Хабаршы. «Жас ғалымдар» сериясы

 
100 
конференция  «Қазіргі  Қазақстандағы  инновациялық  даму  және  ғылымның 
қажеттілігі». – Алматы. – 2009. –108-112. бб. 
14.
 
 Қорғанбаева 
Ж.Қ., 
Джумадилов 
Т.К., 
Бектуров 
Е.А. 
Комплексообразование 
металлопорфирина 
с 
поли-4-винилпиридином 
мтодом Мессбауэровской спектроскопии //ХIII Международная конференция 
молодых  ученых,  студентов  и  аспирантов  «Синтез,  исследование  свойств, 
модификация  и  переработка  высокомолекулярных  соединений  –  V 
Кирпичниковские чтения». – Казань. – 2009. – С. 159. 
15.
 
 Қорғанбаева  Ж.Қ.,  Жүнісбекова  Н.М.,  Бектұров  Е.А.,  Жұмаділов  Т.Қ. 
Полимерлі  тасымалдағыштарда  алынған  табиғи  порфириндер  мен  және 
олардың металды комплекстерінің негізіндегі композиттердің каталитикалық 
қасиеттері //Қазақстанның химия журналы. – 2008. №4. – 48-52. бб. 
Резюме 
Исследованы физико-химические, 
термические, 
каталитические 
свойства и изучено 
образование 
тройного 
полимерного 
металлофеофитинового 
комплекса 
в  результате 
взаимодействия 
металлофеофитинового  комплекса  с  гелем  полиэтиленимина  и  гелем 
полиметакриловой  кислоты.  Установлено,  что  комплексообразование 
сопровождается контракцией гидрогеля.  
Summary 
The  physic-chemical,  thermal,  catalytic properties  and  the  formation 
of ternary polymer metallofeofitinies complex by 
the 
interaction of 
the 
complex with  the 
gelmetallofeofitinies polyethyleneimine and polymethacrylic 
acid gel 
investigated. Found 
that 
the complexation is 
accompanied by 
contraction of the hydrogel. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
101 
ПЕДАГОГИКА МЕН ӘДІСТЕМЕ ҒЫЛЫМЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ 
ВОПРОСЫ ПЕДАГОГИКИ И МЕТОДИКИ 
 
ВЗАИМОСВЯЗЬ НРАВСТВЕННОГО И ЭСТЕТИЧЕСКОГО 
ВОСПИТАНИЯ УЧАЩЕГОСЯ 
 
Ибрагимов А. И. –  
К.п.н., ст. преподаватель кафедры «Истории и культуры Казахстана» 
Института магистратуры и PhD докторантуры КазНПУ имени Абая 
 
Проблемы  подготовки  подрастающего  поколения  к  жизни  и  труду, 
выбору профессии, всегда находится в центре внимания нашего государства. 
В  послании  Президента  Республики  Казахстан  -  лидера  нации, 
Н.А.Назарбаева  народу  Казахстана,  было  отмечено  то  что,  «важно  усилить 
воспитательный компонент процесса обучения. Патриотизм, нормы морали и 
нравственности,  межнациональное  согласие  и  толерантность,  физическое  и 
духовное развитие, законопослушание. Эти ценности должны прививаться во 
всех  учебных  заведениях,  независимо  от  формы  собственности».  В  связи  с 
этим,  в  современных  условиях,  когда  динамичная  и  порой  непредсказуемая 
социально-политическая  обстановка  в  стране  значительно  усложнила 
воспитательный  процесс,  когда подрастающее  поколение, вобрав  в себя  все 
недостатки, становится все более также уязвимым, проблемы нравственности 
и  культуры  выдвигается  на  одно  из  первых  мест,  как  основа  прежде  всего 
гуманистического воспитания молодежи в обстановке рыночных отношений, 
требующей  не  только  самостоятельности,  гибкости,  деловитости,  но  и 
воспитание 
новой 
личности, 
ориентированной 
на 
нравственные 
общечеловеческие ценности. 
Повышение  нравственной  и  эстетической  культуры  людей  разных 
поколений,  всегда  выдвигалось  в  качестве  задачи  государственной 
значимости  и  становилось  объектом  исследования  деятелей  культуры, 
литературы,  искусства,  педагогов  и  психологов.  Невозможно  сводить 
сущность  искусства  лишь  к  познанию,  воспроизведению  действительности. 
Неотъемлемой  частью  искусства  является  его  воздействие  на  человека,  а 
через него – на общественную жизнь. Обходить воспитательное воздействие 
искусства на сознание человека и психику – значит уклониться от выяснения 
одного  из  весьма  существенных  вопросов  науки.  От  того,  насколько 
правильно  и  полно  воспринято  произведение,  зависит  сила  и  правильность 
его воздействия на учащихся. 
Искусство  является  незаменимым  фактором  социализации  личности, 
понимаемой  нами  не  как  приобщение  к  ценностям  социума,  под  которым 
часто  подразумевается  та  или  иная  политическая  форма  общественного 
устройства,  а  более  широко  как  приобщение  к  ценностям  человечества, 
истории, культуры, возвышение до масштабов родового, общечеловеческого 
бытия.  Такая  социализация  под  воздействием  искусства  не  подавляет 
индивидуальность, не «растворяет» её в общественном, а свободно развивает 

 
102 
её  существенные  силы  в  единстве  уникального  и  общего.  Воспитательная 
функция 
искусства 
связана 
с 
очищением 
внутреннего 
мира 
воспринимающего посредством сопереживания художественной реальности. 
Она  определяет  важнейшие  задачи  педагогического  руководства,  а  именно: 
вызывать  сочувствие,  сопереживание,  помочь  детям  осознать  личностный 
смысл воспринятого через самостоятельную оценку, возвышенно, а не пошло 
воспринимать  красоту  человеческого  тела.  В.Г.  Белинский  обращал 
внимание на то, что полное и истинное наслаждение от встреч с искусством 
получает  только  тот,  кто  имеет  основательную  эстетическую  подготовку. 
Эстетическое чувство, получаемое человеком от природы,- писал Белинский, 
веривший  во  врождённость  подобного  чувства,  -  должно  возвыситься  на 
степень эстетического чувства, приобщаемого изучением и развитием. 
Формирование  личности  опирается  на  развитие  её  творческой 
активности,  неразрывно  связанной  с  чувством  социальной  и  моральной 
ответственности,  с  категорией  «отношение».  Отношения  возникают    в 
процессе  взаимодействия.  Во  взаимодействиях  людей  рождаются  и 
существуют  их    взаимоотношения.  Исследователь  психологии  отношений 
человека В. Н. Мясищев считает: «Отношения - это такая категория свойств, 
которые 
проявляются 
избирательно, 
различно 
и 
порой 
даже  
противоположно и в то же время с достаточной устойчивостью». А так же он 
подчёркивает,  что  «  взаимоотношения  являются  внутренней  личностной 
основой  взаимодействия,  а  последнее-  реализацией  или  следствием  и 
выражением первого». Реакция, действия и поступки человека как процессы 
его психической и психофизиологической  деятельности  обнаруживают  себя 
в  поведении  и  оставляют  в  мозгу  больший  или  меньший  след.  Такие 
запечатлевающие «следы», как установлено, дают о себе знать в психических 
образованиях  в  познавательной,  эмоциональной  и  волевой  сферах 
деятельности. 
Психические 
образования 
в 
познавательной 
сфере 
проявляются в виде знаний и навыков, эмоционально-волевые потенциалы – 
в  отношениях  дружбы,  любви,  ответственности,  бережности  или  в  
противоположных отношениях – безответственности, вражды и т. п. 
В  процессе  обучения,  учащийся  может  выработать  в  себе 
добросовестное  отношение  к  труду  без  вмешательства  эстетических 
факторов.  В  этом  случае  вступают  в  действие  такие сложные  нравственные 
категории,  как  «долг»  и  «ответственность».  Обучающийся  может  и 
эмоционально  пережить  чувство  глубокого  морального  удовлетворения  от 
добросовестно  исполненной  работы.  Но  какими  новыми  яркими  чертами 
загорятся все эти его нравственные оценки, суждения и переживания, когда в 
его  предметно-трудовой  деятельности  появится  эстетический  аспект. 
«Молодёжь всегда красива, - говорил А.С. Макаренко, - если она правильно 
воспитывается,  правильно  живёт,  правильно  работает,  правильно 
радуется…»  В  этих  словах  А.С.  Макаренко  заключается  глубокий  смысл. 
Именно  в  результате  правильно  построенной  системы  воспитания, 
правильной  организации  труда,  отдыха,  всей  жизни  ребёнка  и  создаётся 
эстетически воспитанный человек. 

 
103 
Эстетическое  воспитание  учащихся  многогранно.  Мы  должны 
раскрыть  перед  учащимися  прекрасное  не  только  в  жизни  государства, 
повседневном  труде  людей,  но  и  научить  понимать  искусство,  постичь  его 
язык,  язык  образов.  Важно  научить  понимать  те  средства,  которыми 
пользуются писатели, композиторы, художники, чтобы донести свои мысли и 
чувства до читателя, слушателя, зрителя. 
Отношение  к  искусству  также  складывается  под  влиянием 
эмоциональной  реакции,  хотя  и  имеет  относительную  самостоятельность  в 
системе  отношений  человека.  Нравственные  отношения  формируются  на 
положительных  эмоциях  (сострадания,  отзывчивости,  добра),  а  так  как 
человек  единого  целого  с  нравственностью,  то  определение  понятия 
«нравственное отношение», данное Зыбковец В. Ф., можно отнести не только 
к отношению «человек – человек», но и к  отношению «человек – природа»: 
«Нравственное  отношение  есть  род  социальных  отношений,  в  основе 
которых лежит нравственное начало, реализующееся в нравственном выборе 
–  выборе  не  по  соображениям  выгоды,  а  по  велению  совести,  по  критерию 
справедливости  и  добра».  В  отличие  от  нравственных  норм  и  принципов 
искусство  показывает  нравственные  аспекты  человеческого  характера  в 
реальной  действительности,  эстетически  оценивая  не  только  поступки 
человека, но и обусловившую их среду. 
Обращаясь  к  исследованиям  В. Я. Скворцова,  мы  обнаруживаем,  что 
«прекрасное»  является  связующим  звеном  между  истиной  и  добром,  в  силу 
своего чувственно-интеллектуального, целостного характера. Это утверждение 
органической связи истины, добра и красоты, восходящее к античности, имеет 
особое  значение  в  связи  с  задачей  нравственно-эстетического  воспитания 
студентов средствами искусства». 
Произведения  искусства,  непосредственным  предметом  отражения  в 
которых  являются  эстетические  стороны  действительности,  почти  всегда 
затрагивают  нравственный  аспект.  Иногда  (в  плакате,  рекламе,    семейно-
бытовой  драме,  или  кинофильме)  это  выступает  явно  и  сразу  бросается  в 
глаза.  В  других  видах  и  жанрах  искусства  (пейзаж,  натюрморт,  лирическое 
стихотворение,  музыкальное  произведение)  нравственные  мотивы  могут 
выступать  очень  косвенно,  приглушенно  и  опосредствованно..  Но 
независимо  от  степени  и  глубины  отражения  нравственных  аспектов 
деятельности  человека  в  произведениях  искусства  нравственные  ценности 
никогда  не  являются  прямым  предметом  отражения.  Произведение  может 
быть  посвящено  моральным  проблемам,  только  взятым  в  их  эстетическом 
преломлении.  То  есть,  произведения  подлинного  искусства,  сохраняя 
художественную  специфику,  как  правило,  оказывают  большое  влияние  на 
моральное  сознание  учащихся.  Воздействие  это  имеет  ряд  особенностей. 
Художественное  произведение  воспитывает  не  через  абстрактное 
перечисление  совокупности  моральных  норм  и  принципов,  не  через 
иллюстрированные  образы,  служащие  воплощением  тех  или  иных  черт 
нравственности,  а  через  конкретно-чувственное  воплощение  живых 
человеческих  характеров  во  всей  их  целостности  и  неповторимости.  В 

 
104 
подлинных произведениях искусства никогда не дается «чисто» нравственная 
оценка  поступка  или  человеческого  характера.  Нравственная  оценка  всегда 
интегрируется в эстетической, дается при помощи сложнейшей совокупности 
изобразительно-выразительных  средств  того  или  иного  вида  или  жанра 
искусства. 
Несомненно,  мы  знаем,  что  знакомство  с  литературой  и  искусством 
позволяет  учащимся  овладеть  специфическим  анализом  художественного 
образа,  воспитывает  способность  эстетического  отношения  к  продуктам 
творчества. Но обращение к былым традициям, к культурному наследию не 
случайно.  Так  как  именно  в  произведениях  народного  творчества 
материализована  народная  память,  народная  мудрость,  красота,  торжество 
гармонии и меры. В наши дни народное искусство приобретает всё большее 
значение.  Возникая  в  виде  художественного  промысла  вызванного  к  жизни 
разнообразными  причинами,  народное  декоративно-прикладное  искусство 
становится необходимой частью художественной и экономической культуры. 
Отражая  в  своём  содержании  исторически  сложившиеся  национальные 
черты. 
Искусство,  несомненно,  показывает  свободу  нравственного  аспекта 
деятельности  человека  как  одну  из  неотъемлемых  черт  прекрасного, 
возвышенного  и  героического  характера.  В  этом  моменте  нравственный  и 
эстетический  идеалы  как  бы  пересекаются  и  совпадают.  Эта  особенность 
воспитательного влияния искусства имеет особое значение в формировании 
морального облика современного человека нашей республики. 
Таким  образом,  нравственное  и  эстетическое  воспитание  — 
сравнительно самостоятельные направления воспитательной работы. Каждое 
из них решает свои характерные задачи, имеет свои средства и методы. Тем 
не менее оба вида воспитания имеют много общего и по своему содержанию 
и  по  направленности.  Их  совместные  черты  предопределены  всем  укладом 
нашей  жизни,  развитием  нравственных  общественных  и  эстетических 
отношений.  Оба  они  объективно  направлены  на  формирование  всесторонне 
гармонически  развитой  личности  современного  государства.  Достижению 
этой  цели,  несомненно,  способствуют  умелое  сочетание  факторов 
эстетического 
и 
нравственного 
воспитания, 
особенно 
широкое 
использование искусства. 
 
Список литературы: 
1.
 
http://www.edu.gov.kz/ru/zakonodatelstvo/arkhiv/poslanija_prezidenta_rk_n
arodu_kazakhstana/ 
2.
 
Нысанбаев А. Н. Человек и открытое общество. – Алматы, 2001. – 544 
с. 
3.
 
Ольсевич Ю. Я.,  Гудков А. А.  Критика экологической критики. - М : 
Мысль. - 1990. - С. 12-13. 
4.
 
Ильясова  А.  Н.  Становление  и  развитие  нравственной  теории  в 
Казахстане.- Алматы, 1997. – 238 с. 

 
105 
5.
 
Скворцов,  В.Я.  Искусство.  Эстетика.  Медицина  /  В.Я.  Скворцов.  – 
Волгоград, 1993. – 160 с. 
Түйін 
Бұл  мақалада  оқушыларды  эстетикалық  тәрбие  берудің  өзара 
әрекеттесімділігі негізінде тәрбиелеу жөнінде қарастырылады. 
Summary 
This  article  examines  the  relationship  of  moral  and  aesthetic  education  of 
students. 
 
     
СТУДЕНТТЕРДІ ЗЕРТХАНАЛЫҚ САБАҚТАРДА ҒЫЛЫМИ-
ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫМЕН ЖҰМЫС 
 ІСТЕУГЕ ЫНТАЛАНДЫРУ 
 
Р.Ж.Жүнісова – 
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің аға оқытушы 
                                                                 
       Кез  келген  елдің  дамуы  -  оның  білімі  мен  ғылымының  дамуымен 
өлшенетіні белгілі. Біздің елде бұл мәселе алдыңғы орындарға қойылған.  
Жоғары  оқу  орындарының  негізгі  міндеті  -  білім  беру,  маман 
дайындаумен шектеледі деген пікір қалыптасқан. Алайда өмірдің өзі көрсетіп 
отырғандай,  өркениетті  елдердің  барлығында  университеттер  тек  білім 
ордасы  ғана  емес,  сонымен  қатар  ғылымды  өндіріспен  ұштастыра  отырып, 
нағыз  заманауи  талаптарға  төтеп  бере  алатын,  әлемдегі  озық 
технологияларды  меңгерген  мамандарды  дайындайтын  орталық  болып 
есептелуде.  Студенттерге  терең  әрі  сапалы  білім  алуда  зертханалық 
сабақтардың алатын орны ерекше.  
 Зертханалық  сабақтар  студенттердің  теориялық-әдістемелік  білімі  мен 
оқу-зерттеу  сипатындағы  қызметінің  біртұтас  процесіндегі  практикалық 
білігі мен үйлестіруге ықпалдастыруға мүмкіндік жасайды. Олардың ролінің 
артуы  –  эксперименттің  қазіргі  нысанында  тез  дамуына  байланысты,  соның 
нәтижесінде  іс  жүзінде  жоғары  оқу  орындарын  бітірушілердің  барлығы  да 
зерттеу  жұмыстарына  даяр  болуға  тиіс.  «Зертхана»  деген  сөздің  мағынасы 
(латынша  labor  –  еңбек,  жұмыс,  қиындық)  туындаған  ғылыми  және  өмірлік 
маңызы  бар  міндеттерді  ой  және  дене  еңбегін  қолданып,  шешумен 
байланысты,  ежелден  қалыптасқан  ұғым  екендігін  білдіреді.  Зертханалық 
жұмыстардың  нақты  оқу  мамандығына  байланысты  айрықша  айқын 
көрінетін  ерекшеліктері  болады.  Зертханалық  сабақтарда  жұмыстың  тиімді 
нысандарының  бірі  бірлескен  топтық  жұмыс  болып  табылады.  Оның  нақты 
бағыты оқытушылардан көп жұмысты талап етеді. 
      Зертханалық  сабақтарға қойылатын негізгі талаптар: 
теориялық курс материалдарын тәжірибеде дәлелдеуді қалыптастыру; 
жұмыс  схемалары  мен  қондырғыларды  жинауға  онымен  жұмыс  жасауға 
дағдылану;  теориялық  курс  материалдарын  толық  қамту;ғылыми  –  зерттеу 
жұмыстарының элементтерін қолдану. 

 
106 
     Зертханалық  сабақтардың  сапасы:  зертханалық  жұмыстар  бойынша 
әдістемелік  нұсқаулардың  дайындығымен;қажетті  қондырғылар  мен 
құралдардың,  өлшеуіш  аппараттардың  болуымен;студенттің  жұмысқа 
дайындық дәрежесімен анықталады. 
        Сонымен  қатар  зертханалық  сабағы  бақыланады,  бағаланады:  сабақты 
жүргізетін  оқытушы  –  жұмыс  алдында  студенттің  теориялық  білімін  және 
жұмысты орындау әдістемесін меңгеруін тексереді, жұмыстың соңында есеп 
беру құжаттарын қабылдайды. 
         Ғылымды  адамның  білімге  қызығушылығы  дамытады  және  ондағы 
оқытушының  міндеті  студенттер  тек  қана  білімді  тұтастай  еске  сақтап  қана 
қоймай  өздері  зертханалық  сабақтың  көмегемімен  игеруі  үлкен  нәтижеге 
жеткізеді. 
Болашақ биолог мамандарға сапалы білім беруде генетика ғылымының 
өзіндік  қосар  мол  үлесі  бар  деп  айтсақ  қателеспейміз.  Генетика  пәнінде 
тұқым  қуалау  заңдылықтарын  зерттеуге  арналған  зертханалық  сабақтарды 
өткізуге  дрозофила  (Drosofila  melanogaster)  өте  қолайлы  объекті  болып 
саналады [1]. 
 
Дрозофила шыбынының төрт түрлі қасиеті оның генетика ғылымының 
арнайы мәселелерін зерттеуде және генетика курсын оқытуда таптырмайтын 
объекті болуына негіз болып есептеледі. Олар: 
1.
 
Даму мерзімінің қысқалығы; 
2.
 
Ұрпақ санының көптігі; 
3.
 
Зертхана  жағдайында  алынған  алуан  түрлерінің  немесе  мутантты 
линияларының молдығы; 
4.
 
Хромосом санының аздығы. 
Тәжірибе  жасауды  жаңадан  бастаушылар  үшін  дрозофиланың 
морфологиясы  мен  биологиясы  туралы  қысқаша  мәліметтер  ұсынамыз. 
Drosofila  melanogaster,  яғни  жеміс  шыбыны  Бұл  мөлшері  шамамен  3  мм 
болатын,  көздері  ашық  қызыл  түсті,  сұр  денелі  өте  кішкентай  шыбындар, 
отаны Үнді-Малай. 
Қазіргі  кезде  ол  космополит  Солтүстік  және  Оңтүстік  Америкада, 
Африкада,  Австралияда,  Жапония  мен  Оңтүстік  Еуропада  (Солтүстік 
Францияға  дейін)  тіршілік  етеді.  Сол  сияқты  Кавказ  бен  Украинада  да 
кездеседі. [3]. 
 аталық
аналық 

 
107 
1 сурет. Дрозофиланың сыртқы құрылысы 
 
Жаз маусымында жеміс-жидектермен бірге оңтүстік аудандардан 
солтүстікке дейін тасымалданды.  
        Дрозофила  ашыған  жеміс-жидектермен,  ағаш  шырынымен  қоректенеді. 
Оларды жақын маңдағы бау-бақшалардан оңай ұстап алуға болады. Ол үшін 
жаздың шуақты күнінде ішіне кез-келген жеміс не жидек салынған стаканды 
баққа немесе бақшаға қойып қойса жеткілікті. Біраз уақыттан кейін стаканға 
жиналған  шыбындарды  ыдыстың  ауызын  жауып  жинап  алуға  болады. 
Зертханада шыбындарды арнайы қоректік ортада өсіреді.  Жабайы 
шыбындармен  салыстырғанда  оның  мутантты  формаларында  кейбір 
морфологиялық айырмашылықтар кездеседі. 
Дрозофила  тіршілігінің  ұзақтығы  және  оған  температураның  әсері                      
Зертханалық    жағдайда    температура  31
0
  С  –тан  артса  дрозофила 
шыбындарының  ұрпақ  беру  қабілеті  жартылай  немесе  түгелдей  жойылады. 
Бірақ  отаны  тропикалық  климат  болғандықтан  табиғи  жағдайда  мұнан  да 
жоғары температурада тіршілігін сақтай алады. Оның себебі жердің жоғарғы 
қабатында  ылғалдың булануы күшейетіндігінде және ауаның төменгі қабаты 
температурасының төмен болатындығына байланысты. 
Зертханада  дрозофиланы  өсіруге  қолайлы  температура  24-25
0 
С. 
Мұндай  температурада  жұмыртқадан  ересек  шыбындардың  дамып  шығу 
циклі  шамамен  10  тәулік  болады.  Ал  27
0
  С-та  даму  циклі  9  тәулікке 
қысқарады. Жұмыртқаның  дамуы   20  сағатқа  созылады. Дернәсіл  (личинка) 
мен  қуыршақтың  дамуы  8  тәулік,  оның  4  тәулігі  дернәсілдердің  жетілуіне, 
қалған  уақыт  қуыршақтың  дамуына  кетеді.  Сондықтан  дрозофиланың  І 
жылда 40 ұрпағын  алуға болады. Температураның төмендеуі даму мерзімін 
баяулатады. 10
0 
–та дернәсілдік кезең 57 күнге, ал қуыршақтың жетілуі 13-14 
күнге созылады. Ал 20
0 
–та бұл мерзімдер 8 және 6,3 күн болады зертханалық 
жағдайда  ересек  шыбынның  тіршілік  ұзақтығы  қуыршақты  жарып 
шыққаннан кейін 3-4 аптаға ғана созылады. Бұл мерзім тіршілік ортасында да 
тәуелді. (температураға, ылғалға, қорекке, қоректе бактериялардың болуына, 
даралардың тығыздығына ). Арнайы қойылған тәжірибелерде дрозофила 153 
күн тіршілік еткен.  
Мутантты  формалардың  тіршілік  қабілеті  жабайы  шыбындармен 
салыстырғанда  төмен  болады.  Бірақ  тіршілік  қабілеті  жабайы  шыбыннан 
жоғары болатын мутантты түрлерінің де болатындығы анықталған [2]. 
Дрозофиланың  даму  циклі.  Дрозофила  жұмыртқасының  пішіні 
сопақша  келген  ұзындығы  0,5  мм  жуық.  Оларды  пробирканың  құрғақ 
қабырғаларынан  оңай  байқауға  болады.  Дрозофланың  жұмыртқасы  басқа 
насекомдардікі  сияқты  шығу  тегі  әр  түрлі  екі  қабықшамен  қапталып 
қорғалған.  Ішкі  қабықша  жұмыртқаның  өзінен  түзілгендіктен  сарыуыздық 
деп аталады. Сыртқы қабықша жұмыртқа безінің фолликулярлы эпителиінен 
түзілген.  Ол  хорион  деп  аталады.  өте  үлкейтіп  көрсететін  микроскоптың 
көмегімен  жіңішке  препараттық  ине  арқылы  хорионды  жұмыртқадан  бөліп 
алуға  болады.  Болашақ  ұрықтың  мүшелеріне  сәйкс  жұмыртқаның  алдынғы 
және артқы, құрсақ және арқа  бөліктерін ажыратуға болады. Жұмыртқаның 

 
108 
алдыңғы  бөлігінде  кішірек  сорғыш  орналасқан.  Сорғыштың  ортасынд 
жұмыртқаның  ішінде  сперматозоидты  енгізетін  микропиле  саңылауы  бар. 
Жұмыртқаның  арқасының  алдыңғы  жағынан  екі  өскінше шығып  алға  қарай 
бағытталып  өскен.  Хорионнан  шыққан  бұл  өскіншелерді  филаменттер  деп 
атайды.  Олар  жұмыртқаны  сұйық  қоректік  ортаға  батып  кетуден  сақтайды. 
Ұрықтану  жұмыртқа  қынаптың  жоғарғы  бөлігінен  өткен  кезде  жүреді.  Егер 
қандай  да  бір  қолайсыз  жағдайлардың  әсерінен  ұрықтанған  жұмыртқаның 
сыртқа  шығуы  кешігетін  болса,  ұрық  дамуының  алғашқы  стадиясы 
аналықтың  жыныс  жолында  жүреді  де  сыртқа  дамыған  личникаларды 
шығарады.  Қалыпты  жағдайда  эмбриональдық  даму  аналық  денесінен  тыс 
жүреді. Ол  
27 
0 
С-та 20 сағатқа созылады.  
Жұмыртқадан  дернәсілдердің  шығуы  және  постэмбриональдық 
дамудың  алғашқы  кезеңі  қоректің  жеткілікті  мол  болуына  байланысты. 
Даралардың  тіршілігінің  бұл  стадиясында  қоректің  маңызы  зор,  ол 
шыбындардың мөлшерін ғана емес, тіршілік қабілетін де анықтайды.  
Жұмыртқадан  жарып  шыққан  дернәсілдер  алғашқы  уақытта  қоректік 
ортаның  үстіңгі  бетінде  қалып,  содан  кейін  терең  қабатына  түсіп,  сонда 
қуыршақтануға дейін болады.  
Сырттан  қарағанда  қуыршақтанудың  басталуы  дернәсілдің  қоректік 
ортаны  бастап,  біраз  уақыт  қоректенбестен  пробирканың  қабырғаларында 
жай  қозғалып  жүруінен  байқалады.  Содан  кейін  тұрқы  қысқарып,  бөшке 
тәрізді формаға ие болып, қозғалмайтын қуыршақтарға айналады.  
Қоректе  судың  артық  мөлшері  болса  дернәсілдер  пробирка 
қабырғасында  қуыршақтанады.  Егер  орта  тығыз  болса,  барлық  дернәсілдер 
қоректік ортаның бетінде қуыршақтанады.  
Қуыршақтану  кезеңіндегі  дернәсілдің  ішкі  өзгерістеріне  келетін 
болсақ, шыбын дамуының жаңа стадиясының, басталуына байланысты оның 
органдары (мүшелері) қайта өзгереді (метаморфоз). Қайта өзгеру процесінде 
дернәсіл мүшелерінде (жүйке жүйесі мен жыныс бездерінен басқалары) кері 
даму  басталып,  эмбриональды  ұлпалардың  арнайы  бастамаларына  түзіліп, 
имагинальды  диск  деп  аталатын  мүшемен  алмастырылады.  Имагинальды 
дискілер дрозофильдің алғашқы дернәсілдік стадиясында гиподерманың ішке 
енуінен  пайда  болады.  Олардың  кейбіреуі  дернәсіл  шықпай  тұрып 
жұмыртқадан да пайда болуы мүмкін. 
Алғаш пайда болған имагинальды дисклер өте пайда болған. Дернәсіл 
өскен  сайын  олар  да  ұлғаяды.  Қуыршақтану  кезінде  олардың  кейбірі  толық 
қалыптасып  бітеді.  Мысалы,  көздің  имагинальды  дисклері  өте  үлкейтіп 
көрсететін  микроскоп  арқылы  және  фасеттерді  (омматидин)  анық  көруге 
болады.  Осындай  жіктелген  имагинальдық  дисклерден  дрозофиланың  басқа 
да  органдары:  аяқтары,  қанаттары  антенналары,  жыныс  мүшелері  т.б. 
түзіледі.  Сонымен  дамудың  қуыршақ  кезеңі  дернәсілдік  мүшелер  мен 
ұлпалардың  ыдырып  (гистолиз),  имагинальды  дисклерден  ересек  шыбын 
мүшелерінің  дамуымен    (гистогенез)  сипатталады.  27
0 
  С  -та  қуыршақтың 
кезеңнің төрт тәулікке созылатындығын айтқан болатынбыз.  

 
109 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: