Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного
ВОПРОСЫ ОСВЕЩЕНИЯ ПАМЯТИ НАЗИРА ТУРЕКУЛОВА
жүктеу/скачать 7,72 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- В этой статье рассматриваются вопросы освещения памяти имени Назира Турекулова в целом и в особенности в городе Туркестане.
- COVERAGE QUESTIONS FOR THE MEMORY OF NAZIR TOREKULA
- This article deals with the questions about Nazir Torekulov’s history and generally about the features of Turkestan.
- МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛҒА ЫҚПАЛЫ (1991-2014 Ж.Ж.) Аннотация
- Пайдаланылған әдебиеттер
- IMPACT OF MIGRATION ON DEMOGRAPHIC
- B.Zh. Atantaeva, N.Ye. Kassaimova The article considers the impact of migration on demographic situation in Kazakhstan in 1991
- «ДҮНИЕЖҮЗІЛІК САУДА ҰЙЫМЫНДАҒЫ» ДАУЛАРДЫ ШЕШУ УАҒДАЛАСТЫҒЫНДА АРНАЙЫ ЖӘНЕ ДИФФЕРЕНЦИЯЛАНҒАН РЕЖИМ Түйіндеме
ВОПРОСЫ ОСВЕЩЕНИЯ ПАМЯТИ НАЗИРА ТУРЕКУЛОВА В ЦЕЛОМ И В ОСОБЕННОСТИ В ГОРОДЕ ТУРКЕСТАНЕ М.М.Тастанбеков, Л.С.Динашева В этой статье рассматриваются вопросы освещения памяти имени Назира Турекулова в целом и в особенности в городе Туркестане. COVERAGE QUESTIONS FOR THE MEMORY OF NAZIR TOREKULA MAINLI IN THE CITY TURKESTAN M.M.Tastanbekov, L.S.Dinasheva This article deals with the questions about Nazir Torekulov’s history and generally about the features of Turkestan.
ӘОЖ 94:325.1(574) Б.Ж. Атантаева, Н.Е.Касаимова Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті МИГРАЦИЯЛЫҚ ПРОЦЕССТЕРДІҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ АХУАЛҒА ЫҚПАЛЫ (1991-2014 Ж.Ж.) Аннотация: Бұл мақалада 1991-2014 жж. арасында миграциялық процесстердің Қазақстандағы демографиялық ахуалға ықпалы айтылған. Мемлекеттің миграция және демография сияқты қоғамдағы аса маңызды мәселелерге байланысты ұстанып отырған саясатына көңіл аударылған. Түйінді сөздер: миграция,миграциялық процесс,миграция сальдосы, демография. 335
Қазақстан тәуелсіздігін алған уақыттан бастап, демографиялық жағдай – мемлекеттің назарындағы негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Себебі, кез-келген елдің қалыпты демографиялық жағдайының сол елдің өндіргіш күштерінің дамуына және қолайлы әлеуметтік ортаның қалыптасуына бірден-бір ықпал ететін фактор. Сонымен қатар демографиялық жағдайдағы тепе-теңдіктің бұзылуының қоғамдық дамудың көптеген салаларына қолайсыз әсер ететіні де белгілі. Мәселен, 1985 жылы жарияланған, үлкен нәтижеге жете алмаған қайта құру кезеңіндегі іске асырылған шаралар демографиялық жағдайдағы дисбалансқа әкелген, содан барып әлеуметтік- экономикалық қатынастарды күрделендірген және бұл өз тарапынан этносаралық қатынастарды шиеленістерген фактор болды. Оның салдары әлі күнге дейін сыз беріп келеді. Кезінде шиеленістер бүкіл КСРО территориясында орын алып, кейбір аудандарда азаматтық соғысқа дейін өршіді. Осылардың барлығы этносаралық қатынастардың шиеленісуіне әкелді. Біз бүгіндері осыларды КСРО-ның ыдырауына әкелген басты себептердің бірі ретінде айта аламыз [1,411]. КСРО ыдырағаннан кейін, яғни 1990-шы жылдардың басынан бастап посткеңестік кезеңде жаңадан тәуелсіздік алған елдерді қамтыған арлы-берлі миграциялық процесстер орын алды. Осының салдары ретінде интенсивті миграция процессі жүрді. Бұл посткеңестік тұрғындардың басым көпшілігін қамтыды. Осы кезеңде біздің елімізге түрлі тарихи жағдайларда, әр уақытта келген ұлт өкілдерінің сол кездегі ұрпақтары: орыстар, украиндар, белорустар, немістер және т.б. тарихи отандарына немесе қоныстануға таңдаған елдеріне кете бастады. Сөз жоқ осының бәрі еліміздің алдағы қалыптасатын ұлттық құрамындағы және демографиясындағы ерекшеліктеріне әсері болды.
Кеңес дәуірінде өз туған жерінде азшылыққа айналған қазақ ұлты тек тәуелсіздік жағдайында басым көпшілікке айналды: 2009 жылғы ұлттық санақ бойынша олар 10 миллионнан асып, 63,1 % -ға жетсе, 2013 жылы 1 сәуірге 11058 мыңға жетіп, үлесі 65,2% болды [2,4]. Бұл өсудің негізгі қайнары болып: табиғи өсім және шетелдердегі 5,5 млн. қандастарымыздың 1 миллионнан астамының тарихи отандарына, яғни Қазақстанға қайта оралуы болып табылады. Бұл қазақ ұлты үшін аса үлкен фактор болды. Қазақстандағы миграциялық процесстер стихиялы түрде емес, құқықтық тиянақтарға негізделген. Миграцияға байланысты Қазақстан Республикасында кең көлемдегі заңнама қалыптасты. Осының бәрінің негізінде Қазақстан Республикасының Конституциясы тұр. Еліміздің Конституциясы негізінде әр кездерде миграциялық процесстерге жауап беретін «Иммиграция туралы» заң (1992 ж. 26 маусым), «Қазақстан Республикасында шетелдік азаматтардың құқықтық жағдайлары туралы» Республика Президентінің Жарлығы (1995 ж. 19 маусым), «Халқымыздың көші- қоны туралы» Заңы (1997 ж. 13 желтоқсан), ҚР көші-қон саясатының Тұжырымдамасы (2000 ж. 5 қыркүйек), ҚР көші-қон саясатының 2001-2010 жж. арналған салалық Бағдарламасы (2001 ж. 29 қазан) мен «Нұрлы көш» Бағдарламасы сияқты мемлекетіміздің ұстанған саясатынан өрбитін заңдар мен бағдарламалар қабылданды [3].
Жалпы миграция процесстерінің тарихына аздаған шолу жасайтын болсақ, 1970-ші жылдарға дейін Қазақстан халқының қалыптасуы табиғи өсімнің және 1950-1960-шы жылдарда Қытай халық Республикасынан келген репатрианттардың арқасында болды. Ал сол 1970-ші жылдардан бастап, қазақ емес ұлт өкілдерінің сырттан келуі айтарлықтай төмендеді. Осылайша, 1966-1979 жылдар аралығында басқа өңірлерден Қазақстанға келушілердің саны 60% кеміді, ал 1975 ж. бастап Қазақстандағы республикааралық көші-қонда теріс сальдосы көрініс тапты.
Статистикалық мәліметтердегі халықаралық миграция туралы 1989 жылға дейін тек елімізден кеткендер мен келгендердің жалпы сандары ғана көрсетілген. 1989 жылғы халық санағы жүргізілгеннен кейін ғана бұл процесстерді нақты құжаттандыруға мүмкіндік туды. Сол 1989 жылғы санақтағы халықаралық миграция бойынша елімізге 7.6 мың адам келсе, ал кетушілердің саны 54.2 мың адам. Яғни, Қазақстаннан КСРО-ның басқа елдеріне кеткендердің саны келгендер санынан тым көп, теріс сальдо көрсеткіші 46.8 мың адамды құрайды. Көбінесе РСФСР-ға (20,5 %) және Украинаға (2 %) кетіп жатты. Жане мұнда бір айта кететін жайт, елден тыс кеткендердің қала тұрғындарының үлесінің 67,7 % құрады, ал ауылдық жерлерден 32,3%. Тұрғындардың ауылдық жерлерден КСРО- ның басқа аймақтарына кетулерінің басты себебі, сол кездегі урбанизация болып табылады. Халықтың жаппай қалалық немесе басқа жерлерге көшуі тың және тыңайған жерлерді игерудің
336
аяқталуы, ауылшаруашылығындағы жұмысшылардың біліктілігінің артуы, ауыл шаруашылығының электрификациясы және ауылдағы жұмыс күшінің резервтелуі секілді мәселелерге байланысты болды. Келушілердің дені КСРО республикаларынан, әсіресе РСФСР-дан - 16,3%, Азербайжаннан – 4,0%; және Орталық Азия мемлекеттерінен (Тажикстаннан – 2,2 %; Өзбекстаннан – 1,6%; Түрікменстаннан – 5,5%). Түрікменстаннан келген мигранттар есебінен әсіресе 1975-1984 жылдар аралығындағы механикалық өсім 3 есеге артты (1975 ж. 475 адамнан 1984 ж. 1489 адамға жеткен). Ауыл тұрғындарынан қарағанда (47,9 %) қала тұрғындарының (52,1 %) көші-қон белсенділігі басымырақ болды [4,38]. Мигранттардың ұлттық құрамы біркелкі болмады. Яғни, 1979-1989 жылдардағы келген мигранттардың 2% - қазақ ұлты болса, орыстар- 49%, украиндықтар – 16%, белорусстер – 5%, басқа ұлттар өкілдерінің үлесі – 28%. Ал кеткендер көбінесе орыстар, украиндықтар, белорусстер, келгендер – өзбектер, қырғыздар,түрікмендер [4,40].
1990-шы жылдары КСРО-да және Қазақстанда орын алған жағдай осы процесстерді одан әрі тереңдетті. Қазақ елінің тәуелсіздік алуы үлкен экономикалық және қоғамдық-саяси өзгерістерге әкелгені белгілі. Алғашқы кезеңдердегі халық шаруашылығындағы қиындықтар, бүкіл экономиканы нарық қатынастарына негіздеп қайта құру өз тарапынан миграциялық процесстерге әсері болған себеп ретінде қарастырылады. Бұл жағдай халық шаруашылығының өнеркәсіп, ауылшаруашылық және сауда сияқты салаларын толықтай қамтыды. Осы кезеңдердегі республика экономикасындағы дағдарыс құбылыстарының тереңдеуі, сонымен қатар халықтың өмір сүру деңгейінің төмеңдеуі қоғамдағы жағымсыз демографиялық үрдістерге ықпал етті. Бірақ қазақ халқының шетелдерге тарап кеткен диаспораларының өкілдерінің тарихи отандарына орала бастауы немесе елімізге әр кезеңдерде келген, сонымен қатар кеңестік тоталитаризм кезіндегі күшпен қоныс аударылған басқа ұлттардың ұрпақтарының өз тарихи отандарына кетуі де бүгіндері заңды құбылыс ретінде қарастырылады. Ш. Уалиханов атындағы тарих және этнология институтындағы халықтану және тарихи тұлғатану бөлімінің ғалымдарының зерттеулерінде, Қазақстан халқының ұлттық және әлеуметтік құрамының өзгерісіне әсер еткен негізгі фактор миграция процессі деп көрсетіліп, миграция тарихы үш дәуірге бөліп қарастырылған. Үш дәуірге бөлінгенімен, оның ішкі кезеңдері әртүрлі көрсетілген. Ғалымдардың бұл мәселе жөніндегі пікірлерін талдай келіп, солардың ішінде М-А.Х. Асылбеков, Г. Ниязханқызының тұжырымдарын қарастырып, Қазақстандағы миграция процесстерін төмендегідей дәуірлер мен кезеңдерге бөлген: I отарлық дәуір – XVIII ғ. 30-жылдарынан 1917 ж.; II дәуір – Кеңес заманы – 1917-1991 жж.; III дәуір – Тәуелсіздік дәуірі – 1991 ж. Осы үшінші кезенді институт ғалымдары екі кезеңге бөлген: 1- кезең – 1991-2003 жж., яғни, шығыс славян, неміс және басқа этностар өкілдерінің өздерінің тарих отандарына қайтқан, шетелдегі қандастарымыздың оралуы басталған, дегенмен миграцияның теріс нәтиже-айырма (сальдо) берген жылдары, 2-кезең – 2004 жылдан басталып, осы күндерге дейін жалғасып жатқан кезең, теріс айырма (сальдо) оңға айналған жылдар [2,9]. 1989-1999 жж. аралығында – табиғи өсім 1551 мың адамды құраған, дегенмен Қазақстаннан сыртқа кеткендердің орнын бұл табиғи өсім толтыра алмады. Осы он жылда елден 3108,4 мың адам шетке көшсе, 1145,8 мың адам елге келген, ал кері сальдосы – 1963 мың адам болған, яғни табиғи өсім миграциядан 412 мың адамға аз болды. Миграция процессіне тартылғандардың көбісі миграция қарқындылығы жоғары болған ұлттар өкілдерінен неке жасындағылар мен туатын және туу мүмкіндігі жастағылар болғандықтан табиғи өсімнің төмендеуі байқалды. Бұл 1991-1999 жж. аралығында табиғи өсімнің төмендеуі мен 2000 ж. бастап, қайта өсе бастағанынан да көрінеді. Мысалы, 1999 ж. Қазақстан халқы табиғи өсімі 70,1 мың адам болса, содан бері өсуде – 2008 ж. 203,8 мың адамға табиғи өсімі тіркелді. 1993 ж. бастап қазақтардың табиғи өсімі төмендеп, 2000 ж. бастап қайта көтеріле бастады. Бұл жағдайды мынадан байқауға болады, 2000 ж. қазақтардағы табиғи өсім 90,0 мың адам болса, 2005 ж. 134,4 мың адамға 337
жеткен. 1999-2009 жж. арасындағы он жылда туудың жиынтық көрсеткіші 1,8 промилльден 2007 ж. 2,47 промилльге, ал 2008 ж. 2, 68 промилльге көтерілді. Қазақстандағы көші-қонның Тәуелсіздік дәуірінің екі кезеңіне талдау жасай отырып, 1991-2003 жж. теріс айырымды миграция әсерінен республика халқының саны азайды, еліміз еңбек жасындағы мамандар мен білікті жұмысшылардың елеулі құрамынан айырылды. Ауыл-село тұрғындарының, соның ішіндегі ең бастысы – еңбек жасындағылардың саны да кеми түсті. Яғни, республиканың еңбек етуші адамдар қорына зиян келтірілді. Миграцияның кері айырымның негізгі себебі Қазақстандағы орын алған саяси, экономикалық, әлеуметтік дағдарыс болды. Сондықтан, еліміздің демократия мен нарық қатынастарына өтуі негізінде сыртқы, ішкі экономикалық қатынастарды қалпына келтіру міндеті ел болашағының, соның ішінде миграцияның теріс айырымын тоқтатудың негізіне айналды. Сыртқы миграциядағы қазақ ұлт өкілдерінің үлесінің аздығы 2004-2009 жж. қазақ ұлтының санының ұлғаюына әкелген негізгі себеп болды. Келесі себеп кезінде тарихи отандарын лажсыздан тастап кетуге мәжбүр болған қазақтардың қазіргі ұрпақтарын ХХ ғ. 90-жж. басынан іске асырылған елімізге қайтару мақсатындағы белсенді шаралардың нәтижелілігі және де қазақтардың басқа ұлт өкілдеріне қарағанда табиғи өсімінің едәуір жоғары болғандығы. Қазақстандағы 1991-2009 жж. аралығындағы миграцияның ерекшелігі ХХ ғ. 90-жж. аяғынан басталған еліміздегі саяси, ұлтаралық қатынастардың тұрақталынып, нарықтық экономиканың халық шаруашылығына белсенді түрде енуі, экономиканың біршама серпінді дами бастауы, Отанымыздың халықаралық қатынастағы өзіндік орнының айқындалуы миграция құбылыс-тарының тиімді қалыптасуына зор әсер етті [5,23]. Кесте 1 Этностар бойынша сыртқы миграция (2009-2011 жж.) [6]. адам
Иммигранттар Иммигранты Эмигранттар Эмигранты Көші- қон айырымы Сальдо миграции 2009
2010 2011
2009 2010
2011 2009
2010 2011
Барлық этностар 41485 41996
38004 33983
26531 32902
7502 15465
5102 Қазақтар 30130 29579
26720 1707
1305 1478
28423 28274
25242 Орыстар
6013 5655
4641 23451
18737 23653
-17438 -13082
-19012 Өзбектер 479 684
650 119
125 99
360 559
551 Украиндар 614 504
444 2715
1914 2597
-2101 -1410
-2153 Ұйғырлар 108 95
114 23
24 19
85 71
95 Татарлар 433 405
373 883
651 765
-450 -246
-392 Немістер 435 405
324 2130
1516 1789
-1695 -1111
-1465 Басқа
этностар 3273
4669 4738
2955 2259
2502 318
2410 2236
Кестеден миграцияның оң сальдо көрсеткішін байқаймыз, ал
2012 ж. иммигранттар саны 366137 мың адам, 2013 ж. – 361372 мың адам, 2014 ж. – 422400 мың адам болса, эмигранттар саны 2012 ж. -367563 мың адам, 2013 ж. 361351 мың адам, 2014 ж. – 434562 мың адам. Яғни көші-қонның біраз теріс сальдосы байқалады [7] .
Бүгінгі таңда сыртқы миграция мәселесінде шет елде білім алатын жастарымыздың бір бөлігінің сол елдерде қалып қоюлары, сөз жоқ біздегі экономикалық, демографиялық және әлеуметтік дамуға қолайсыз жағдай екендігі алаңдатады. Бұл кереметтей үлкен фактор болмаса да көңіл аударуға тұратындай жағдай. 2013 жылғы мәлімет бойынша шет елдерде оқитын қазақстандық студенттердің саны 45 мыңнан асатын көрінеді [8,143]. Сөз жоқ бұл аз көрсеткіш емес. Бұл жерде қынжыла айтсақ та, оның себептеріне үңілу қажет. Жастардың бір бөлігінің елге қайтпауының себебінде негізінен жұмыспен қамтамасыз етілу факторының тұратынын айтамыз.
Қорыта айтқанда, миграциялық процесстер қазіргі кезеңде біршама қалыпты жағдайға түскенімен, оның демографиялық үрдістерге тигізер ықпалы, қалыптасатын әлеуметтік- экономикалық және қоғамдық-саяси ахуалға байланысты өзгеріп отырмақ.
338
1.
Пресс, 2000. -608 с.+вкл.28 с. 411 б. 2.
Тәуелсіз Қазақстан халқының көші-қоны (1991-2010) / М-А.Х. Асылбеков, Г. Ниязханқызы; жауапты редакторы т.ғ.д., доцент А.И. Құдайбергенова. – Өскемен: ШҚМТУ,2013.-154 бет 3.
– 1997 ж. 14 желтоқсан және т.б. 4.
Асылбеков М.Х., Козина В.В. Казахи (демографические тенденции 80-90-х годов). – Алматы: Өркениет,2000. – 102 с. 5.
демографиялық дамуға әсері (1991-2009 жылдар). Автореферат.Алматы.2010. - 23 бет 6.
http://www.economy.kz/blog/demografya.pdf
7. Қазақстанның демографиялық жылнамалығы.
http://www.stat.gov.kz/faces/wcnav_externalId/publicationsCompilations;jsessionid=txhxWP5TSH p0ZtPLQCB1vyBtC583CFL3HYQ4CvJfDpnp8Cjht2lB!1219296013?_adf.ctrl- state=jg2wt3e3e_4&_afrLoop=24116113592978989#%40%3F_afrLoop%3D24116113592978989 %26_adf.ctrl-state%3Dj5rs9o2n2_4
8. Социальная активность молодежи Казахстана в современных социально-политических реалиях. Коллективная монография/ Под.общ.ред. З.К. Шаукеновой. – Алматы: ИФПР КН МОН РК,2014. – 168 с. 143 бет ВЛИЯНИЕ МИГРАЦИОННОГО ПРОЦЕССА НА ДЕМОГРАФИЧЕСКУЮ СИТУАЦИЮ В КАЗАХСТАНЕ (1991-2014 Ж.Ж.) Б.Ж. Атантаева, Н.Е.Касаимова В этой статье рассмотрено влияние миграционных процессов на демографическую ситуацию Казахстана в 1991-2014 годах. Проанализировав демографические процессы, авторы показали их динамику и исследовали этнический состав мигрантов. IMPACT OF MIGRATION ON DEMOGRAPHIC SITUATION IN KAZAKHSTAN IN 1991-2014. B.Zh. Atantaeva, N.Ye. Kassaimova The article considers the impact of migration on demographic situation in Kazakhstan in 1991- 2014. The authors focused on the governmental policy concerning such important issues as migration and demography.
339
ӘОЖ 341.16 А.Ш. Әмірбекова, Е.Ш. Рахметов Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық универститеті
Нашар дамыған және саяси, экономикалық жетістіктері шектеулі дамушы елдердің көбінің қазіргі жағдайының түп тамыры – отарлық дәуірмен тығыз байланысты. Бұл мемлекеттердің көбі ұзақ уақыт бойы империялардың отары болғандықтан тәуілсіздік алғаннан кейін де әлемдік деңгейдегі шешім қабылдау процесіне толыққанды араласа алмай келеді. Дамушы елдердің экономикаларының шектеулілігі бірнеше факторларға байланысты болып отыр: көптеген отар мемлекеттердің экономикасында метрополияға қызмет көрсету үшін пайдаланылған отарлық дәуірдің қалдығы сақталуда, табиғи ресурстардың аздығы және географиялық оқшаулануы, экономиканы басқарудың нашарлығы және жемқорлық. Дамушы елдердің осындай ерекшеліктері есепке алына отырып, Дүние жүзілік сауда ұйымы шеңберінде оларға біршама тиімді жағдай қалыптастыруға көңіл бөлінді. Дүниежүзілік сауда ұйымы (бұдан кейін ДСҰ) мақсаты – көпжақты сауда жүйесін қалыптастыра отырып, мүмкіндігінше, көптеген елдердің экономикаларын интеграциялау және барлық қатысушы елдерге тиімді болатындай еркін сауда принциптеріне сәйкес, әлемдік деңгейдегі сауда ынтымақтастығын құру. Дамушы елдердің экономикасының қолайсыз позициясын түзеу үшін арнайы режимнің бір түрі ұсынылмаса, экономикалары қуаттырақ басқа елдермен бәсекелесе алмайтыны белгілі. Арнайы режимсіз, дамушы елдер тиімсіз көпжақты сауда келісіміне тап болып, біржақты сауда саясаттарына қайта оралар еді. Сондықтан, ДСҰ-ның дамушы елдер үшін арнайы және дифференцияланған режимді ұсынуы –жүйеде көбірек интеграциялауға қол жеткізу мақсатынан туындаған болатын. Дауларды реттеу жүйесі аясында мемлекеттердің бір-біріне тең болғаны және жүйенің тұтастығын әрі сенімділігін сақтау үшін заңсыз сауда тәжірибелері туралы шағымдар айтуға да тең мүмкіндік болғаны маңызды. Дамушы елдердің дауларды реттеу жүйесін тиімді түрде қолдану үшін қаржылық және құқықтық ресурстары әрдайым жеткілікті бола бермейтіні құпия емес. Бұл дамыған елдерді ұтымды позицияға қояды және оларға тиімді нәтижені қамтамасыз етуге көбірек мүмкіндік береді. Сондықтан, барлық мемлекеттерге тең мүмкіндікті қамтамасыз ету үшін, дамушы елдерге арнайы және дифференцияланған режимді ұсынып, екі топқа бөлінген елдердің ресурстарының арасындағы алшақтықты азайту маңызды болды.
340
Арнайы және дифференцияланған режим дамушы мемлекеттердің дамыған мемлекеттермен дауласуы барысында оларға неғұрлым қолайлы жағдай жасауға арналған арнайы ережелерден тұрады. Бұл ережелер ДСҰ келісімдерінің ажырамас бөлігі ретінде ДСҰ мүшелері үшін міндетті болып табылады. Арнайы және дифференцияланған режимнің негізін ДСҰ-ны құру жайлы Маракеш келісімі бойынша «дамушы мемлекеттерге, әсіресе, оның ішінде нашар дамығандарына олардың экономикалық даму қажеттіліктеріне тиімді шаралар қажет» екендігі атап өтілді [1]. Басқа ДСҰ келісімдеріне қарағанда Дауларды шешу уағдаластығында (бұдан кейін ДШУ) арнайы және дифференцияланған режим қабылданды [1, 111]. ДШУ дамушы және нашар дамыған мемлекеттердің арнайы жағдайын ескере отырып, оларға қосымша процедуралар немесе жеңілдіктер және құқықтық көмек береді. Арнайы және дифференцияланған режим мемлекеттер арасында жүйенің тиімділігін тең пайдалануы үшін жақсы шешім болып көрінгенімен, кейбір кемшіліктері бар.
дамушы мемлекет дамыған мемлекетке қарсы іс қозғаса, дамушы мемлекет ДШУ-ның 4,5,6 және 12 баптарының орнына 1966 жылғы Шешімге жүгінуге құқығы бар (ДШУ 3.12 бап). Яғни, қалыпты процеске балама ретінде дауды шешу үшін Шешімге жүгіне алады. Егер Шешімнің ережелері мен процедуралары мен ДШУ-ның 4,5,6 және 12 баптары баяндаған ережелер мен процедуралары сәйкес келмеген жағдайда, Шешімнің ережелері қолданылады. Консультация сатысы. Консультация барысында мүше мемлекеттер дамушы мемлекеттердің белгілі мәселелері мен мүдделеріне арнайы көңіл бөлуі қажет (ДШУ 4.10 бап). Егер консультация барысындағы мәселе дамушы мемлекет қабылдаған шара болып табылса, тараптар консультацияның әдеттегі мерзімін созуға келісе алады. Алайда, консультация мерзімі дамушы мемлекет жауапкер болған жағдайда ғана ұзартыла алады. Егер консультация нәтижесінде тараптар келісімге келмесе, Дауларды шешу органының (бұдан кейін ДШО) төрағасы консультация мерзімін соза алады (ДШУ 12.10 бап). Дамушы мемлекет бастаған істің консультациясы сәтсіз аяқталса, 1966 жылғы Шешім бойынша, лауазымына тиісті бітімші ретінде әрекет ететін Бас директордың игі қызметтеріне (good offices) жүгінуге құқығы бар. Бұл құқық Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісімі(General Agreement on Tariff and Trade - бұдан кейін ГАТТ) уақытында бірнеше рет қолданылған [6,61]. Дамушы мемлекеттерге консультация сатысында берілген арнайы режим олардың мәселелеріне назар аударуды мақсат еткенмен, кемшілігі де жоқ емес. Бұл ережеде консультация барысында дамушы мемлекеттердің мәселелері мен мүдделеріне қажетті «арнайы назар» қалай аударылу қажет екендігі айтылмаған. Ереженің нақты болмауы мемлекеттердің ережені қаншалықты дұрыс қолданғандығын бағалауға қиындық туғызады. Дегенмен, ДСҰ келісімдерінде арнайы және дифференцияланған режим ережелері сипаттама түрінде ғана болып, ережелердің жүзеге асырылу шарттары жазылмағандықтан, дамушы мемлекеттер ережелерді тәжірибеде қолданбаған [10, 19]. Аралық топ сатысы. Арнайы және дифференцияланған режим аралық топ сатысында да бар. Дау дамушы мемлекет пен дамыған мемлекет арасында болған жағдайда, дамушы мемлекет өтініш жасаса, дамушы мемлекеттен кем дегенде бір Аралық топ мүшесін қосуы қажет (ДШУ 8.10 бап). Зерттеушілердің бір тобы даудың құқықтық негіздері дамушы мемлекетке тиімсіз болған жағдайда, бұл ереженің ешбір пайдасы жоқ деп есептесе, екінші бір тобы бұл ереже құқықтық пайда табу үшін емес, дамушы мемлекеттердің жүйеге сенімін арттыру үшін жасалынған деп есептейді [11, 83]. Сонымен қатар, дамушы мемлекеттен шыққан аралық топ мүшесі дауды қарастыру барысында дамушы мемлекеттердің жағдайы жайлы жеке білімін қолданып, фактілерді шынайы мәнерде талдау жасау арқылы дауды сол мемлекеттің пайдасына шешілуіне ат салысуы мүмкін. Ал егер аралық топ мүшелерінің біреуі дамушы мемлекеттен болса, қалған екеуі дамыған мемлекеттен болуы ықтимал. Мұндай жағдайда дамыған мемлекеттерден шыққан аралық топ мүшелері дауды дамыған мемлекеттің пайдасына шешуі мүмкін деген де пікір бар [13,4]. Алайда, аралық топ мүшелері дауды шешу процесінде бейтарап болуға міндетті болғандықтан, қандай елден шыққандығы немесе дауға қатысушы мемлекеттің даму деңгейіне қарамастан істі әділ шешу міндеті басым болуы қажет. Егер де, дамушы мемлекеттерден шыққан аралық топ мүшелерінің санын екіге дейін көбейтуді ұсынатын болсақ, дамушы мемлекеттерден шыққан білікті мамандардың аздығы аралық топты құраудың өзін мәселеге айналдыруы мүмкін. Бұл талқылаулар ереженің құқықтық пайда үшін емес, дамушы мемлекеттердің жүйеде сенімін арттыру үшін жасалынғандығын көрсетеді. Егер дамушы мемлекет жауапкер ретінде қатысса, аралық топ оған өз мүддесін қорғауды дайындау және ұсыну үшін жеткілікті уақыт беруі қажет. Қосымша уақыт беру дамушы мемлекеттердің дәлелдемелер дайындауы мен ұсынуы үшін қажет. Олардың институционалдық,
341
құқықтық және адами әлеуеті шектеулі болғандықтан, келіссөздерге тиімді қатысу мен аралық топ алдында дәлелдемелерін дайындау мен ұсыну үшін қарсылас дамыған мемлекеттерге қарағанда ұзағырақ уақыт қажет етеді. Алайда қосымша уақыттың берілуі міндетті емес, тек тараптардың келісуі арқылы жүзеге асады. Тараптар келіспеген жағдайда, ДШО төрағасы мерзімді созу жайлы мәселені өз қалауынша шешеді. ДШО төрағасы шешіміне талапкердің қарсы шығуы созу мерзімінің қысқа болуына немесе басқа шектеулердің қойылуына әкелуі мүмкін [15, 185]. Сонымен қатар, бұл құқық тек жауапкер дамушы мемлекеттерге ғана қатысты. «ЕО-Банан III» ісінде бұл бап дамушы мемлекет жауапкер болғанда ғана қолданады деп, аралық топ үшінші тараптардың дәлелдемелер дайындауға қосымша уақыт беру арызын қарастырылмаған болатын [5]. Бұл уақыт дауды шешу процедурасын аяқтау үшін тиісті уақытпен шектеліп одан аспауы қажет (ДШУ 12.10 бап). Бұл баптар дамушы мемлекеттер пайдасына жұмыс істейтін ережелер екендігі анық. Бір немесе бірнеше тарап дамушы мемлекет болған жағдайда, аралық топ баяндамасында қамтылған келісімдердің қатысушысы болып табылатын дамушы мемлекеттерге арнайы және дифференцияланған режимнің қалай қолданылғандығы жайлы мәліметті нақты жазуы қажет (ДШУ 12.11 бап). Бұл ережелердің дауды шешуде қаншалықты тиімді болғандығын және олар іс жүзінде қалай қолданылғандығын көрсету үшін жасалынған. Бұл баптың талабы бойынша аралық топ тиісті ережелерді ескеруі қажет, бірақ бұл ережелерді нақты қолдану жайлы талап жоқ [13, 5]. 12.11 бабы аралық топтардың өз баяндамаларында дауды объективті қарастыру жайлы жалпы міндеттеме (ДШУ 11 бап) ретінде ғана қаралады [14, 88]. Аралық топтың бұл ережелерді қалай ескеру қажеттігі нақты , ереженің мақсаты анық емес [13, 5]. Сондықтан, бұл ережені аралық топ мүшелері өз шешімі бойынша қолдануы мүмкін. Сонымен қатар, 12.11 бабы бойынша дамушы мемлекеттерге берілген арнайы және дифференциалды режим ережелеріне сілтеме жасаған кезде аралық топ бұл мәселені қарастыруы тиіс. Дамушы мемлекеттердің барлығы арнайы және дифференциалды режим ережелерін дау шешуде қолданғысы келмеуін, оларға таңдау құқығы берілгендігі деп түсінуге болады. Алайда, дамушы мемлекеттердің көпшілігі үшін бұл таңдау мәселесі емес, бұл ережелерді қолдана алатындығы жайлы білімі мен әлеуетінің болуына байланысты болып табылады [15, 187]. Құқықтық, қаржылық, институционалдық әлеуеті шектеулі дамушы мемлекеттер үшін өзі де күрделі ДСҰ құқығы одан да бетер күрделене түседі. Ал, егер арнайы және дифференциалды режим ережелеріне жүгінуді дамушы мемлекеттерге таңдатпай, аралық топ автоматты түрде қарастырса, дамушы мемлекеттердің бұл ережелерді қолданудан пайда табуы мүмкін еді [15, 187]. Шешімдерді орындау сатысында дамушы мемлекеттердің осалдығы ерекше көрінеді. Талапкер бола отырып, шешімнің орындалуы үшін саяси және экономикалық күш көрсете алмауы, ал жауапкер болғанда шешімді орындауға байланысты мәжбүрлеп, қысым көрсететін экономикалық және саяси мәселелерге кездеседі. Аралық топ ұсыныстарын орындау сатысында дамушы мемлекеттерге берілген арнайы және дифференциаланған режимге байланысты бірнеше ережелердің жазылуы мүмкін осыған байланысты болар[15, 189]. ДШУ 21.2 бабы бойынша, дауды реттеудің нысаны болып табылатын шараларға қатысты дамушы мемлекеттердің мүдделерін көздейтін сұрақтарға ерекше көңіл аудару қажет. Баптың нұсқаулық сипатта болуы, оның мүмкіндігінше жасалу қажет екендігін, бірақ міндетті еместігін көрсетеді [3]. Сондықтан, бұл баптың тәжірибелік маңызы жоқ, пайдасы жоқ ереже болып табылады [15, 190]. Бұл кемшілікті ДШО немесе аралық топтың шешімге жай ғана бірнеше параграф қосу арқылы немесе ұзағырақ қарау арқылы шешуге болатындығын Хорн мен Мавроидис атап өткен [8, 27]. Сонымен қатар, ереженің талаптарын орындау үшін «ерекше көңіл» қалай аударылуы қажеттігі жазылмаған [7, 37]. Бұл шешімді орындаудың сәйкестігін бағалауға қиындық туғызады [10, 21]. Сонымен қатар, бұл ереже бірінші кезекте кімге бағытталғандығы түсініксіз. Жалпы және нақты емес сипаты үшін 21.2 бабы дауларды шешу жүйесінің кез келген органының өкілеттігі шеңберінде қаралуы мүмкін [6, 70]. 21.2 бабының жалпы және анық еместігі Индонезия-Автомобильдер [9] және АҚШ-Құмар ойындар [16] істерінде де аралық топтармен аталынып өтіп, осы себепті ЕО-тауық кесінділері[4] және АҚШ-Аргентина (шараның аяқталуына байланысты қайта тексеріс) [17] істерінде аралық топтар бұл бапты елемеген болатын. Бұл даулар 21.2 баптың әлсіздігі мен тәжірибелік маңызы жоқ екендігін көрсетеді. 21.2 баптың жалпы, анық емес және дауларды шешу жүйесінде міндетті емес болуы, оны тараптар мен ДШО өкілдерінің елемеу немесе дұрыс емес талқылауына жол береді. 21.7 бабы бойынша егер дамушы мемлекет тарапынан сұрақ көтерілген болса, ДШО бұл жағдайда қандай іс-әрекет жасау жайлы сұрақты қарастыруы тиіс. Егер іс дамушы мемлекетпен 342
қозғалса, қандай іс-әрекет жасалынуы мүмкін деген сұрақты қарастыра отырып, ДШО дау пәні болып табылатын шаралар әсер ететін сауданы ғана ескеріп қана қоймай, мүдделі дамушы мемлекеттердің экономикасына әсерін де қарастыруы тиіс (21.8 бап). Бұл ережелер дамушы мемлекеттердің негізгі алаңдатушылығын ескеретіндіктен және міндетті болғандықтан маңызды болып табылады. Алайда 21.2 бабы секілді бұл баптарда да нақтылық аз. Ережелер «іс-әрекеттің» қандай түрде болу керектігін реттемейтіндіктен, бұл талаптың қаншалықты дұрыс орындалғандығын бағалау қиын болатындығы белгілі [15, 193]. Мәтінде «тиіс» сөзін қолдануға қарамастан, мұндай арнайы режим дамушы мемлекеттерге қатысты тәжірибеде қолдануды қамтамасыз етпейді [12, 70]. 21.7 және 21.8 баптары бойынша іс-әрекеттер ДШО-да тараптар консенсусқа жеткеннен кейін ғана жасалынады. Нашар дамыған мемлекеттердің дауларды шешу жүйесінде жағдайы орнықсыз болғандықтан, дамушы мемлекеттерге берілген арнайы және дифференциаланған режимнен басқа ДШУ бойынша арнайы процедуралар да қарастырылған. Дегенмен, бұл режимнің тиімділігі күмән туғызады. Нашар дамыған мемлекеттерге берілген арнайы режим оларға тәжірибе жүзінде артықшылық бермеуі мүмкін. Қазіргі таңда дауларды шешу жүйесін тек бір ғана нашар дамыған мемлекет қолданғандықтан [7, 33], тәжірибе жүзінде қалай қолданылатындығын болжау қиын. Бұл арнайы режимнің екі кемшілігі бар. Біріншіден, дамыған мемлекеттердің 24.1 бабына тиісті міндеттемелерін орындауда «тиісті ұстамдылықты» қалай жүзеге асыру қажеттігі анықталмаған [7, 33]. Міндеттемелері нақты емес болғандықтан, олардың қаншалықты дұрыс орындалғандығы жайлы бағалау қиынға түседі. Екіншіден, 24.2 бабы бойынша берілген құқықтар барлық мүшелерге тиісті құқыққа негізделгендіктен (ДШУ 5 бабы), нашар дамыған мемлекеттердің жағдайын реттейтін жаңа ештеңе қоспаған [7, 33]. Сондықтан, мұндай ереженің әсері өте шектеулі.
мемлекеттердің өтініші бойынша оларға дауларды шешу жайында көмек көрсетеді. Көмек көрсету барысында құқықтық мәселелер бойынша қосымша консультация мен дамушы мемлекеттерге дауларды шешу жайында көмек көрсету қажеттілігі туындаған жағдайда, Секретариат дамушы мемлекетке құқықтық мәселелер бойынша білікті маманды бөліп береді. Маман Секретариаттың бейтараптығы қамтамасыз ететін тәсілмен дамушы мемлекетке көмек көрсетеді. Дамушы мемлекеттер дауларды шешу процесін оңтайлы қолданудағы негізгі мәселелері құқықтық экспертизаның шектеулілігі мен сот процесі құнының жоғарылылығы деп есептейтіндіктен қосымша көмек көрсету өте маңызды мәселе болып табылады [10, 23]. Бұл қосымша көмек аталмыш кедергілерді шектеуге бағытталғанымен, олар дамушы мемлекеттердің қажетін орындауүшін жеткіліксіз болып табылады. Дамушы мемлекеттердің ойынша Секретариаттың техникалық көмегінің сапасы мен саны олар үшін тиімді болып табылмайды [12, 73]. Техникалық көмекті жарты күн жұмыс істейтін екі эксперт пен екі кіші қызметкерлер жүзеге асыратындықтан, дамушы мемлекеттер қатысатын даулар санын ескеретін болсақ бұл ресурстардың жеткіліксіз екендігі анық [8, 27]. Сонымен қатар, бұл ереженің тағы бір кемшілігі - техникалық көмек дамушы мемлекет іс бастауға шешім қабылдағаннан кейін ғана берілетіндігі [8, 28]. Алайда, істі бастардың алдында, шараның тиімділігі мен жеңуге болатындығын қарастырудың өзі ұлттық әкімшіліктің тиісті экспертизасын қажет етеді. Сот алдындағы мұндай экспертиза дамушы мемлекеттердің көпшілігінде жоқ болғандықтан, сот сатысындағы техникалық көмектің пайдасы шамалы болып табылады. 27.2 бапэксперттердің бейтарап болуын талап ететіндіктен, олар заңгерлер секілді істі жеңу үшін тиімді амалдарды қолдануға кеңес бере алмайды [10, 23]. Бұл дамушы мемлекеттердің істі қорғау кезінде әлі де заңгерлерді жалдау қажеттігін көрсетеді. ДШУ дамушы мемлекеттерге дауды шешу процесінің барлық дерлік сатысында арнайы және дифференциаланған режим қалыптастыруы қажет. Алайда бұл ережелердің тұжырымдалуындағы және құқықтық сипатындағы кемшіліктері оларды қолдануды тиімсіз шараға айналдырады. Міндеттемелері нақты емес болғандықтан, олардың қаншалықты дұрыс орындалғандығы жайлы бағалау да қиындық тудырады. ДШУ-дағы арнайы және дифференциаланған режим ережелері дамушы мемлекеттердің дауларды шешуге аз қатысуының ең негізгі, адами және қаржылық ресурстары мәселелерін елемейді. Қосымша уақыт беру, консультация сатысын жетілдіру және сол сияқты кішігірім жеңілдіктердің дауларды шешу процесінде дамушы мемлекеттер үшін маңыздылығы тым төмен және біршама күмәнді. Сонымен қатар, бұл ережелердің қолданылуы дамушы мемлекеттердің дәлелдері, аралық топтардың және Апелляциялық органның интерпретацияларымен шектелуі тағы бір кемшілік болып табылады. Бұл кемшіліктер дамушы мемлекеттердің арнайы және дифференциаланған режим ережелеріне аз жүгінуіне және қолдануына әкеледі. Сонымен қатар, бұл ережелерді қолданған жағдайда шешімге әсері болмауы дамушы
343
мемлекеттердің ережелерді қолдануға мүдделі еместігіне алып келеді. Дамушы мемлекеттердің ДСҰ дауларды шешу жүйесінде арнайы және дифференциаланған режимді сирек қолдануы, бұл ережелерде олардың дауларға қатысуының негізгі мәселелері ашып көрсетілмеуіне байланысты деп есептеуге болады.
жүктеу/скачать 7,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|