Хабаршы тарих жəне саяси-əлеуметтік

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
54 
УДК 94 (574.42) 
 
ИЗ ИСТОРИИ ДЕПОРТАЦИИ ЧЕЧЕНЦЕВ 
(по материалам Восточно-Казахстанской области) 
 
Казбекова А.Т. – докторант PhD специальности «История» Восточно-Казахстанского 
государственного университета имени С. Аманжолова, Республика Казахстан, г.Усть-Каменогорск 
akasbekova2008@mail.ru 
 
В статье на основе анализа архивных документов и материалов интервьюирования характеризуются отдель-
ные  аспекты  депортации  чеченцев  на  территорию  Восточно-Казахстанской  области.  Рассматривается    геогра-
фия  расселения  спецпереселенцев-чеченцев  по  районам  области,  показаны  проблемы  материально-бытового 
обустройства, сокращение численности спецпереселенцев, причины высокой смертности чеченцев.  
Ключевые слова: депортация, Восточно-Казахстанская область, чеченцы, спецпоселение, спецконтигент. 
 
История  советских  депортаций  еще  долго  будет  актуальной.  Депортации,  или  насильственные 
миграции, – это одна из форм внесудебных политических репрессий, предпринятых государством по 
отношению к своим гражданам или подданным других государств с применением силы или принуж-
дения. Решения о депортациях принимались, как правило, руководителями партии и правительства, 
по инициативе органов ОГПУ–НКВД–КГБ. 
Следует  подчеркнуть,  что  многие  важные  в  научном  отношении  аспекты  проблемы  депортации 
народов бывшего СССР на территорию Казахстана по сей день не получили своего конкретно-исто-
рического  изучения  и  историко-теоретического  осмысления.  Сложность  изучения  этой  пробле-
матики в значительной степени была связана с состоянием источниковой базы. В этой связи актуаль-
ность  проблемы  определяется  в  первую  очередь  потребностью  в  исследовательских  работах,  осно-
ванных на архивных материалах. Рассекречивание архивных документов, предоставляет возможность 
без  политической  конъюнктуры  изучать  данную  проблему  и  придает  дополнительные  импульсы  к 
обращению исследователей к истории повседневности. 
Казахстанская  историческая  наука  не  отстает  от  глобальных  научных  поворотов,  когда  главным 
направлением  методологических  инноваций  становится  повышение  интереса  к  человеку  в  истории, 
что  получает  отражение  в  проблематике  многих  исследований,  в  частности,  обращение  к  истори-
ческой памяти и повседневной жизни в условиях депортации, что и является основным материалом 
данной статьи. 
О высылке чеченцев и ингушей в Казахстан знали задолго до Постановления ГОКО № 5073 сс «О 
мероприятиях  по  размещению  спецпереселенцев  в  пределах  Казахской  и  Киргизской  ССР»  от  31 
января 1944 года, так как предварительная работа по их приему была начата в середине января 1944 
года [1, c. 492]. 
Согласно  составленного  в  1943  году  первоначального  плана  размещения  спецпереселенцев  в 
Казахской  ССР,  в  Восточно-Казахстанской  области  планировалось  расселить  6000  семейств,  или 
30000 человек, в том числе в промышленности 6000 человек, в колхозах 20 500 человек, в совхозах 
3500 человек [2, c.350]. План определял конкретные районы расселения депортированных чеченцев, 
их количество, станции разгрузки. Разгрузка 6000 человек, намеченных для размещения в промыш-
ленности, должна была проводиться на станции «Защита» Томской дороги.  
Таким  образом,  план  размещения  спецпереселенцев  был  тщательно  продуман  еще  задолго  до 
начала  операции.  Были  оговорены  маршруты  следования  железнодорожных  составов  и  места  их 
конечного  назначения,  а  также  количество  станций  разгрузок,  оперативных  работников,  необходи-
мых для успешной доставки спецконтингента на места поселения. 
Согласно  поэшелонным  спискам,  отправка  спецконтигента  из  ЧИАССР  в  Восточно-Казахстан-
скую область производилась в 4 эшелонах под №№ 5, 6, 268, 301. География мест высылки депор-
тированных  чеченцев  в  Восточно-Казахстанскую  область  -  Шатоевский,  Шалинский,  Введенский, 
Атагинский районы ЧИАССР [3].  
Проведенный  автором  анализ  архивных  материалов  позволил  установить  географию  расселения 
спецпереселенцев-чеченцев  по  районам  области.  По  состоянию  на  1  сентября  1944  г.  в  Восточно-
Казахстанской области насчитывалось спецпереселенцев-чеченцев 6906 семей с численностью 29238 
человек. Чеченцы, прибывшие на территорию ВКО, были размещены в 8 районах области. Наиболь-
шая  концентрация  чеченцев-спецпереселенцев  наблюдалась  в  Лениногорском  (2481  семей,  10987 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
55 
человек) и Кировском, с учетом п. Аблакетка (1587 семей, 6542 человек), районах [4, л. 66]. Так как, в 
этих районах находились промышленные предприятия, остро нуждавшиеся в рабочей силе.  
К осени 1944 г. на Лениногорских предприятиях  и в колхозах работало 2158 спецпереселенцев-
чеченцев.  На  первых  порах  производительность  труда  спецпереселенцев,  работающих  на  шахтах  и 
заводах,  была  низкой.  Местное  руководство  объясняло  это  отсутствием  опыта  работы  в  промыш-
ленности,  плохими  материально-бытовыми  условиями.  Но  в  дальнейшем  многие  чеченцы  стали  не 
только  выполнять,  но  и  перевыполнять  норму  выработки.  Так,  например,  за  август  1944  г.  по 
Лениногорскому рудоуправлению выполнивших норму было 415 человек, а перевыполнивших - 382 
человека. На лесоучастках, где были тяжелые условия работы, полуголодные чеченцы, работавшие в 
ряде случаев без спецодежды, рабочие Исраилов, Сатуев и другие чеченцы  выполняли нормы от 120-
150%  и  выше.  При  этом выполнявшие    и  перевыполнявшие  нормы  чеченцы  не  имели  преимуществ 
по улучшению бытовых условий. Они не имели жилья, жили в переуплотненных квартирах. [4, л.70].  
Заработок добросовестно работающих составлял от 30 до 55 рублей. Но даже хорошо работающих 
чеченцев стахановцами не считали. Председатель завкома ОКСа РУ заявлял: «Считать же стаханов-
цами несмотря на то, что они перевыполняют нормы не можем, т.к. нет указаний свыше, поэтому те 
условия,  которые  создаются  стахановцам,  создаются  и  чеченцам,  но  популяризация  чеченцев, 
выполняющих нормы, у нас не практикуется» [4, л.17]. 
Основные работы которые осваивались чеченцами, были связаны с физическим трудом,  так как 
квалификации большая часть из них не имела, поэтому работали рабочими, бурильщиками, крепиль-
щиками на рудниках [5, л.4].  
К  сожалению,  такой  же  подход  был  и  к  тем  чеченцам,  которые  имели  необходимую  квалифи-
кацию и образование по профессиям. В отчетах рудоуправления Лениногорского района указывается, 
что  среди  спецпереселенцев  имеются  «…10  учителей,  3  счетовода,  1  фельдшер,  1  бухгалтер,  но 
использование их по специальности пока не намечается» [4, л.16]. 
По  архивным  данным,  на  1  апреля  1945г.  в  Восточно-Казахстанской  области  насчитывалось  – 
24 719 спецпереселенцев.  География расселения на 1 апреля 1945года по районам области выглядела 
следующим образом: [6, л. 8].  
Таблица___1._-_Расселение_спецпереселенцев-чеченцев_по_районам_области'>Таблица
 1. - Расселение спецпереселенцев-чеченцев по районам области 
 
Расселено 
№ 
Наименование района 
семей 
человек 
1 
Лениногорский 
2268 
8808 
2 
Кировский  
1463 
6055 
3 
Предгорненский 
626 
2265 
4 
Шемонаихинский 
534 
1981 
5 
Верхубинский  
435 
1820 
6 
Таврический  
181 
630 
7 
Уланский  
267 
1050 
8 
Зыряновский  
544 
2110 
 
Итого 
6320 
24719 
 
Таким  образом,  анализ  архивных  материалов  позволяет  уточнить  географию  расселения  по  8 
районам  области.  Наибольшая  концентрация  чеченцев  по-прежнему  наблюдалась  в  Лениногорском 
(8808 человек, 2268 семей) и Кировском районах (6055 человек, 1463 семей).  
Сопоставляя  официальные  цифры  1944  и  1945  годов,  мы  видим  значительное  сокращение 
численности спецпереселенцев-чеченцев по области. 
Таблица
 2. – Сокращение численности спецпереселенцев – чеченцев по области. 
 
период 
1 сентября 1944г. 
1 апреля 1945г. 
количество 
29238 человек 
24719 человек 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
56 
Всего за полгода на вновь заселенных районах ВКО чеченцы потеряли 4519 человек. Смертность 
среди  спецпереселенцев-чеченцев  была  высокой  впервые  годы  высылки,  что  и  привело  к  резкому 
сокращению численности этой категории высланных. 
Следует  отметить,  содержание  архивных  материалов  показывает,  что  смертность  скрывали  от 
официальных  властей:  «…умерших  нигде  не  регистрируют,  а  крадучи  от  комендатур  хоронят. 
Причина смертности в основном - дистрофия и желудочные заболевания» [6,  л. 2]. 
По состоянию на 1 апреля 1945 года с начала вселения количество умерших (в разрезе районов) по 
архивным данным распределяются следующим образом [6, л. 14]:  
 
Таблица
 3. – Смертность  спецпереселенцев – чеченцев по области. 
 
 
Наименование 
районов 
Всего умерло 
(с начала 
переселения) 
Из них в 1 квартале 1945г 
 
 
 
детей 
взрослых 
стариков 
1 
Лениногорский 
1385 
18 
19 
23 
2 
Кировский  
932 
61 
33 
37 
3 
Предгорненский 
259 
 
 
 
4 
Шемонаихинский 
382 
16 
12 
7 
5 
Верхубинский  
278 
39 
5 
9 
6 
Таврический  
190 
 
3 
3 
7 
Уланский  
90 
8 
 
8 
8 
Зыряновский  
339 
1 
7 
 
 
итого 
3855 
143 
79 
87 
 
Таким образом, из приведенных выше данных видно, что смертность продолжает оставаться еще 
чрезвычайно высокой - в I-м квартале смертность составила 309 человек – это более 8% от общего 
количества смертей с начала переселения в ВКО. 
В первые годы вселения спецпереселенцы-чеченцы в Восточно-Казахстанской области проживали 
в порядке уплотнения в домах колхозников, в бараках, общежитиях, землянках, в сушильных сараях, 
в  непригодных  для  жилья  помещениях,  где  наблюдалась  высокая  «скученность».  Из-за  плотной 
заселенности в бараках, антисанитарного состояния наблюдались вспышки сыпного тифа и большое 
количество  желудочно-кишечных  заболеваний.  Плохие  жилищные  условия,  недоедание,  болезни 
привели к повышенной смертности среди стариков и детей в первые два года спецпоселения. 
Согласно составленному акту от 5 мая 1945 года,  в результате недопустимых жилищно-бытовых 
условий  спецпереселенцев  на  строительстве  ИртышГЭС (Аблакетка),  из-за  отсутствия  нормального 
питания  и  плохого  медицинского  обслуживания  из  числа  вселенных  в  поселок  1500  человек  спец-
переселенцев, зарегистрировано умерших - 413 человек. ( табл. №4). 
 
Таблица
 4. – Смертность  спецпереселенцев – чеченцев в п. Аблакетка [5, л.15]:. 
 
1944 год 
1945 год 
 
От дистрофии 
От 
сыпного 
тифа 
Прочие 
болезни 
От 
дистрофии 
Прочие 
болезни 
Всего 
Взрослых 
92 
10 
66 
10 
22 
200 
Детей 
141 
1 
32 
33 
6 
213 
Итого: 
233 
11 
98 
43 
28 
413 
 
Рассматривая  проблему  депортации,  нельзя  не  обратиться  к  воспоминаниям  непосредственных 
свидетелей этих исторических событий, которые конкретизируют вопросы по процессу переселения, 
жилищного    устройства, показывают  трудности,  с  которыми  пришлось столкнуться  в  непривычной 
обстановке. 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
57 
Воспоминания  депортированных  показывают,  что  не  везде  для  принятия  переселенцев  были 
созданы  условия.  Бывший  спецпоселенец  Дацаев  Салаудин,  прибывший  из  с.  Ушкалой  ЧИАССР, 
вспоминает:  «Мне  было  тогда  где-то  5  лет.  Привезли  в  Усть-Каменогорск,  бросили  нас  напротив 
конденсаторного завода, прямо в горах, без всякого укрытия, здания не было. Отец мой сам построил 
балаган  из  простого  камня.  Страдание,  голод,  холод  -  вот  что  запомнилось.  Есть  ничего  не  было, 
черный хлеб по карточкам выдавали. Употребляли разную траву. Сложно было найти даже съедоб-
ную траву, будучи детьми, мы весной искали траву, чтобы пропитаться. Был страшный голод. Моро-
зы были сильные» [7]. Эпизоды из воспоминаний Айсаговой Л.Л., г. Риддер: «Я что помню со слов 
матери, заселили в бараке, где не было ни окон, ни дверей. Всех, опять же, как скот в стойло. Царил 
голод. Чтобы хоть как-то выжить, ходили собирали мерзлую картошку и делали из нее лепешки, ели 
крапиву  и  разную  траву.  Потом  заболели  многие  тифом,  смертность  была  высокой»  [8].  По  воспо-
минаниям Шалаевой Д.М.,: «Выделили в бараке одну комнату, передвигаться не разрешалось кроме 
своего места жительства, даже на похороны. Много людей умерло от голода, холода, тифа, простуды. 
Недовольства  какие-либо  выражать  люди  боялись,  так  как    их  посадили  бы,  после  депортации  у 
людей был страх и вера была  только в Аллаха этим и жили, эта вера дала силы, чтобы выжить» [9].  
Из  воспоминаний  Сельмурзаева  А.И.:  «Со  слов  своих  стариков  знаю,  когда  их  привезли,  стояли 
морозы, снега было много. Некоторые люди босые были. Выделили им помещение, общий коридор, с 
маленькими комнатками, барак называли. Большие семьи поперек вешали простынь. Так и сущест-
вовали.  Собирали  гнилую  картошку,  варили  кожуру  картошки.  Зимой  чтобы  пропитаться  на  полях 
выкапывали  замороженную  картошку.  Если    в  это  время  настигнет  комендант,  то  их  избивали.  Не 
было  возможности  выйти  куда-то,  теплой  одежды  не  было.    Тиф  начался.  Много  умирало  тогда. 
Моему деду тогда было 15 лет. Он рассказывал, утром боишься выйти в коридор, трупы лежат возле 
каждой двери. Хоронить возможности не было. Промерзшая земля, инструментов не было. В снегах 
хоронили, весной выкапывали могилы, как полагается,  предавали земле» [10].   
Областные  исполнительные  органы  должны  были  заниматься  вопросами  размещения,  бытового 
устройства, снабжения продуктами питания, трудоустройства, правового оформления, медицинского 
обеспечения спецпереселенцев. Однако фактически всеми вышеперечисленными вопросами занима-
лись организации, в которые трудоустраивали депортированное население. 
Как свидетельствуют архивные материалы, жилищные условия  спецпереселенцев были тяжелы-
ми. Мероприятия по обустройству осуществлялись необдуманно. Так, например в докладной записке 
начальника  УНКВД  по  Восточно-Казахстанской  области,  на  1  августа  1945  г.  отмечается,  что  без 
ведома  органов  НКВД  по  распоряжению  директора  ОСМУ-2  треста  «Алтайстрой»  из  чеченгородка 
были  вывезены  пять  семей    в составе  24  человек-спецпереселенцев  с детьми  под  открытое  небо  на 
территорию  кожевенного  завода  артели  «Победа  труда»,  где  семьи  разместили  в  полуразваленном 
здании кожзавода площадью 25
 
м
2
. Аналогичная ситуация 
 
в селе Белоусовка без ведома комендату-
ры НКВД распоряжением директора ОСМУ-З треста «Алтайстрой» вывезли 8 семей из 76 человек на 
окраину  села  и  разместили  спецпереселенцев  на  открытом  поле,  заявив  им,  что  они  должны  здесь 
строить жилье [6, л.44-45].   
Из  анализа  документов  ГАВКО  видно,  что  все  эти  нарушения  не  оставались  без  внимания 
руководства области. Исполком Облсовета и бюро Обкома КП(Б)К  Восточно-Казахстанской области 
принимали  постановления,  обязывающие  первых  секретарей  райкомов  КП(Б)К  взять  под  личный 
контроль всю работу, связанную с хозяйственно- бытовым устройством спецпереселенцев.  
Однако, к сожалению, на первых порах местным властям не удалось создать необходимые условия 
для приема и размещения спецпереселенцев. Не только спецпереселенцы, но и все население респуб-
лики испытывало тогда острую нужду в продовольствии и товарах. Переселение людей  потребовали 
огромных расходов со стороны государства, изнуренного тяжелой войной. Поэтому одновременное 
размещение  такого  большого  количества  людей  затруднило  снабжение  республики,  и  без  того 
испытавшей кризис продовольственных и промтоварных ресурсов.  
 
 
 
1 Бугай Н.Ф. По решению правительства союза ССР / Н.Ф. Бугай. – Нальчик: Эл-фа, 2003. – с.492 
2 Ермекбаев Чеченцы и ингуши в Казахстане. История и судьбы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2009. – с. 508  
3 ГАВКО Ф. 462. - Оп. 4. - Д. 39. 
4 ГАВКО Ф.1п . - Оп.1. - Д. 2750. - Л. 16, 17, 66, 70. 
5 ГАВКО.  Ф. 1п. Оп. 1. Д. 3979. Л. 4. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
58 
6 ГАВКО  Ф.1п. - Оп.1. - Д.2741. – Л. 2, 8, 14, 15,44,45. 
7 Казбекова А.Т. Полевые  материалы автора. Полевой дневник экспедиции в г. Усть-Каменогорск. 2016 г. 
Информант  Дацаев Салаудин, г.Усть-Каменогорск.. 
8 Казбекова А.Т. Полевые материалы автора. Полевой дневник экспедиции в г. Риддер. 2016 г. Информант 
Айсагова Лиза Лейчевна, г.Риддер. 
9 Казбекова А.Т. Полевые материалы автора. Полевой дневник экспедиции в г. Риддер. 2014 г. Информант 
Шалаева Догман Мабаевна, г.Риддер. 
10 Казбекова А.Т. Полевые материалы автора. Полевой дневник экспедиции в г. Риддер. 2014 г. Информант 
Сельмурзаев Адам Исаевич, г.Риддер. 
 
Түйіндеме 
Шешендерді күштеп қоныс аудару тарихынан 
(Шығыс Қазақстан облысы материалдары бойынша) 
Казбекова А.Т. – С.Аманжолов атындағы Шығыс  аза<стан мемелекеттік университетіні   
«Тарих» мамандығыны  докторанты,  аза<стан Республикасы, =скемен <. akasbekova2008@mail.ru 
Мақалада  шешендердің ШҚО территориясына депортациялаудың жекелеген аспектілері мұрағат құжаттары 
мен  сұхбаттасу  материалдары  негізінде  сипатталады.  Облыс  аудандары  бойынша  арнайы  қоныс  аударылған 
шешендердің  орналасу  географиясы  қарастырылып,  материалды-тұрмыстық  жағдайларының  мəселелері,  ар-
найы қоныс аударыл, андардың санының қысқаруы, шешендердің жоғары деңгейдегі өлімінің себептері көрсе-
тілген. 
Түйін сөздер: депортация, шешендер, Шығыс Қазақстан облысы, арнаулы қоныс, арнаулы контингент. 
 
Summary 
From the history of deportation of chechen people  
(According to the materials of East Kazakhstan oblast)  
Kazbekova А.Т. – PhD students in History of S.Amanzholov East Kazakhstan State University, Republic of 
Kazakhstan, Ust-Kamenogorsk, akasbekova2008@mail.ru 
On the basis of the analysis of archival documents and interviewing materials the separate aspects of deportation of 
Chechens on the territory of East Kazakhstan oblast are characterized in the article. The geography of resettlement of 
Chechens  special  immigrants  by  regions  is  considered,  also  the  problems  of  material  and  household  arrangements, 
reduction of special immigrants number, the reasons of high mortality of Chechens are shown in the article as well. 
Key words: deportation, East Kazakhstan State, Chechen people, special immigration, special continent.  
 
УДК 94:331(571.12) 
 
СОҒЫСТАН КЕЙІНГІ ЖЫЛДАРДАҒЫ АЩЫСАЙ ПОЛИМЕТАЛЛ КОМБИНАТЫНДАҒЫ 
ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ КҮНДЕЛІКТІ ӨМІРІ  
 
Нұрман Ш.Т. – т.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ-дың доценті 
 
Мақала Оңтүстік Қазақстан өңіріндегі Ащысай полиметалл комбинаты жұмысшыларының соғыс-тан кейінгі 
жылдардағы  күнделікті  өміріне  арналған.  Мақала  архив  деректері  негізінде  жазылған.  Автор  шетелдік 
зерттеушілердің еңбек күнделіктілігінің мазмұны мен құрылымы туралы пікірлерін қорытып өз тұжырымдарын 
береді.  Сондай-ақ  кеңестік  күнделікті  өмір  ерекшеліктері  жөніндегі  ғылыми  жарияланымдарды  да  қарасты-
рады.  Еңбек  күнделіктілігінің  маңызды  құрамдас  бөлігі  болып  табылатын  жұмыс  жағдайы,  жұмысшылардың 
құрамы, еңбек қауіпсіздігі, комбинаттағы жазатайым жағдайлар деректер негізінде зерттеуге түскен. Соғыстан 
кейінгі  жылдардағы  комбинат  жұмысшыла-рының  еңбек  ету  жағдайының  əлі  де  ауыр  болғандығы  туралы 
қорытынды жасалады. 
Түйін  сөздер:  еңбек  күнделіктілігі,  еңбек  мəдениеті,  Ащысай  полиметалл  комбинаты,  жұмысшылар 
жағдайы, жазатайым оқиғалар. 
 
Бізге  қызықты  тақырып  бойынша  зерттеулердің  бірқатары  өнеркəсіптегі  жұмысшылардың  еңбек 
күнделіктілігіне  арналған.  Бұл  ретте  Германия  зерттеушісі  А.Людтке  жұмысын  алға  тартуымызға 
болады  [1].  А.Людтке  зерттеуінің  құндылығы  жұмысшылардың  еңбек  күнделіктілігін  көрсетуде 
ұстанымдық маңызы бар ұғымдар енгізді. Мысалы, Германиядағы күнделіктілік тарихына арналған 
еңбегінің «Жұмысшылар, Eigensinn жəне 1880-1914 жж. Германия кəсіпорындарындағы саясат» атты 
бөлімінде  «Eigensinn»  ұғымын  қолданады  [1,  84-128  б.].  Оны
 
«бірбеткейлік»  (бірбеткей  қыңырлық) 
деп, жұмысшының өз жұмыс орнындағы тəуелсіздігін талап етуі ретінде түсіндіреді. Жұмысшының 
жоғары  білікті  жəне  сирек  мамандық  иесі  болуы  оның  тəуелсіздігін  күшейтетінін  көрсетеді.  Тіпті 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
59 
завод əкімшілігі мұндай жұмысшыға өзі тəуелді болып, оның барлық талаптарына көнетін жағдайлар 
кездескен.  Сонымен  қатар  ХХ  ғ.  Германия  қоғамындағы  қол  күш  еңбегін  мадақтау  кең  жүргізіліп, 
оның  түрлі  символикалары  қалыптасқан.  «Сапалы  неміс  еңбегі»,  «еңбек  абыройы»,  «еңбек  ету 
қуанышы»  маңы-зына  қатты  назар  аударылған.  Еңбек  күнделіктілігін  кезеңдер  бойынша  қарастыра 
отырып, Людтке 1950-1999-жылдары еңбектің құндылық нормалары түбегейлі өзгеріске ұшырағанын 
көрсетеді.  Мысалы,  батыс  қоғамы 
 
жұмыс  орнындағы  лояльдылық  (жұмсақтық,  жылы  шырайлық) 
пен  елге-зектік  (көнгіштік)  өзінің  бұрынғы  маңызын  жойды.  Оның  орнына  адамдар  еңбек  арқылы 
өзін-өзі танытуға жəне өз қажеттіліктерін өтеуге ұмтылады. Германия қоғамындағы түрлі əлеуметтік 
топтар мен жастағылардың еңбек құндылықтары əр түрлі. 1950-ші жылдары жұмыстағы «елгезектік» 
(көнгіштік) жəне «субординация» (дəрежесіне қарай қызмет бабын-дағы қатаң бағыну) қасиеттері кең 
тарады.  
Аталмыш тақырыптағы пікірталастар күнделікті өмір құрылымдары – еңбек, жұмыс, өндірістік – 
төңірегінде əлі жалғасуда. Шетелдік тарихнама жұмысшылардың күнделікті өміріне қатысты осын-
дай мəселелерді қолға алып отыр. Ал соғыстан кейінгі кеңестік жүйедегі Қазақстан өнеркəсіп орын-
дарындағы  еңбек  күнделіктілігі  сипаты  қандай?  Бұл  мəселені  Қазақстан  ауыр  өнеркəсібінің  түсті 
металдар өндірумен айналысқан Ащысай полиметалл комбинаты жұмысшыларының күнделікті өмір 
тарихын зерттеуге ала отырып, жауап іздеп көрейік.  
Ұлы  Отан  соғысынан  кейін  КСРО-да  1946-1950  жылдардың  бесжылдық  жоспары  қабылданды. 
Бұл жоспар халық шаруашылығын қайта қалпына келтіру, соның ішінде ауыр өнеркəсіпті пəрменді 
дамыту бағытын ұстанды. Соғыстан кейінгі жылдардағы Ащысайдың кен байлығы сарқыла бастаған 
ауыр кездер басталды. Ащысайдың болашағына сенбеушілік де болды. Дегенмен, Қ.Сатпаев секілді 
геологтар іздеу жəне барлау істерін жалғастыру қажеттігіне сенді. Бірқатар геологтар мен ғалымдар 
Ащысай  руднигінің  қапталдары  мен  төменгі  жыныс  қабаттарын  (оларды  горизонттар  деп  атаған, 
Ащысайда  5,  12 горизонттар  деп  көрсетілген  мəліметтер  кездесті-  Ш.Н.)  зерттеу  жаңа  кен  көздерін 
ашады  деп  білді.  Осыған  орай,  1952  жылы  «Западная»  жəне  «Вспомогательная»  шахталарын  ашу 
жұмысын жүргізу жоспарланды. Ащысай кеніш басқармасының директоры А.М. Мочалов, бас инже-
нері  А.  Кукушкин,  аға  геолог  В.И.  Степанов  Ащысай  полиметалл  комбинатынының  бас  инженері 
М.И. Харитоновқа жазған қызметтік хатында «Вспомогательная» шахтасындағы жұмыстардың тиім-
сіз, ал «Западнаяда» жұмыстарды жалғастыру керектігін дəлелдейді [2, 28-29 пп.]. Қаратау экспеди-
циясы ұжымы геологтарының барлауы барысында 1950-ші жылдары Баялдыр кені ашылды. Кейін ол 
Глубокий  деп  аталып  комбинаттың  ең  ірі  қорғасын  кенін  өндіретін  цехқа  айналды.  Шындығында, 
жемісті  болған  барлау  жұмыстарының  арқасында  1960-шы  жылдардың  аяғына  дейін  Ащысайдан 
қорғасын  кені  өндірілді.  Тіпті,  қорғасын  өндірудің  Мырғалымсай  руднигінде  –  103%,  Ащысайда  - 
112% көрсеткішке жеткендігі деректерден көрінеді [2, 96п.].  
Соғыстан  кейінгі  жылдары  Ащысай  комбинатында  жұмысшылар  санының  тапшылығы  сезілді. 
Бұл  негізі  Қазақстандағы  барлық  комбинаттарға  тəн  еді.  Қазақ  республикалық жұмысшылар  жинау 
конторасы  соғыс  жылдарында  өнеркəсіп  орындарына  Қазақстан  бойынша  жұмысшылар  жинауды 
ұйымдастырып жүргізумен айналысты. 1947 жылы маусым айынан бастап осы контора Еңбек резерв-
тері басқармасының қарауына беріледі [3, 61 п.]. Аталған контораның есептері мен анықтамаларында 
өнеркəсіп  орындары  мен  құрылыстарға  1948  жылға  45 690  жұмысшы  жинау  жоспары  бекітілгені 
көрсетіледі.  Оның  26 655  адам  көлемінде  немесе  жоспардың  58,3%-ы  орындалған.  Соның  ішінде 
Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша 2 590 адам болса, 2 181 жұмысшы  немесе 84,2%-ы жіберілген. 
Мырғалымқұрылысқа 600 адам жіберу жоспарланса, 501 адам  83,5% көлемінде орындалған [4, 1 п.]. 
Жалпы  көрсеткіштермен  салыстырғанда,  ОҚО  бойынша  жұмысшылар  жинау  жоспары  жақсырақ 
орындалғанын  көреміз.  Жоспардың  толық  орындалмауы  облыстық  атқару  комитеттерінің  жоспар 
санының  тым  артық  екенін  айтып,  колхозшылар  арасынан  жұмысшылар  жинауға  рұқсат  етпеген. 
Ауылдық советтер тарапынан өнеркəсіптерге жұмысқа кету туралы келісімге қол қойған колхозшы-
лардың  қажетті  құжаттарын  бермеу  фактілері  кездескен.  Көптеген  аудандарда  колхоз  төрағалары 
жұмысшы  жинауға  жаппай  қарсы  болған.  Осындай  себептер  де  жұмысшылар  жинауға  кедергі 
келтіреді.   
Жұмысшылардың біліктілігі мен білім деңгейіне келер болсақ. Мəселен, үздік раионализаторлар 
ретінде марапатқа ұсынылған комбинаттың 12 жұмысшысының бір адамында ғана жоғары білімі бар. 
Қалғандары орта, 7-6-4 кластық білімі барлар. Көпшілігі комбинатта 1950-жылдан кейін жұмыс істей 
бастаған [5, 18-34 пп.].  
Мырғалымсай өңдеу фабрикасының Қантағы цехы слесарьларының бригадирі Раев Жолдаспекке 
берілген өндірістік мінездемеде оның 7 кластық білімі бар. Цехта 1942 жылдан бастап жұмыс істейді, 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
60 
1926  жылдан  КПСС  мүшесі  деп  көрсетілген  [5,  26  п.].  Соғыстан  кейінгі  жылдардағы  жұмысшы-
лардың көпшілігін осылай сипаттауға болар еді. 
Комбинаттың «Горняк»  деген газеті шығып тұрған. Сол газеттің 1952 жыл 5-қазанындағы номе-
рінде  3-ші  участок  бастығы  Карибаевтың  бір  жұмыс  күні  туралы  жазылған.  Ол  жазбадан  соғыстан 
кейінгі  жылдардағы  шахтерлердің  əдеттегі  өмірі  жайлы  мағлұмат  алуға  болады.  Онда  əрбір  таңер-
теңгісін шахтерлер табельный тақта алдында кездеседі. Олар биркаларын тапсырып штольняға (көте-
ріп-түсіргіш лифт) жиналады. Жұмыс күні раскомандировкадан (тапсырмалар бөліп беруден) баста-
лады деп сипаттайды [6, 28 п.]. Бұл тек тапсырма бөліп беру ғана емес, саяси-қоғамдық тақырыптағы 
əңгіме екендігі айтылады. 
1956  жылы  20  тамызда  ҚазКСР  Түсті  металдар  министрлігінің  тау-кен  саласындағы  жұмысшы-
лардың жалақысының жаңа тарифтік сеткасын жасады. 
Онда  жұмысшылардың  8  разрядтық  жəне  олардың  1,0-ден  2,56-ға  дейінгі  тарифтік  коэффи-
центтері  көрсетілген.  Түсінік  хатта  разряды  көтерілген  сайын  жалақысы  да  көтерілетіні,  бұл  еңбек 
өнімділігін жəне жұмысшылардың біліктілігін арттыруға қызмет етеді делінген. Төмендегі кестеден 1 
разрядты жұмысшылардың 1-ші тарифтік белдемедегі бұрынғы жəне жаңа ақы төлеудегі ставкалар-
дың айырмашылығын көре аламыз [7, 3 п.].  
 
Жер бетіндегі жұмыстары үшін 
Күндік ставка 
Айлық ставка 
Бұрынғы кесімді ақы 
11-33 
290 
Жобаланғаны  
14-06 
360 
 
 
 
Бұрынғы мерзімдік ақы 
10-28 
263 
Жобаланғаны  
12-66 
324 
Жер асты жұмыстары үшін 
 
 
Бұрынғы кесімді ақы 
12-30 
315 
Жобаланғаны  
16-40 
420 
 
 
 
Бұрынғы мерзімдік ақы 
10-45 
267 
Жобаланғаны  
13-94 
357 
 
Жалпы соғыстан 1947 жылдан бастап шахтерлердің жалақысы 2,5 есе артқаны туралы жазылады. 
Мəселен,  1947  ж.  жер  асты  жетекші  жұмысшы  мамандықтарының  жалақысы  5-6  мың  сом  болған-
дығы көрсетіледі [8, 167 б.].  
Жоғары жалақының болуы жұмысшылар санының артуына тікелей əсер ете қоймағанға ұқсайды. 
50-ші  жылдардағы  есептерде  жұмысшы  күшінің  жетіспейтіндігі,  кадрлардың  тұрақтамауының 
жоғары екендігі туралы мəліметтер кездестіреміз. Мысалы, 1956 ж. жалпы жұмысшылар саны 10 683 
болса, жұмысқа 11 439 адам қабылданған 8 845 адам жұмыстан шығарылған [9, 107 п.]. Мүмкін бұл 
жағдай  жұмысшыларды  үймен  қамтамасыз  ету  жоспарының  орындалмағандығымен  де  байланысты 
болар. Деректердің көрсетуі бойынша, 1956 жылдың 1-ші жарты жылдығында Ащысай полиметалл 
комбинатында тұрғын үй тапшылығы қатты сезілген [9,113 п.]. 
Сонымен қатар, станоктардың ескіруі, жаңа конструкциядағы станоктардың шығарылмауы бұрғы-
лау  жұмыстарының  уақыт  ұзақтығын  туғызды.  Станоктардың  бұзылуына  байланысты  жұмыстың 
тоқтап  тұру  фактілері  жиі  кездескен.  Құжаттарда  көрсетілгендей,  еңбек  көрсеткіштерінің  төмендеу 
себептері ретінде қолданыстағы станоктардың 80%-ның ескі, ал 1954 жылдан бастап жаңа станоктар 
Ащысайға берілмеген[9, 107 п.]. Сонымен қатар бұрғылау тереңдігі артқан, ол жоғарыда айтын өткен 
ұңғымалардың (скважиналардың) орташа тереңдігінің көбеюіне  байланысты болды. Жылдан-жылға 
кен өндіру тереңдегі төменгі қабаттарға өтіп отырған.  
Еңбек қауіпсіздігі мəселесі - жұмысшылардың өнімді жұмыс жасауына əсер ететін басты фактор-
лардың  бірі.  Өндірістегі  травматизм,  төтенше  жағдайлар  мен  жазатайым  оқиғалар  Ащысай  поли-
металл  комбинатында  да  кездесіп  отырған.  Казглавцинксвинец  кəсіпорындарындағы  1955  жылғы 
жазатайым оқиғалар туралы төмендегі кестеден көре аламыз [10, 28 п.].  
 
 
 
 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
61 
пп  Кəсіпорын 
атауы 
Жұмысшы-
лардың 
орташа 
саны 
3 жұмыс күнінен 
артық жұмыс 
жарамсыздығын 
туғызған 
жазатайым 
оқиғалар саны 
Жұм.жарамсыздық 
мерзімі біткен 
жазатайым 
оқиғалар саны 
Жұмысқа 
жарамсыздық 
күндері 
жазатайым 
оқиға актілері 
бойынша 
1 
Лениногор 
комбинаты 
15378 
1415 
1401 
17530 
2 
Зыряновск 
комбинаты 
9722 
765 
640 
8176 
3 
Ащысай 
комбинаты 
8262 
436 
406 
5097 
4 
Текелі 
комбинаты 
4800 
270 
254 
3170 
5 
Ертіс 
комбинаты 
6563 
543 
525 
7116 
6 
Байжансай 
РУ 
894 
46 
46 
561 
7 
Өскемен 
комбинаты 
6444 
497 
472 
6027 
8 
Шымкент 
заводы 
3784 
290 
278 
3282 
 
Барлығы 
55847 
4262 
4022 
50959 
 
Кестеден көріп отырғанымыздай, Казглавцинксвинецке қарайтын 8 кəсіпорын арасында Ащысай 
жазатайым  оқиғалар  көрсеткіші  бойынша  шамамен  5-орында.  Осы  жазатайым  оқиғалардың  салыс-
тырмалы сараптамасына назар аударсақ. Бұл тұста Қазақстандағы түсті металдар өндірумен айналы-
сатын  үш  ірі  кəсіпорындағы  жазатайым  оқиғаларды  салыстырып  қаралық.  Бұл  мəліметтер  1955 
жылдыкі [10, 33 п.]. 
 
Оның ішінде 
пп 
Кəсіпорын атауы 
Жазатайым 
оқиғалар 
жалпы 
саны 
өлімдер 
Ауыр 
жағдайлар 
Жиілік 
коэфиц. 
Ауырлық 
коэфиц. 
1 
Лениногор комбинаты 
1954  1375 
10 
6 
88,2 
11,7 
1955  1415 
2 
12 
91,8 
12,7 
2 
Зыряновск комбинаты 
1954  885 
11 
4 
92,5 
12,9 
1955  765 
14 
7 
78,0 
12,7 
3 
Ащысай комбинаты 
1954  460 
5 
5 
54,0 
12,9 
1955  436 
10 
4 
52,8 
12,5 
 
Жалпы  алғанда,  Казглацинксвинец  бойынша  есепке  алынған  өлімге  алып  келген  жазатайым 
оқиғалар  саны  –  41,  ауыр  жағдайлар,  яғни  травма  алу  немесе  жұмысқа  жарамсыздықты  туғызған 
жазатайым  оқиғалар  саны  –  38.  Ал  1956  жылғы  көрсеткіш  бойынша  Ащысайда  өлім  жағдайлары 
азайғанымен, ауыр жағдайлардың өскендігін байқаймыз.  
1955  жылдық  жиынтық  есептемеде  Ащысай  комбинатындағы  жазатайым  оқиғаларды  туғызған 
себептер көрсетілген. Енді соны кесте арқылы қарастырып көрелік [10, 35 п.]. 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3 (50), 2016 г. 
62 
Ащысай комбинаты 
п\п 
атауы 
болған ЖО жалпы 
санының %-ы 
Өлім 
оқиғалары 
Ауыр 
жағдайлар 
1 
Тау жыныстарының опырылуы 
1,64 
- 
- 
2 
Жыныстар  мен  кендер  бөлікте-
рінің құлауы 
8,8 
- 
1 
3 
Қазбаларға құлау 
 
2 
 
4 
Жарылыстар кезінде 
1,4 
2 
1 
5 
Жүктер мен адамдарды тасу кезін-
де 
34,0 
2 
1 
6 
Механизмдерден жарақаттану 
14,5 
1 
 
7 
Электр арқылы 
0,86 
2 
 
8 
Қол құралдарынан жарақаттану 
9,4 
 
 
9 
Басқа себептер 
29,4 
- 
1 
10 
Жер  асты  жұмысшылары  арасын-
да, жалпы 
56,0 
7 
3 
11 
Жер  бетіндегі  жұмысшылармен, 
жалпы 
44,0 
3 
1 
12 
Барлық жазатайым оқиғалар саны 
100,0 
10 
4 
 
Көптеген жағдайларда жазатайым оқиғаларға алып келетін қауіпсіздік техникасының сақталмауы 
болды.  Жұмысшылар  өздерінің  жұмыс  орнында  қарапайым  қауіпсіздік  ережелерін  сақтамайды. 
Негізгі жəне қосымша цехтардағы жұмысшыларға арналған өндірістік оқытулары нашар ұйымдасты-
рылған.  Рудниктерде  қауіпсіздік  техникасы  бойынша  көптеген  қағаздар  жасалады,  яғни  бұйрықтар, 
нұсқаулықтар  сияқты.  Бірақ,  шын  мəнінде  қауіпсіз  жұмыс  жағдайы  жасалмайды  жəне  ол  бақылан-
байды.  
Сонымен,  Ащысайдағы  жұмысшылардың  күнделікті  өмірі  материалдық-техникалық  қамтамасыз 
етудің төмендігін көрсетеді. Жұмысшылар негізінен ауыр дене еңбегімен айналысуды жалғастырды.  
 
Кеңестік  қоғамдық  еңбекке  қатысты  зерттеу  жүргізіп  жүрген  экономистер,  тарихшылар  КСРО-
дағы еңбек қатынасын  «бағдарламаланған гетерорегуляция» моделіне сəйкес келеді деп анықтайды. 
Кеңестік  қоғамның əлеуметтік  ерекшеліктерімен  араласа  келе  ол  біртұтас жүйе  түзді.  Зерттеушілер 
мұндай  жүйенің  еңбекті  басқарушы  аппараттың  экспансиясын  туғызып,  оны  күшейтетінін  атап 
көрсетеді. Жұмысшылар мен басқарушылардың арасындағы алшақтық  өседі жəне мемлекеттің ролі  
артады.  Осындай  объективті  жағдайлар  КСРО-дағы  тұрғындардың  өзіндік  ерекше  бір  еңбек  мента-
литетін  қалыптастыруға  алып  келді.  Оның  анықтаушы  белгілері  қатарына  мыналарды  жатқызуға 
болады: 
-
 
Əрбір  адамның  тағдырын  мемлекет  міндетті  жəне  жауапты  дейтін  тұтынушылық  психоло-
гиясы.  Оған  шалдыққандардың  кəсіби  мобильділігі  төмен  жəне  еңбек  коньюктурасындағы  өзгеріс-
терге мойын бұрмайды. 
-
 
Жұмысшының өз еңбегінің жемісін тікелей пайдаланбауы еңбек құндылығы туралы көзқарасты 
өзгертті. Еңбектің мазмұны мен интенсивтілігіне деген қызығушылықты төмендетті. 
-
 
Жалақы  төлеудің  теңестірілген  түрі  еңбек  сапасын  жəне  еңбек  өнімділігін  арттыруға  деген 
ынтаны жойды. 
-
 
Халықтың еңбек етуге деген ынтасының төмендеуі кəсіп меңгеруді жəне біліктілікті арттыруды 
шектеді. КСРО-да халықтың люмпенизациялануы күшейді. Қоғамды сондай психология жайлады. 
КСРО-дағы  қоғамдық  еңбекке  əсер  еткен  мұндай  факторлар  бюрократиялық  басқару  аппаратын 
көбейтті,  олардың  қызметінің  бір-бірін  қайталауы  артты,  самарқаулық  жəне  ұйымның  мақсаты 
туралы ақпараттану барысының төмендеуін туғызды.   
Қазіргі кезеңде жас респонденттер ұқыптылық пен еңбексүйгіштіктен гөрі еңбектегі тəуелсіздікті 
жоғары  қояды.  Ал  еңбексүйгіштік  барлық  топтарда  да  орта  деңгейде  орын  алатынын  атап  өтеді. 
Социологтар  жүргізген  2000-шы  жылғы  сауалнамада  жастар  еңбек  арқылы  лайықты  өмірге  қол 
жеткізуді жоспарлайтынын айтқан. Олар жұмыс істеу материалдық игіліктерге қол жеткізу ғана емес, 
еңбек  арқылы  ешкімнің  көмегінсіз,  өз  мүдделерін  іске  асыру  жəне  əрістестерімен  шығармашылық 
бірлікте  болу  деп  түсінеді.  Өткен  ғасырдың  екінші  жартысындағы  еңбек  туралы  түсініктен  бұл 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №3 (50), 2016 ж. 
63 
түсініктің сапалық айырмашылығы бар. Жас респонденттер шығармашылық пен жеке ынтаны басып 
тастамай, керісінше соны қажет ететін еңбекті қалайтындарын айтады [1. 268 б.]. 
Еліміздегі  «Жалпыға  Ортақ  Еңбек  Қоғамына  қарай  20  қадам»  деген  бағытқа  сəйкес  жұмыскер-
лердің  еңбек жағдайы,  оның  мазмұны, жазатайым  жағдайлардан  сақталынуы,  жəрдемақы  мен  түрлі 
əлеуметтік  көмектердің  қарастырылуы,  түрлі  категориялардағы  еңбек  түрлеріне  (əйел  еңбегі,  мүге-
дектер еңбекке тартылуы, жас балалар еңбегі) лайықты көңіл бөлінуі, түнгі уақыттағы жұмыстарға, 
демалыс  жəне  мереке  күндердегі  жұмыстарға,  үстеме  жұмысқа  тартуға,  оларды  іссапарға  жіберуге 
байланысты жағдайлар мен шарттардың іске асырылуы, еңбек миграциясы мəселесі, шетелдік жұмыс 
күшін  тартуға  квота  белгілеу  ережесі,  жұмыс  берушілерге  рұқсат  берудің  шарттары  мен  тəртібін 
реттеу, жұмыс орындарын аттестациялау мəселесі ҚР қазіргі еңбек рыногын мазмұндайды.     
Сондықтан  кешегі  тарихымыздан  сабақ  алу  жəне  оның  тəжірибесін  тарихи  қорыту  бүгінгі  күн 
талабы екендігі даусыз. 
 
1 Людтке А. История повседневности в Германии. Новые подходы к изучению труда, войны и власти. М.: 
Российская  политическая  энциклопедия  (РОССПЭН);  Германский  исторический  институт  в  Москве,  2010.  -
272 с.
 
2  азКСР ТCсті металлдар министрлігі //  Р ОМА.  . 1553. Т.1. 23-іс. 
3  аза< республикалы< ж@мысшылар жинау конторасы //  Р ОМА.  . 1729, Т.1, 1-іс. 
4  Р ОМА.  . 1729, Т.1, 4- іс. 
5  Р ОМА.  .  1553, Т. 1, Д.601- іс. 
6  Р ОМА.  . 1553, Т. 1, Д. 34- іс. 
7 Р ОМА.  . 1553, Т. 1, Д.504- іс. 
8 Xавин А. Ф. Караганда третья угольная база. М., 1951. – 203 с. КАРАГАНДА ТРЕТЬЯ УГОЛЬ-НАЯ БАЗА 
СССР 
9  Р ОМА.  . 1553, Т. 1, Д.494- іс 
10  Р ОМА.  . 1553, Т. 1, Д.27- іс 
 

жүктеу/скачать 3,91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: