Х а б а р ш ы с ы в е с т н и к государственного

22 
 
Литература 
 
1 Быкова В.М. Антарктический криль. /Справочник. - М.: ВНИРО. - 2001.-207с. 
2  Дацун  В.М.,  Семенов  Б.Н.  Биологически  активные  вещества.  Технология  продуктов  из 
гидробионтов. Под ред. Т.М. Сафроновой и В.И. Шендерюка. - М.: Колос, 2001. - С. 466-485. 
3 Лябин М.П., Семенов П.С. Совершенствование технологии получения хитозана // Вестник ВолГУ. 
Серия 11. - 2011. №  2 (2)  - С.17-21. 
4 Патент РФ 2073017, МПК С08В 37/08, В01J 20/30, опубл. 10.02.97. 
5 Патент РФ № 2221811, МПК C08B 37/08, опубл. 20.01.2004 г.   
6 Сайт http://www.medicinform.net/product/xenical/chitosan.htm. 
7 Borkowsky J., Kowalczyk W., Struszczyk H. //Progress on Chemistry and Application of Chitin and 1st    
   Derivatives, Vol. IV. - Lodz, Poland, 1998. - P. 149155. 
8 Hall G.M., Reid C.L. //Chitin and Chitosan. Malaysia. - 1995. - P. 47. 
 
ХИТОЗАН АЛУ ТӘСІЛДЕРІ ЖӨНІНДЕ 
Д.К. Кундызбаев, Н.Д. Кундызбаева, А.Е. Приходько 
 
Жұмыстың  бұл  кезеңі  әдебиет  көздерін  талдау  және  әлемде  және  Қазақстан 
Республикасында белгілі хитин және хитозан алу тәсілдерін зерттеуге арналған  
Аудармалар  мәтіні,  цитаталар,  авторлардың  инициалдары,  фамилиялары  және 
цифралық мәліметтер тексерілген.  
 
PRODUCTIVITY OF CHITOSAN PREPARATION  
D.K. Kundyzbayev, N.D. Kundyzbayeva, A.E. Prihodko 
 
The this stage of the study is dedicated to to the analysis of literary sources and the study known 
methods  of  production  chitin  and  chitosan  from  crustacean  shells  in  the  world  and  in    the  Republic  of 
Kazakhstan. 
The texts translation, quotings, initials, surnames and digital material are checked. 
 
 
УДК: 637.525 
 
А.О.Майжанова, Е.Е.Шарипова  
Семейский  филиал  ТОО  «Казахский  научно-исследовательский  институт  перерабатывающей  и 
пищевой промышленности» 
 
ОЦЕНКА ПОКАЗАТЕЛЕЙ КАЧЕСТВА НАЦИОНАЛЬНЫХ СЫРОВЯЛЕНЫХ  
ИЗДЕЛИЙ ИЗ КОНИНЫ 
 
Аннотация:  В  данной  статье  приведены  проблемы  связанные  с  разработкой    новой 
технологией  сыровяленых мясных изделий из конины и пути их  рационального решения. Приведены 
результаты  исследования  по  оценке  качественных  показателей  и  показателей  безопасности 
национальных сыровяленых изделий из конины. 
 
 
Ключевые  слова:  сыровяленые  конские  продукты,  жая,  сур-ет,  качественные  показатели, 
показатели безопасности. 
 
Одним  из  основных  традиционных  источников  мясного  сырья  в  Республике  Казахстан 
является  конина.  По  данным  Агентства  статистики  РК  поголовье  лошадей      с  1  мая  2013  по  1  мая 
2014 года выросло на 111,7 тыс. голов, с 1892,9 до 2004,6 тыс. особей, или на 5,9% [1]. 
Вышеуказанные  статистические  данные  подтверждают,  что  в  РК  имеются  достаточные 
сырьевые ресурсы мяса конины для осуществления реализации производства национальных мясных 
продуктов. На сегодняшний день отечественные производители   балуют 
своих 
потребителей 
многообразием  и  изобилием  мясной  продукции,
 
но  в  тоже  время  готовых  к  употреблению 
деликатесных сыровяленых продуктов из мяса конины на рынке практический нет. Это объясняется 
сложностью технологического процесса сыровяленых мясных деликатесов, отсутствием приемлемых 

23 
 
технологических  решений  и  современной  техники  для  производства  вяленых  мясных  продуктов, 
обеспечивающих  эффективное  использование  данного  вида  сырья  с  применением  перспективных 
видов обработки. 
Таким  образом,  решением  указанных  вопросов  является  создание  научно-обоснованных 
биотехнологий, отвечающих современным требованиям, что обеспечит рациональное использование 
сырья, сокращение энергозатрат, улучшение качества мясных продуктов, а так же спрос за рубежом. 
Исходя  из  вышеизложенного  специалистами  Семейского  филиала  ТОО  «Казахский  научно-
исследовательский  институт  перерабатывающей  и  пищевой  промышленности»  проводятся 
исследования  по  созданию  интенсифицированной  технологии  производства  сыровяленых  мясных 
изделий  из  конины,  основанной  на  использовании  бактериального  препарата,  механического 
массирования и многоступенчатой сушки.  
Разработанная  технология  производства  национальных  сыровяленых  изделий  из  конины, 
включает  в  себя  следующие  технологические  операции:  подготовку  сырья,  приготовление  рассола, 
мокрый  посол,  приготовление  заливочного  рассола,  массирование  (в  заливочном  15%  рассоле), 
выдержку мяса в посоле, трехступенчатую сушку, маркировку, упаковку [2]. 
После  завершения  технологического  процесса  сыровяленые  изделия  экспериментальным 
путем проверяют на качественные показатели и на показатели безопасности. 
Прежде  всего  к 
качественным  показателям  относится  органолептическая  оценка  (внешний  вид,  консистенция,  цвет 
на  разрезе,  запах,  вкус,  сочность),  физико-химические(содержание  влаги,  поваренной  соли, 
остаточное  количество  нитрита  натрия,  кислотное  число  жира  и  перекисное  число  жира), 
микробиологические показатели БГКП (бактерии группы кишечной палочки, сульфитредуцирующие 
клостридии, Staphylococcus aureus, E.coli), показатели безопасности (свинец, кадмий, мышьяк, ртуть, 
бенз(а)пирен) и активности радионуклидов (цезий 137, стронций 90)[3.4]. 
Были  проведены  исследования  по  определению  физико-химических  показателей 
сыровяленых мясных изделий из конины - жая, сур-ет результаты представлены в таблице 1.   
 
 
Таблица  1  -  Физико-химические  показатели  (содержание  влаги,  поваренной  соли,  остаточное 
количество нитрита натрия, кислотное число жира и перекисное число жира) продуктов жая, сур-ет 
 
Наименование продукта 
Наименование показателя 
Показатели 
Жая 
Содержание влаги, % 
43 
Содержание поваренной соли 
9,29 
Нитрит натрия  
0,00268 
Кислотное число жира 
0,5 
Перекисное число жира 
0,014 
Сур-ет 
Содержание влаги, % 
36 
Содержание поваренной соли 
8,82 
Нитрит натрия 
0,00250 
Кислотное число жира 
0,45 
Перекисное число жира 
0,011 
 
 
В  результате  исследований  установлено,  что  содержание  влаги  в  жая  и  сур-ет  находится  в 
оптимальных  пределах  для  сыровяленых  продуктов.  Результаты  исследований  по  определению 
хлористого  натрия  в  конских  сыровяленых  продуктах  показывают,  что  содержание  хлористого 
натрия  входит  в  допустимый  диапазон  значений.  Исследования  по  установлению  содержания 
остаточного  количества  нитрита  натрия  в  мясных  продуктах  –  жая  и  сур-ет  показывают  низкий 
уровень  нитрита  натрия,  что  объясняется  использованием  в  составе  рассола  бактериального 
препарата  TEXELDCM-1,  который  не  только  ускоряет  процесс  посола  и  созревания,  но  и  обладает 
денитрифицирующим  эффектом.  Результаты  исследований  кислотного  числа  жира  и  перекисного 
числа  жира  находятся  на  невысоком  уровне,  что  свидетельствует  об  отсутствии  окислительных 
процессов, возникающих при длительном хранении и действии микроорганизмов. 
Результаты  исследований  микробиологических  показателей  подтверждают,  что  в 
сыровяленых  конских  продуктах  (жая  и  сур-ет)  бактерии  группы  кишечной  палочки  (колиформы), 
сульфитредуцирующие  клостридии,  S.aureus  и  E.coli  не  обнаружены,  что  свидетельствует  о  
соответствии  продуктов  жая  и  сур-ет  Единым  санитарно-эпидемиологическим  и  гигиеническим 

24 
 
требованиям  к  товарам,  подлежащим  санитарно-эпидемиологическому  надзору  (контролю), 
разработанными  на  основании    законодательства  государств-членов  Таможенного  союза,  а  также  с 
использованием международных документов в области безопасности пищевых продуктов. 
В  ходе  исследования  сыровяленых  конских  продуктов  на  содержание  токсичных  элементов 
(свинец,  мышьяк,  кадмий,  ртуть,  бенз(а)пирен),  токсичные  элементы  не  были  обнаружены,  что 
говорит  о  безопасности  продуктов.  Отсутствие  бенз(а)пирена  в  мясных  продуктах  жая  и  сур-ет 
подтверждают,  что  при  производстве  сыровяленых  мясных  продуктов  из  конины  (жая,  сур-ет) 
полностью исключен процесс копчения и высокотемпературной термической обработки. 
 
Результаты  исследований  по  определению  активности  радионуклидов  представлены  в 
таблице 2. 
 
 
Таблица 2 - Содержание радионуклидов в мясных продуктах - жая, сур-ет 
 
Наименование 
продукта 
Наименование показателя 
Показатели  
Жая 
Цезий 137, Бк/кг, не более 
0±85,7 
Стронций 90, Бк/кг, не более 
1,374±6,778 
Сур-ет 
Цезий 137, Бк/кг, не более 
0±86 
Стронций  90, Бк/кг, не более  
2,033±6,842 
 
 
Активность  радионуклидов  в  сыровяленых  мясных  изделиях  из  конины  (жая,  сур-ет) 
определялась спектрометрическим методом.  Оценка радиационной безопасности активности цезия-
137  и стронция-90  для  жая  и  сур-ет  соответствуют  критерию  радиационной  безопасности  пищевых 
продуктов. 
Проведены  дегустационные  испытания  исследуемых  образцов  национальных  мясных 
продуктов  из  конины  после  получения  положительных  результатов  лабораторных  испытаний 
физико-химических и микробиологических показателей. Оценку проводили по 5 балльной шкале. По 
результатам дегустации органолептические показатели жая оценены на 4,8 балла, сур-ет - 4,6 балла.  
Органолептические  показатели  жая,  сур-ет  соответствуют  заданным  требованиям,  имеют 
хороший  внешний  вид,  нежную  консистенцию,  розово-красный  цвет  на  срезе,  тонкий  аромат  и 
приятный вкус с кислинкой, характерный для сыровяленых изделий.  
Исходя  из  вышеуказанных  результатов  исследований  оценки  показателей  качества  и 
безопасности  национальных  сыровяленых  мясных  изделий  из  конины,  можно  сделать  вывод,  что 
сыровяленый  мясной  продукт,  произведенный  по  интенсифицированной  технологии  является 
безопасным и отвечает всем требованиям качественных показателей мясных продуктов и показателей 
безопасности  мясных  продуктов,  установленных  Едиными  санитарно-эпидемиологическими  
требованиями к товарам, подлежащим санитарно-эпидемиологическому надзору (контролю).  
 
Литература 
 
1  «Поголовье  лошадей  в  Казахстане  с  1  мая  2013  по  1  мая  2014»  [Электронный  ресурс].  –  2014.  – 
URL:http://kazakh-zerno.kz 
2  Юзов  С.Г.  //  Патент  №2448531  от  17.03.2011  Способ  производства  сырокопченых  и  сыровяленых 
мясных кусковых бескостных изделий 
3  Кудряшов  Л.С.Физико-химические  и  биохимические  основы  производства  мяса  и  мясных 
продуктов.-ДеЛипринт, 2008.- С. 90-92 
4  Антипова  Л.В.,  Глотова  И.А.,  Рогов  И.А  Методы  исследования  мяса  и  мясных  продуктов.  –  М.: 
Колос, 2001.- С.110-111 
 
 
 

25 
 
ЖЫЛҚЫ ЕТІНЕН ҰЛТТЫҚ СҮРЛЕНГЕН ӨНІМДЕРДІҢ САПАЛЫҚ  
КӨРСЕТКІШТЕРІН БАҒАЛАУ 
А.О. Майжанова, Е.Е. Шарипова 
 
Бұл мақалада жылқы етінен сүрленген ет өнімдерінің жаңа технологиясын құрастыруға 
қатысты мәселелер мен  оларды  шешудің тимді жолдары келтірілген.  Жылқы етінен  ұлттық 
сүрленген  өнімдердің  сапалық  көрсеткіштері  мен  қаупсіздік  көрсеткіштерін  бағалау  бойынша 
зерттеу нәтижелері көрсетілген.  
 
THE EVALUATION OF THE QUALITY OF NATIONAL DRIED HORSE MEAT PRODUCTS 
A.O. Maizhanova, E.E. Sharipova 
 
The problems connected with development by new technology of the dried meat products from a 
horse-flesh and a way of their rational decision are given in this article. The results of studies evaluating 
quality indicators and safety performance national dried products from horse meat. 
 
 
УДК 658.512.005 
 
Н.Қ. Құрманғалиева
1
, Д.М. Оспанова
1
, 
Д.О
.
Қожахметова
2
  
1
Қазақстан инновациялық университеті, Семей қ. 
2
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті, Семей қ. 
 
ЛОГИКАЛЫҚ БАСҚАРУ ЕСЕПТЕРІН ПРОГРАММАЛАУ 
  
Аннотация:  Бұл  мақалада    логикалық  басқару  мақсаттарын  жоспарлаудың  автоматты 
жолының  тиімділігі  қарастырылады.  Көрсетілген  жолдық  негізгі  мағынасы  –  программаларды 
технологиялық процесстердің автоматизациясы жүргізілітіндей етіп құру  ұсынылады. Логикалық 
басқару  мақсаттарының  осы  бағытта  дамуының  ерекше  маңыздылығы  көптеген  басқару 
объектілеріне олардың шешімі үлкен жауапкершілігімен байланысты. 
 
Түйін  сөздер:  логикалық  басқару  жүйелері,  SWITCH–технологиясы,  реле–контактілі 
сызбалар, шешімдер кестесі, уақытша диаграммалар, циклограммалар 
 
Логикалық басқару  жүйелері  –  бұл  оқиғалары болмайтын,  кіріс және  шығыс  әсерлері екілік 
айнымалылар болып табылатын, операциялық жүйесі сканерлеу режимін қамтамасыз ететін жүйелер. 
Бұл  кластың  жүйелері  әдетте  программаланатын  логикалық  контроллерлерде  жүзеге  асырылады, 
ондағы программалау сатылық сызба және функционалды блоктар  тілдері сияқты спецификациялық 
тілдерде  орындалады.  Өзара  байланысқан  өту  графтар  жүйесімен  жасалатын  жобаның 
спецификациясын  берудегі  мұндай  тілдер  үшін  программа  жазудың  формалды  әдістері  жасалып, 
SWITCH–технология  деп  аталатын  логикалық  басқару  есептерін  программалау  мен  алгоритмдеу 
технологиясы қолданылды. 
Мұндай  технология  жасаудың  өзектілігі,  біріншіден,  Тапсырушы,  Технолог  (Проектант), 
Құрастырушы, Программашы, Оператор (Қолданушы) және Контроллер бір-бірін бірден және толық 
түсінуімен, екіншіден, әр түрлі типтегі басқарушы есептеу құрылғылары мен бағдарламалау тілдері 
үшін  қарастырылатын  класс  есептерін  шешуге  мүмкіндік  беретін  «жақсы  түсіндірілетін» 
алгоритмдер  мен  программаларды  формалды  және  изоморфты  құруға  бірыңғай  бағыт  құрумен 
анықталады.   
Жасалған  технология  аясында  екі  тіл  деңгейін–алгоритмдеу  (АТ),  немесе  спецификациялау 
тілін,  және  программалау  тілдерін  (жүзеге  асыру  тілдері)  қолдану  ұсынылады.  Бұл  кластың  тілдері 
бір–бірімен сәйкес келуі (АТ трансляторы болған жағдайда), сонымен қатар, бір-бірінен ажыратылуы 
да мүмкін.  
Мысалы,  реле–контактілі  сызба  негізінде  логикалық  басқару  жүйелерін  аппараттты  жүзеге 
асыруда алгоритмдеу тілі ретінде әдетте функционалды сызбалар (ФС), ал жүзеге асыру тілі ретінде –
реле–контактілі  сызбалар  (РКС)  қолданылған.  Алайда,  ФС  мен  РКС–ның  жаман  «оқылуы»  аралық 
тілді  –  принципиалды  сызбаларға  (мысалы,  разъемдардың,  өшетін  кедергілердің,  бақылау 

26 
 
құрылғыларының белгіленуі) тән, реле–контактілі түрде тек басқару алгоритмдерін көрсететін және 
ешқандай  ақпараттан  тұрмайтын  функционалды–принципиалды  сызбаларды  қолдану  қажеттігіне 
әкелді.   
Бұл  сызбалар  да  жадсыз  автоматтарды  көрсетуге  әлдеқайда  ыңғайлы  келеді,  жадылы 
автоматтар  үшін  оқылуы  қиын,  себебі  олар  әдетте  өз  құрылымында  өту  динамикасы  мен 
синтезделетін автомат күйін ауыстыруды көрсетпейді, тек жүзеге асырады. 
Қазіргі уақытта логикалық басқару жүйелерінде алгоритмдеу тілдері ретінде алгоритмдердің 
граф–сызбалары  (АГС)  немесе  алгоритм  сызбалары  деп  аталатын  алгоритмдердің  сатылы  және 
функционалды  сызбалары  мен  блок–сызбалары жиі  қолданылады, ал  бағдарламалау  тілдері  ретінде 
басқарушы  есептеу  құрылғысының  типіне  байланысты  үш  түрлі  тіл  қолданылады,  олар:  жоғары 
деңгейіл  алгоритмдеу  тілдері  (мысалы,  СИ),  төменгі  деңгейлі  алгоритмдеу  тілдері  (инструкциялар 
тілдері, ассемблерлер) және арнайы тілдер (функционалды және сатылы сызбалар).   
Логикалық  басқаруда  басқару  процедурасын  қалыптастыру  сияқты  басқару  объектілерін 
сипаттау жолдарының дәстүрлі модификациясы қолданыла алады, осы класс есептерін ситуациялық 
басқарудан ажыратады. 
 Жауапты  технологиялық  объектілер  үшін  логикалық  және  ситуациялық  басқару  жүйелері 
бірге қолданыла алады. 
Логикалық  басқару  жүйелерінде  толық  анықталған  функциялар  үшін  ақиқат  кестесі  (АК) 
және  толық  емес  анықталған  функциялар  үшін  шешімдер  кестесі  (ШК)  түрінде  берілетін  бульдік 
функциялар  (БФУ)  мен  БФУ  жүйелері  қолданылады.  Мұндағы  жадылы  автоматтарды  сипаттайтын  
АК  кодталған  өту  кестесінің    немесе  кодталған  өту  мен  шығыс  кестесінің  атымен  аталады.  АК 
қолдану аздаған өлшемдегі есептермен шектеледі, ал негізінен жадсыз автоматтардағы ШК қолдану 
аралас сызбалармен шектеледі. Жадылы автоматтарды кестелік түрде беру көрнекті  келеді. 
Аралас сызбалар сияқты, аз мөлшердегі жадылы автоматты да сипаттауға мүмкіндік беретін 
бульдік формулалар (БФ) мен БФ жүйелері (БФЖ) бульдік функцияларды көрсетудің аналитикалық 
түрі болып табылады. БФЖ сатылы немесе функционалды сызбалармен  изоморфты жүзеге асырыла 
алады.  Кейде  сонымен  қатар  бульдік  функцияларды  көрсетудің  өзге  де  аналитикалық  түрлері 
қолданылады, мысалы, босағалық, спектрлігі немесе арифметикалық.   
Жадылы автомат үшін БФЖ қолданудың негізгі шектеуі олардың төмен көрнектілігі. 
Алгоритмдеу  тілі  ретінде  ФС–ды  қолданудың  артықшылығына  параллельді  процестерді 
дәстүрлі  және  бірден  сипатталуы  жатады,  ал  кемшілігіне  көп  жағдайда  триггерлерде  сақталатын 
екілік ішкі  айнымалыларды қолдану,  олардың  көпмәнді  айнымалыларды өңдеуге  мүмкіндік  беретін 
есептеу техникасының құралдарымен жүзеге асырылуы; сызбада шығыс және ішкі айнымалылардың 
мәнінің  көрсетілмеуі,  олардың  көмегімен  жүзеге  асырылған    тізбекті  процес  туралы  жеткілікті 
ақпарат  алу  мақсатында  оның  қиын  оқылуы  (түсінілуі),  оларды  толық  тексеру  үшін  тестті  таңдау 
және өзгеріс енгізудің күрделілігі мәселесі жатады. 
Мұнда  функционалды  сызбалардың  оқылуы  әр  түрлі  кіріс  айнымалыларын  жинау 
барысындағы  шығыс  айнымалылар  мәнін  есептеу  мақсатында    жеке  тізбек  бойынша  есептеумен 
алмастырылады.  Тіпті  функционалды  сызба  бойынша  аздаған  кіріс  санының  бар  болу  жағдайында 
оған  сол  немесе  өтуге  қандай  әсер  ықпал  ететінін  анықтау  және  триггерлер  мен  онда  кері 
байланыстарды  қолдануда  тіпті  аздаған  сызба  кесіндісінің  реті  туралы  толық  елестету  әлдеқайда 
қиын. Мысалы, сызбада өзара байланысқан үш триггер болған жағдайда көрсетілген триггерлер саны 
көмегімен  үштен  сегізге  дейін  күйлер  кодтала  алатындықтан  бұл  сызба  қай  күй  санын  жүзеге 
асыратынын тікелей (есептеусіз) анықтау қиын. 
Мұнда  жадсыз  сызбаның  толықтығын  қамтамасыз  ететін  «кіру–шығу»  қатынасын  тест 
ретінде  қолдану  бұл  жағдайда  айнымалылардың  өзгеру  ретінің  дұрыстығын  да  тексеру  қажет 
болғандықтанкері  байланыстар  (өздік  одақтасу)  мен  (немесе)  триггерлердің  көмегімен  жүзеге 
асырылатын  жадылы  сызбалар  үшін  барлық  функционалды  мүмкіндіктерді  анықтау  мәселесін 
шешпейтінін атап кеткен жөн. 
Алайда,  бұған  қарамастан,  тап  осындай  қатынастар  қазіргі  уақытта  олардың  сапалы 
тексерілуін  қамтамасыз  етпейтін  және  сызбадағы  күйлер  арасындағы  барлық  өтулерді  талдауға 
мүмкіндік  бермейтін    логикалық  басқарудың  біршама  жүйелерінің  функционалдылығын  тексеру 
әдістерін құруда қолданылады.  Оған қоса, бұл өтулер осы жүйе класы үшін сызбаларды құру «күй» 
түсінігін қолданусыз орындалатыны белгісіз.   
Программалау 
тілі 
ретінде 
функционалды 
сызбаларды 
қолдану 
функционалды 
программалаудың  декларативті  тілінің  барлық  артықшылықтарына  ие  болады,  оның  ішіндегі  ең 
негізгісі  функционалдылық  (сілтеме  бойынша  айқын)  болып  табылады,  яғни  әр  өрнек  жалғыз 

27 
 
шаманы  анықтайды,  ал  оған  бағытталған  барлық  сілтемелер  осы  шаманың  өзіне  эквивалентті  және 
осы өрнекке программаның басқа бөлігінен сілтеу осы өрнектің шамасына ешқалай әсер етпейді. 
Бұл  қасиет  математикалық  функциялар  мен  программалаудың  процедуралық  тілдерінде 
жазылған  функциялар  арасындағы  айырмашылықты  анықтайды.  Программалаудың  процедуралық 
тілдеріне  Pascal  сияқты  тіл  жатады,  ол  функциялардың  глобальді  деректерге  жіберілуіне  және 
аргумент  мәнін  өзгерпеген  күннің  өзінде  оны  қайтадан  шақыруда  функция  мәнінің  өзгеруі  сияқты 
жанама  әсерлерге  әкелетін  «бүлдіруші»  меншіктеуді  қолдануға  мүмкіндік  береді.  Ол  мұндай 
функцияны қолдану қиын екендігіне әкеледі, себебі, оны есептеуде қандай шама болатынын анықтау 
үшін глобальді  деректердің ағымдағы шамасын қарастыру қажет, бұл өз кезегінде әр уақыт сәтінде 
бұл шаманы не тудыратынын анықтау үшін есептеудің алдыңғы тарихын білуді талап етеді.    
Бульдік формулалар жүйесінде функционалды сызбалар құрыла алатын белгілі бір жағдайда 
тіпті  жадылы  автоматтар  үшін  декларативті  тілдің  қзге  де  артықшылықтарын–нәтижелердің 
формулаларды есептеу ретінен тәуелсіздігін қамтамасыз етуге болады.  
Логикалық  басқару  жүйелерінің  алгоритмдеу  тілі  ретінде  АГС  қолдану  артықшылықтарына 
оның  көмегімен  айқын  түрде  (кіріс  айнымалылар  мәндерімен  анықталатын)  оқиғалардың 
тізбектелуін,  олардың  пайда  болуына  әсерін  (шығыс  айнымалылар  мәндері,  сонымен  қатар, 
параллельді  есептелу  түрінде  көрсетілетін)  көрсету  мүмкіндігі  жатады.  Опрераторлық  төбеде  анық 
түрде жазылған  айнымалылардың екілік мәндерінің болуы функционалды сызбаларға қарағанда (бұл 
жағдайда автоматты деп аталатын) АГС түсінігін  оңайлатады.  
АГС кемшіліктеріне мыналар жатады: 

 
әдебиетте автоматты АГС–ның екі түрінің қолданылуы, оның біріншісі граф–сызбаларда 
бұл  түрдің  кіріс  айнымалыларын  енгізу  әр  шартты  төбеде,  ал  шығыс  айнымалылардың  мәндері  әр 
операторлық  төбеде  жүзеге  асырылатыны  үнсіз  келісім  бойынша  саналатындығымен  сипатталады. 
Екінші  түрдегі  граф–сызбаларда  кіріс  айнымалыларын  енгізу  граф–сызбалар  денесінің  басында,  ал 
шығыс айнымалыларын шығару соңында жүзеге асырылады деп саналады. Мұндай АГС–да «енгізу» 
және  «шығару»  операторларын  айқын  түрде  қолдану  граф–сызбалардың  көрсетілген  әр  түрлілігін 
ажыратуға мүмкіндік береді; 

 
граф–сызбалардың  көрсетуі  қажет  талаптардың  болмауы,  атап  айтқанда:  басқару 
алгоритмі  (ішкі  айнымалысыз,  бірақ  ішкі  кері  байланысты  АГС);  басқару  алгоритмін  жүзеге 
асыратын  алгоритм  (ішкі  кері  байланыссыз  АГС);  программалау  тілін  қолданатын  басқарушы 
конструкциялардың қасиеттерін ескеретін алгоритм (мүмкіндігінше арнайы түрде бағытталған және 
құрылымданған  АГС);  программаны  орындайтын  алгоритм  (процессор  компоненттері,  мысалы, 
аккумулятор аталып өтілетін АГС); 

 
оқылу  қарапайымдылығын  қамтамасыз  ететін  олардың  ұйымдастырылуына  талаптардың 
болмауы (құрылымданғаннан басқа); 

 
бір  басқарушы  есептеу  құрылғысында  бір  уақытта  бірнеше  есепті  шешу  мүмкіндігін 
қамтамасыз  ету  және  программалау  тілінің  басқарушы  конструкциялар  қасиетін  ескеру  (мысалы, 
бағытталу  және  құрылымдалу)  мақсатымен  жалпы  жағдайда  оларды  бірнеше  рет  түрлендіру 
қажеттігі; 

 
АГС–ның  басқа,  Құрастырушыдан жақсы,  Мамандармен,  әсіресе, Тапсырушымен  оқылу 
мүмкіндігін  бірден  қиындататын  логикалық  басқарудың  «ауызша  алгоритмінде»  болмайтын  ішкі 
(аралық) айнымалылардың болуы. 

 
әрқайсысын  тек  орнатып  қана  емес,  еріксізден  түсіруге  де  тура  келетін  ішкі  биттік 
айнымалылардың  әдетте  үлкен  сандарын  қолдануы.  Бұл  айнымалылар  тек  автомат  күйінің  жеке 
компоненттерін ғана сипаттап береді, ал оның тұтас күйі әдетте анықталмайды. Осы айнымалыларды 
қолдану  алгоритмдерді  аппараттық  жүзеге  асыруда  табиғи  болып  есептеледі,  бірақ  көпмәнді 
айнымалыларды  өңдеуге  мүмкіндік  беретін  программалау  тілдер  көмегімен  алгоритмдерді  жүзеге 
асыруда биттік ішкі айнымалыларды қолдану орынсыз;  

 
алдыңғы тарихты еске түсіру қажеттігінен АГС–ның оқылуын қиындататын, әсіресе, осы 
төбедегі  айнымалылар  мәні  қарастырылатын  төбеге  түсу  мүмкін  болатын  жолға  байланысты 
өзгеретін операторлық төбелердегі ішкі және шығыс айнымалылар мәндері мен жалаулардың болуы;   

 
әдетте  шартты  төбелердегі  тек  жалғыз  екілік  айнымалыларды  тексеру  АГС–ның 
мөлшерден тыс үлкен болуына әкеледі; 

 
операторлық  төбелердің  өзгерістерді  енгізуді  қиындататын  шартты  төбелер  арқылы 
байланысы, екі операторлық төбелер арасындағы өту шартының өзгеруі осындай басқа төбелерге өту 
шартына әсер етеді. 

28 
 
Логикалық басқарудың күрделі есептері үшін көп жағдайда АГС қолдануда алгоритмдеуден 
программалауға  өту  үлкен  мәселеге  әкеледі.  Бұл  әдетте  алгоритмдеу  процесі  тиісті,  негізінен  кез 
келген  Есептеуші  орындайтын  математикалық  мағынадағы  алгоритмді  құрумен  аяқталмайды,  тек 
программалауда сол немесе өзге деңгейде ойластыруға тура келетін (мысалы, АГС құрастыру немесе 
құрастырылмаған программаға шартсыз өтуді енгізу) алгоритм деп аталатын қандайда  бір суретпен 
аяқталады. Бұл жағдайда не Құрастырушы өзі программалау керек, не Программашы технологиялық 
процестің  барлық  ерекшеліктерін  білу  керек,  не  олар  сынауда  программаны  дәстүрлі  жобалаудың 
сөзсіз болатын қателерін жою керек. 
Бірінші типті автоматты АГС–ның екі түрі бола алады. Оның біріншісі былай сипатталады: әр 
операторлық  төбеде  оған  тек  бірлік  мәнді  қабылдайтын  шығыс  айнымалыларының  белгіленуі 
келтіріледі,  ал  басқа  барлық  шығыс  айнымалыларына  үнсіз  келісім  бойынша  нөлдік  мән 
меншіктеледі. Бұл типті граф–сызбаларының екінші түрінде әр операторлық төбеде оған сәйкес тек 
нөлдік және бірлік мәндерді қабылдайтын шығыс айнымалыларының немесе олардың терістелуінің 
белгіленуі  келтіріледі,  ал  үнсіз  келісімдегі  әр  айнымалы  өзінің  алдыңғы  мәнін  сақтайды  деп 
ұйғарылады. 
Әр  операторлық  төбеде  автоматты  АГС  үшін  (бірінші  типтегі  бірінші  түрінен  басқа)  осы 
төбеде  тұрақты  мәнді  қабылдайтын  шығыс  айнымалылардың  белгіленуі  айқын  түрде  көрсетіледі, 
сонымен  қатар,  осы  төбеде  алдыңғы  мәнді  сақтайтын  әр  шығыс  айнымалының  қайта  белгіленуі 
келтіріледі. Әр үнсіз келісімдегі айнымалы үшін оныңалдыңғы мәні сақталады деп ұйғарылады. 
Екінші типтегі автоматты АГС–ның «өткізгіштегі» барлық шығыс айнымалылардың алдыңғы 
мәндерін  сәйкес  граф-сызбалардың  контурындағы  операторлық  төбелерді  қолданусыз  сақтау 
мүмкіндігі бар. 
Операторлық  төбелерде  немесе  мұндай  төбелерді  қолданбай  шығыс  айнымалыларының 
алдыңғы мәндерін сақтау мүмкіндігі граф–сызбалардың түсінілуін күрт қиындатады. 
Қарастырылатын тіл, мысалы, «Опто» (АҚШ) фирмасымен ПЛК «Mistic» бағдарламалау үшін 
қолданылады.  Несси–Шнейдерман  диаграммасы  түрінде  АГС  қолдану  көрсетілген  кемшіліктерді 
жоймайды.  
Алгоритмдердің логикалық сызбалары. А.А. Ляпунов ұсынған АЛС бағытталған АГС (БАГС) 
жазбаларының жолдық түрі болып табылады. Олар БАГС операторлық, шартты, шартсыз төбелеріне 
сәйкес  келетін  әріптермен  және  шарт  орындалмаған  жағдайда  жүзеге  асырылатын,  өтулермен 
көрсетілетін нөмірленген стрелкалармен жасалған.   
АЛС  сипататудың  ықшамдылығын  қамтамасыз  етеді,  бірақ  көрнексіз  және  әлдеқайда  қиын 
құрылады және оқылады. 
Уақытша  диаграммалар  мен  циклограммалар.  Алгоритмдерді  көрсетудің  мұндай  түрінің 
артықшылығы  процестер  динамикасын  көрсету  болып  табылады,  ал  кемшілігі-тіпті  аз  өлшемді 
есептер  үшін  кіріс  айнымалыларының  барлық  мүмкін  мәндерінің  өзгеру  жағдайында  шығыс 
айнымалыларының барлық мүмкін  мәндерін көрсету мүмкін еместігі. Сондықтан тәжірибеде мұндай 
диаграммаларды әдетте негізгі режимді сипаттау үшін құрады, ал алгоритм толығымен тек осындай 
диаграммалар  бойынша  көрсетілген  себепке  байланысты  көбінесе  формалды  емес  құрылатын 
программада көрсетіледі. 
Айтылып  отырылған  бағыттың  негізгі  идеясы  программаларды  құру  технологиялық 
процестерді  (тек  ол  ғана  емес)  автоматтандыру  жүргізілетіндей  етіп    ұсынылуында.  Мұнда  пәндік 
аймақты  талдау  негізінде  кіріс  әсер  көздері  мен  автоматтандырылған  объектілер  бөлінеді,  олардың 
әрқайсысы  басқару  жүйесінен  (өзара  байланысты  ақрығы  автоматтар  жүйесінен)  және  басқару 
объектісінен тұрады. Бұл объект шығыс әсерлерін жүзеге асырады және одан кері байланыс арқылы 
басқару жүйесіне берілетін кіріс әсерлердің екінші басқа түрінің мәндерін қалыптастырады.  
Басқару  объектісі  реалды  немесе  бағдарламалық  жүзеге  асырылған  болуы  мүмкін.  Бірінші 
жағдайда оның логикасы өзгертіле алмайды, ал екіншісінде толығымен ол автоматтарға шығарылған 
болуы  мүмкін.  Ұсынылып  отырылған  бағыттың  әмбебаптылығы  ерікті  алгоритмді  жүзеге  асыруға 
мүмкіндік беретін Тьюринг машинасының кеңейтіліміне негізделгендігімен анықталады. 
Бұл  бағыт  шеңберіндегі басқару  объектілері соншалықты  күрделі  болуы  мүмкін,  ал  басқару 
жүйесі бір ғана автомат емес, өзара байланысқан автоматтар жүйесінен тұруы мүмкін. Бұл автоматты 
бағытты тәжірибеде қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.  
  Автоматты  программалау  қазіргі  уақытта  логикалық  басқаруда  (кіріс  және  шығыс  әсерлер 
тек  екілік  айнымалылар),  күйлерді  анық  ерекшелеп  программалауда,  күйлерді  анық  ерекшелейтін 
объектке-бағытталған программалауда, есептеу алгоритмдер қатарын және оларды көрсетуді жүзеге 

29 
 
асыруда  қолданылады.  Логикалық  басқару  есептері  автоматтар  теориясының  дамыған 
математикалық аппаратының бар болуымен анықталады.   
 

жүктеу/скачать 6,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: