға нұсқау берді. Сағат 12-де мәйіттерді әкету үшін машина келуге тиіс болды....» деген жазбалар шығарманың деректілігін арттыра түскен. Патша мен отбасына қарасты он бір адамды ешбір заңсыз атып тас - тауы, мәйіттерді өртеп, айғақ ретінде үш басты спирттеп ағаш жәшікке салып Мәскеуге Кремльдегі Свердловтың үйіне алып келген Ф.И.Голощекиннің өткен өмірі оқыр - манға үлкен ой салады. Патшаның басын кескен жауыз - дың көп ұзамай қазақ біткеннің басын доптай домалат - қаны ащы болса да өткен ғасырда болған шындық. Қазақ жеріне аяғы тигеніне екі жарым ай өтпей жатып- ақ, Голощекин: «... ауылда, шын мәнінде, Кеңес өкіметі жоқ, тек байлар үстемдігі, рулар үстемдігі ғана бар» де - ген қорытынды шығарды. «Ауылдарды кеңестендіру» ұранын бетке ұстаған бірінші басшы жаппай ұжымдас - тыруға қарсы болғандарды «жаппай сипат алған анти - советтік қарсы әрекеттер» деп бағалады. Бірінші басшы «Бұрын сән-салтанаты келіскен ақ туырлықты киіз үй - лерде иісі жұпар аңқыған қымыз ішіп, дәмі таңдайдан кетпес майлы жылқы еті мен қазы-қарта жеп, үйірлеп жылқы айдап, мыңғырған қой, түйе мен сиыр өсіріп, ба - қытты өмір сүрген... қазақтар енді шөп-шаламмен, иісі мүңкіген сасық шыбын-шіркеймен, иттің, тышқанның етімен қоректенуде...», – деген Ғ.Тоғжанов; – Қазақстан жаппай егіншілікке өтуге дайын емес, – деген Т.Рысқұ - лов; – Егер бізде тері бар болса, оны Москваға тасудың қажеті жоқ, Қазақстанда завод салып, өзіміздің қазақтық жеке (күлкі) ұлттық терімізді өңдеуіміз қажет (күлкі)..., – деген С.Садуақасов сынды өзіндік пікірі бар қайрат - 337 керлерді «ұлтшыл-жікшілдер» деп әшкерелеп, оларға ашықтан-ашық қарсы шығып, «ұлтшылдармен» күрес науқанын үдетті. Ф.И.Голощекин капиталистік 16 елде орналасқан кө - мекке өте мұқтаж 36 түрмеге қамқорлық жасау мақса - тында жергілікті кулактармен күрес науқанын қызған үстіне қыздыра түсті. Мерзімді басылым беттері нау - қанды ұрандардан көрінбей қалды. Нәтижесінде Қа - зақстанда 1928 жылы Голощекинге қарсы келетін бірде- бір қазақ қалмады. Қазақстандағы «бай-кулактармен», «ұлтшылдармен» күрестің аяғы «кулак-террористердің» атылуына алып келді. Автор осындай тарихи деректерді рет-ретімен орынды пайдаланған. Келесі кезекте Қазақстанда қамбадағы астық қалдық - тарымен бірге адамдардың жүрегінен Жаратушы Иені де жұлып тастауды көздеген большевиктер мешіттерді клуб - тарға, мәдениет үйлеріне айналдырып, «Діни алаңдаушы - лыққа қатаң соғыс жариялаймыз», «Діни меңдуананы жұ - лып тастайық!» деген ұрандарды көтеріп, дінді жерлеуге бет бұрды. Большевиктік өкімет өзі үшін ең қымбаттыны – құдайсыздықты сыйласа, жетпіс жылдан аса өмір сүрген коммунистік партия имансыз үш-төрт ұрпақты тәрбиелеп шығарды. «Осылайша жанды «адам материалынан» таби - ғи, тамырлы, ерекшенің бәрін кесіп тастау арқылы нұрлы болашақ конструкторлары совет адамын жасап шығарды» [203-б.]. Имансыздықтың зардаптары тәуелсіздік алғаны - мызға жиырма жылдан асса да аяғымызға тұсау болып келе жатқаны бүгінгі өзіміз өмір сүріп отырған қоғамның шындығы. Қазіргі таңда төңірегімізде болып жатқан қані - шерлік, зұлымдық әрекеттер – адам бойына дендеп кірген атеистік тәрбиенің көрсеткіші. Өлкелік комитеттің пленумдарында сөйлеген сөздер - ден, мерзімді басылым беттерінен келтірілген нақты сандар шығарманың деректілігін арттыра түскенін баса айту керек. Бұл шығарма авторының ХХ ғасырдағы ғана емес, жалпы қазақ трагедиясы жөнінде көп ізденгендігін байқатады. Тарихшылардың пайдалана бермейтін де - 338 ректерінен келтірілген мысалдар шығарманың көр - кемдігінен гөрі деректілік сипатының жоғары екендігін аңғартады. Қазақстандағы алапат жұт туралы тарихи құжаттарды орнын тауып қиюластыра білген жазушы осындай ашар - шылықтың біршама елдерде белең алғанын да назардан тыс қалдырмаған. «Қазақ жерінде, Ресейдің көптеген об - лыстарында, Украинада, Орта Азия мен Сібірде ондаған мың адам өлігінен тау тұрғызылды. Алайда заң бойын - ша да, саяси тұрғыдан да аштық құрбандары қылмыс - керлер емес болатын» [31-б.] деген жолдар атың өшкір ашаршылықтың кім-кімді де аямағандығын байқатады. Қазіргі таңда қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні мемлекет тарапынан қолға алынып, арнайы аталып өтеді. Сол күні ашаршылықтың құрбаны болған жандар - ды да еске алып жатамыз. 1932 жылғы ашаршылыққа 80 жыл толғаны 2012 жылы кеңінен алатып өтті. Мұның барлығы бүгінін білгісі келетіндердің өткен тарихымыз - ға үңілуіне алып келеді. Сондықтан бүгінгі тәуелсіз қа - зақ елінің кешегі қаралы тарихының көркем шежіресін жасаған В.Михайловтың аталған хикаятын деректі про - заның жақсы үлгісі ретінде қабылдаған жөн. |