КЛИМАТ ӨЗГЕРІСІНІҢ ӘСЕРІ
Г.Е. Жантеева – аға оқытушы, б.ғ.к., Абай атындағы Қазақ ұлттық университеті
31 наурызда 2014 жылы Жапонияның Иокагама қаласында БҰҰ-ның Климат өзгеруі жөніндегі үкіметаралық
сарапшылар тобының баяндамасы жарияланды. Жаһандық жылыну үрдісі жалғаса берсе, Жер бетінде климат
өзгеруінен зардап шекпеген бір де бір адам қалмайды.
Климат өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобының (КӨҮСТ) жетекшісі Раджендра Пачаури: «Егер
адамзат баласы улы газдардың ауаға таралуын азайту жолында қазіргі күні жедел шаралар қолданбаса, жаһандық
жылыну планетамызды табиғи және экономикалық апаттарға алып келеді. ХХІ ғасырдағы климат өзгеруінің қандай
көлемде жүретіндігі біздің бүгінгі табиғатты сақтауға қатысты қабылдаған шешімдерімізге тікелей тәуелді. Өйткені,
климат өзгеруінің әсер етпейтін саласы жоқ. Ол су ресурстары мен өнім өндіру, азық-түлікпен қамтамасыз ету
сынды адам үшін қажеттіліктің бәрін қамтиды», деп мәлімдеуі әлемдік БАҚ өкілдерін өзіне жалт қаратты. КӨҮСТ
жетекшісінің айтуынша, адамзат баласының қазіргі бейқамдығынан 2100 жылы жүздеген миллион адамның басына
қара бұлт үйіріледі. Яғни, жағалаулардағы елдерді су басып, климат өзгеріске ұшыраған сайын тегеурініне шыдас
бермейтін қатты дауылдар жиі-жиі тұрып, топан сулар қаптауы да жиілей берсе, ал ендігі бір аймақтарды құрғақшы-
лықтың кеулеуі азық-түлік жетіспеушілігін алға шығарады.
Жаһандық жылынудың қатты әсері, әсіресе, ауыл шаруашылығына қатты тимек. Өнім өндірудің жыл сайын
кемуінің салдарынан кедейлер мойнындағы жүк одан сайын ауырлап, фермерлер тынысы да тарыла түседі, ал қала
тұрғындары азық-түліктің қымбаттауынан зардап шегетін болады. Құрғақшылық ауыз су проблемасын да күшей-
теді. Қаңсып қалған құдықтар көбейіп, бөтелкелеп сататын судың құны артса, жиі кемерінен асып, тасып берекені
алатын өзендердегі судың да сапасы жаһандық жылыну әсерінен кеми бермек, деген болжамдар жасайды баянда-
мада.
Түйін сөздер: жаһандық жылыну, инфрақұрылым, жасыл бағыт
Антарктидадағы мұздар осы қалпымен ери беретін болса, 15-20 жылда он шақты мемлекет судың
астына кетуі ғажап емес. Осылай ғаламшар климатының өзгеріске ұшырап отырғанын мамандар негізінен
булы газдардың ауаға көп бөлінуінен және мұнайдың теңіздерге құйылуынан деген болжамдар келтіріп
отыр. Адамзат баласы алдында тұрған экологиялық проблемалар жылдан-жылға барынша күрделенуде,
соның ішінде, ең алдымен климат өзгеруінің жаһандық проблемасы, табиғи әралуандықты сақтап қалу
мен шөлейттенуді тоқтату мәселелерін айрықша атап өткен жөн.
Дүниежүзіндегі құрғақшылық жылына 2 миллиард адамның тұрмыс-тіршілігіне зиянын тигізіп, жер
шарының 150 миллион халқы қоныс аударуға мәжбүр болып отыр. Антарктидадағы мұздардың еруі,
жаһандық жылыну, яғни климаттың өзгеруі халықаралық ұйымдардың да назарын өзіне еріксіз аударып,
БҰҰ-ның 2012 жылы көктемде Сеул қаласында өткен жиында арнайы «Климаттың өзгеруі жөніндегі
конвенция» қабылданған болатын. Оған әлемнің 156 елі қол қойды. Одан тыс «Атмосфераға таратылатын
зиянды газдарды шектеу туралы хаттама» қабылданды. Онда жанар-жағармайдан ауаға таралатын зиянды
газдардың көлемін 1990 жылғы деңгейге жеткізіп, 2008-2012 жылдары 5,2 пайызға дейін азайту қарасты-
рылған. Бұл үшін Еуропа Одағына кіретін елдер оның мөлшерін – 8 пайызға, АҚШ – 7, Жапония, Канада,
Польша, Венгрия – 6 пайыз, басқа елдер оны белгілі бір жылғы көрсеткіштен асырмауға келіскен
болатын.
Таяуда ғана БҰҰ-ның Нью-Йорктегі Бас Ассамблеясында сөйлеген сөзінде Елбасы Н.Назарбаев
бүгінде әлемдік қоғамдастық үшін жаһандық энергетикалық дағдарыстың тереңдеуі және планетада
қолайсыз климаттық өзгерістер қатерінің өсе түсуі аса өткір проблемалар болып отырғанын атап
өтті.Соңғы 60 жылда рекордтық көрсеткішке жеткен құрғақшылық Африка Мүйізі елдерінде аштыққа
әкеп соқтырды [1].
Ауаға бөлінетін көмірқышқыл газы алдағы уақытта климаттың жылынуына белгілі бір мөлшерде әсер
етеріне тоқталған Манн, соңғы уақытта ғаламдық жылынуға салдарын тигізетіндей ондаған жылдар
бойына жететін көмірқышқыл газының көп мөлшері тарағанын тілге тиек етті. Міне, бүгінгі мамандар
табиғи апаттарға әкеліп жатқан ауа райының өзгеріске ұшырағанын мойындағанымен, ол қауіптің
қаншалықты алдын алу керектігін жөнінде ештеңе айта алмай отыр. Десек те, олар адамзаттың апатты
өзгерістерді болдырмау үшін шешімді қадамдар жасауына ондаған жылдар ғана уақыт бар екенін
ескертеді [2].
Жалпы алғанда, ауа температурасының өзгеруі қоршаған ортаға, егіншілікке және халық денсаулы-
ғына келеңсіз әсер ететіні айтпаса да белгілі. Сол себепті бұл проблема біздің еліміз үшін де өзекті
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж.
67
күйінде қалуда. Климаттық проблема елімізде ауаның температурасын одан сайын өзгертіп, табиғи
аймақтардың жылынуына, жердің тозуына, шөлейттену процестеріне әкеп соқтырады. Соңғы 100 жылда
ғаламшарда ауа температурасының жылынуы 0,7 пайызды көрсетсе, Қазақстан аумағында да ауаның
орташа температурасы деңгейінің артуы байқалып, бұл көрсеткіш республика бойынша 1,3 градусқа
дейін жеткені анықталып отыр. Бұл әлемдік деңгейден екі есе көп.
Әр аймақтың өзіне тән қалыптасқан ауа райы болады. Оның жүйесі бұзылған жағдайда ауа райы үлкен
өзгеріске ұшырайды. Мәселен, кейінгі кездері Еуропа бойынша бұрын-соңды болмаған аптап ыстық-
тарды айтуға болады. 2003-ші жылы Еуропада ыстықтан 70 мың адам қаза тапқан. Сол кезде Францияда
температура 40 градусқа дейін көтерілген. Таулы аймақ болып есептелетін Швейцария елінде де осындай
температура орын алған. Мұндай температура бұл елде кейінгі 250 жылда бірде-бір рет тіркелмеген. Ал
Венгрияда құрғақшылық болып, барлық егін күйіп кеткен. Жаппай жылынудың әсерінен Еуропа ғана
зардап шегіп қойған жоқ, Үндістанда ауа райының ыстығы 40-50 градусқа жетіп, 1400 адам қаза болған
[3].
Егер жағдай осы қалыпта болып, мұздың еруі жалғаса беретін болса, мұндай тізім де жалғаса беретін
болады дейді ғалымдар. Ал 2040-шы жылдары мұндай кездейсоқ жағдайлар тұрақты болып, адамдар
өмірі қыл үстінде тұрғандай күй кешеді екен.
«Бұл апаттан да бұрын адамдар өздерін-өздері жоя бастайды» – дейді БҰҰ жанындағы көші-қон
басқармасының комиссары Антонио Гутеррес. – Мәселен, әлемдік жылынудың салдарынан Жер
шарының суы небәрі бір сантиметрге көтерілген жағдайда миллионға жуық адам бір жерден екінші жерге
қоныс аударуға мәжбүр болады екен. Ал мұндай жағдайда жерге таласудан азаматтық қырғын басталуы
мүмкін» [4].
Оны ел тұрғындары сезбегенімен өзгеріс ауыл шаруашылығында анық байқалуда. Арнайы мамандар-
дың деректеріне сүйенсек, бүгінгі күні Қазақстанның 60 пайыздан астам жері құрғақшылыққа ұшырауда.
Жасыл алқаптар мен орман-тоғайлар азайып, мал жайылымдары тарыла түсуде. Ауыл шаруашылығы
мақсатына арналған жерлердің көп бөлігі шөлге айналған. Онсыз да орманға кедей елімізде жасыл
желектің азаюы құрғақшылыққа ұшырауды одан әрі жеделдете түсуде. Елімізде сексеуілді және бұталы
өңір 4,2 пайыз, ал жалпы ел аумағындағы орман көлемі бар болғаны 1,2 пайыз. Яғни климаттың бұлайша
өзгеру сипаты теріс әсер көрсетіп, оның келеңсіз салдарға ұшыратуы да жиілей бермек.
Жалпы алғанда, әсіресе экологиялық қырынан қарағанда Елбасының көтерген мәселелері өте орынды.
Яғни заман талабына сай таза өндіріс пен жоғары технологияларға ешкім де қарсы болмауы керек.
Қазақстан бірнеше жылдан бері Киота хаттамасына қосылған, бүгінгі күні халықаралық инвестициялар
тарту жөнінде жұмыс істеп жатыр. Осылайша Қазақстанда энергетика секторын қайта жарақтап, бастан-
аяқ жаңартуға үлкен инвестициялар тартылуда. Өйткені басқаларға қарағанда біздегі өндірістік жабдық-
тардың басым бөлігі Кеңес одағынан қалған ескіріп тозған. Сондай-ақ осы жолда озық технологиялар
негізінде құрал-жабдықтар жаңартылып, өнім сапасын жоғарылатуға және әлемдік нарықта отандық
өнеркәсіптің бәсекелестігін арттыруға болады. Осы арқылы тек энергия көзін үнемдеуге ғана қол жеткізіп
қоймай, көмірқышқыл газы шығындыларын қысқартып, ауаны тазартуға көмектеседі. Бұл өз кезегінде
халықаралық қауымдастық алдында беделімізді көтеріп, бәсекеге қабілетті елдер қатарына кіру
мүмкіндігін арттыра түсетін болады [5].
Ғалымдардың зерттеулеріне сүйенсек, жаһандық жылудан бүгінгі Франция әлемдегі шарап өндірісін-
дегі басымдығынан айырылып, керісінше ғасырлар бойына виски шығарып келген Шотландия климаты
шарап жасалатын жүзім түрлері үшін өте қолайлы болуы әбден мүмкін. Атап айтқанда, 2012 жылғы
Еуропаның оңтүстігін қамтыған ыстық жаз Италия, Испания, Францияда жүзім өнімін жинауды 12
пайызға төмендеткен. Температураның 35 градустан жоғарылауы жүзім шағына кері әсерін тигізеді деген
ғалымдар келешекте шарап шығарушылар мұндай тосқауылдарға жиі ұшырап, зардап шегеді дейді.
Сондай-ақ, ауыл шаруашылығына қатысты залалдың жайы тек қуаңшылық пен су басуға ғана қатысты
болмай, тропиктік зиянкес жәндіктердің мейлінше кең аймақтарға таралуына да жол ашпақ. Ғалымдар
айтуынша, қазірдің өзінде климат жылынуымен тропикалық зиянкестердің таралуы жылына 3 шақырым
жылдамдықпен солтүстікке жылжи түсуде. Ал кейбір саңырауқұлақтар 6-7 шақырыммен жылжып келеді
дейді зерттеушілер. Ғалымдар алаңдаушылығы жаһандық жылыну түрлі әсерінен жұқпалы аурулардың
жаңа штамдарының өмірге келуіне байланысты өрши түсуде. Және олардың жылдан-жылға емдеуге
қарсы тұру қабілеті, қоршаған ортаға бейімделуі де аса қауіпті жайт дейді.
Белгілі ағылшын экономисі Лорд Николас Штерн 2050 жылы миллиондаған адам ұзаққа созылған
құрғақшылық пен өзге де климаттық ауытқулардан: су басу мен жойқын дауылдардан, аштықтан қашқан
«климат босқыны» болуы мүмкін деген қауіп айтады. Сайып келгенде, климаттың антропогенді
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г.
68
өзгеруінің салдары көлік және басқа да инфрақұрылымдарға да орасан зор зиянын тигізбек. Бұлардың
бәрі, тұтастай алғанда, жаһандық тұрғыда алға шығатын экономикалық, әлеуметтік, саяси проблемалар-
дың қаншалықты күрделі болатындығын ұғындырса керек. Сол себептен, әрбір ел өз экономикасын
әртараптандыруға ұмтылып, климат өзгерістеріне барынша дайындықта болуы өте маңызды. Бұл ретте,
қай мемлекеттің де экономикасын жасыл бағытта ұстауының маңызы күннен-күнге арта түспек [6].
Сондықтан кеш болмай тұрғанда климат өзгерісінің соның ішінде жаһандық жылынудың алдын
алмаса бүкіл адамзатқа үлкен зияның тигізеді. Әрине ол үшін алдымен антропогендік факторлардың
алдын алу керек. Қорытындылай келе менің айтқым келгені бұл проблемардың бастауына адам кінәлі
болғандықтан оларды тек адамдардың өздері ғана шеше алады. Сондықтан бәріміз бірге қоршаған ортаға
қамқорлықпен қарауымыз керек.
1. Арутюнов В.С. Глобальное потепление: катастрофа или благо?// Химия и жизнь XXI век. – 2007. - № 3. – С.
16-22.
2. Боечин И. Что век текущий нам готовит?// Техника – молодежи. – 2007. - № 3. – С. 4-7.
3. Данилов-Данильян В.И. Причины и уроки торфяных и лесных пожаров 2010 года// Экология и жизнь. – 2010. –
№ 10. – С. 20-28.
4. Елдышев Ю.Н. Виновник глобального потепления – метан?// Экология и жизнь. – 2007. - № 11. – С. 45-47.
5. Төлеуханқызы А. Жаһанға келер залал көп 2014 ж. // Егемен Қазақстан
6. Нұрмашұлы Қ. Күннің ысуы Жер шарына әсер ете ме? – Алматы, 2010
Резюме
31 марта 2014 года в городе Йокогама (Япония) была опубликована вторая часть Пятого оценочного доклада
Межправительственной группы экспертов ООН, посвященная последствиям изменения климата. Доклад подтверж-
дает, что сегодня последствия изменения ощутимы на всех континентах и в океанах. В той или иной степени
отрицательные последствия климатических изменений затронут всех: затопления, засухи, изменчивость погоды,
повышение температур, проблемы с питьевой водой приведут к увеличению числа людей, живущих в бедности,
проблемам с продовольствием, распространению заболеваний, к экономическим рискам. Климатическая адаптация –
это повестка дня для всех стран.
Ведущие ученые и высокопоставленные чиновники из разных стран собирались в Японии для выработки
стратегии в области глобального потепления. Работа экспертной группы, еще до публикации итогового доклада,
вызывала нарекания в связи с возможным преувеличением опасности. Это второй из трех докладов IPCC, посвящен-
ных причинам и последствиям изменения климата.
За неделю до мероприятия в СМИ попали фрагменты доклада, в которых прогнозировались гибель миллионов
жителей прибрежных районов Азии в результате наводнений и затопления, а также снижении урожайности зерно-
вых во всем мире на 2% за десятилетие. Климатологи также собирались заявить о значительном риске для продукто-
вой безопасности при повышении к концу столетия температуры на четыре градуса, опасности для арктических
льдов и коралловых рифов, неизбежном повышении кислотности океанов и угрозе для рыбных ресурсов.
Как отметил председатель МГЭИК Раджендра Пачаури, "Изменения климата затронут всех на планете".
Ключевые слова: глобальное потепление, инфраструктура.
Summary
31March, 2014 the second part of the Fifth evaluation lecture of the Intergovernmental group of experts of the UNO,
sanctified to the consequences of change of climate, was published in city Йокогама (Japan). A lecture confirms that today
consequences of change of ощутимы on all continents and in oceans. In one or another degree the negative consequences of
climatic changes will affect all: floods, droughts, changeability of weather, increase of temperatures, problems with a
drinking-water will result in the increase of number of people above-ground in poverty, problems with food, distribution of
diseases, to economic рискам. Climatic adaptation is an order-paper for entire countries.
Leading scientific and high-up officials from different countries going to Japan for making of strategy in area of global
warming. Work of expert group, yet to the publication of final lecture, caused censures in connection with the possible
overstatement of danger. It second from three lectures of IPCC, sanctified to reasons and consequences of change of climate.
Week prior to an event the fragments of lecture, in that forecast death of millions of habitants of off-shore districts of Asia
as a result of floods and flood, got in MASS-MEDIA, and also decline of the productivity grain-growing in the whole world
on 2% for a decade. Climatologists also gathered to declare about a considerable risk for food safety at an increase by the end
of century of temperature on four degrees, danger for arctic ices and coral reefs, inevitable increase of acidity of oceans and
threat for fish resources.
As chairman МГЭИК Раджендра Пачаури marked, the "changes of climate will affect all on a planet".
Keywords: global warming, infrastructure.
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж.
69
ПӘНДЕРДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ДИСЦИПЛИН
УДК 37.3.167.1
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ КОНТРОЛЯ ЗНАНИЙ И ОЦЕНКИ УЧАЩИХСЯ
Б.А. Мансуров – зав. кафедрой, к.х.н., профессор,
Казахский национальный педагогический университет имени Абая
Традиционные формы контроля результатов весьма разнобразны. В последнее время значительное внимание
уделяется совершенствованию контроля знаний учащихся. При этом, наряду с традиционными формами оценки зна-
ний, широкое распространение получило педагогическое тестирование. Различают четыре основных форм тестовых
заданий: 1. Закрытые задания, 2. Задания на соответствия, 3. Задания на установление правильной последователь-
ности, открытые задания.
В закрытых заданиях ученик выбирает один или несколько правильных ответов из предложенных вариантов.
При их составлении формулируется задание и предлагается 4-5 вариантов ответов, один из которых правильный.
При меньшем числе вариантов ответов вероятность случайного угадывания довольно высока. Нужно учесть, чтобы
каждый альтернативный вариант был правдоподобным, основанным, например, на типичных ошибках учащихся. В
заданиях на соответствия необходимо установить соответствия элементов одного множества элементам другого. Для
этого в столбец слева записывают 2-3 понятий, формул, определений, пронумерованных цифрами, а справа – ответы
обозначенных буквами. Каждому понятию, формуле или определению из левого столбца должен соответствовать
один правильный ответ в правом столбце. В этом случае правильный ответ состоит из двух пунктов. В заданиях на
установление правильной последовательности необходимо проверить знания о последовательности процессов,
действии и т.д. Перед такими заданиями необходимо дать инструкцию: установите правильную последовательность.
Приводятся название задания и основные его элементы в произвольной последовательности. Перед каждым элемен-
том ставят прямоугольник, в который ученик выставляет цифру, указывающую на порядок действий. В случае хотя
бы одной ошибки, ответ считается неверным. Открытые задания. В этой форме заданий не даются варианты ответов,
а дополняются (конструируются) учащимися. Необходимо так сформулировать задания, что бы в ответе содержа-
лись 1-2 формулы, числа, слова и т.д. Для ответа нужно отвести столько места, сколько для этого необходимо.
Один из подходов совершенствования тестовых заданий - увеличить количество правильных ответов. В таких
заданиях нахождение правильных ответов возможно при знании определенных закономерностей классификации,
получения, химических свойств веществ. Одним из важнейших классов неорганических соединений являются
оксиды. По этой теме составлены тестовые задания. Из приведенных 6 заданий,3 правильных.
Ключевые слова: контроль знаний, тесты, оксиды, гидроксиды, химические свойства.
Важной частью процесса обучения является контроль и оценка знаний учащихся. Задача его
заключается в том, чтобы выяснить достигнуты ли цели обучения. Контроль в школе носит обучающий
характер, следовательно, его методы рассматриваются в тесной связи с методами обучения. Контроль
результатов выполняет все три функции – образовательные, воспитывающие и развивающие. Обучающие
значение контроля в том, что позволяет ученику корректировать свои знания и умения. Воспитательное
значение выражается в том, что постоянная проверка приучает учащихся к систематическому выпол-
нению заданий. При этом у них вырабатывается чувство ответственности, стремление повысить успевае-
мость, трудолюбие, настойчивость, умение преодолевать трудности, что способствует формированию
нравственных качеств личности. Кроме того контроль результатов обучения важен и учителю, это позво-
ляет ему корректировать учебный процесс, выяснить имеющиеся затруднения при изучении отдельных
тем [1].
Формы контроля знаний бывают разные в зависимости от способа организации или подачи инфор-
мации от учащихся к учителю. По способу организации – индивидуальная, дифференцированная, группо-
вая, фронтальная. По способу подачи информации – устная, письменная,экспериментальная. Кроме форм
контроля в дидактике различают виды контроля в зависимости от выполняемой дидактической функции
– предварительный, текущий, тематический, заключительный. Одной из форм контроля и оценки знаний
учащихся является педагогическое тестирование [2]. Из нескольких форм тестовых заданий – закрытые,
открытые, на соответствия, на правильную последовательность чаще применяются закрытые тестовые
задания. Самым наглядным примером является ЕНТ, в которых закрытые тестовые знания применяют на
протяжении 20 лет. В закрытых тестовых заданиях приводится задание и даются ответы, один из которых
верный [3]. Один из подходов совершенствования закрытых тестовых заданий увеличить количество
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г.
70
правильных ответов. Приведены закрытые тестовые задания по классификации, получению и химичес-
ким свойствам оксидов. Из 6 приведенных ответов 3 правильных.
1. 3 основных оксида – это
A. Оксид углерода(IV)
B. Оксид магния
C. Оксид железа (II)
D. Оксид фосфора(III)
E. Оксид калия
F. Оксид азота (II)
2. 3 основных оксида – это
A. Оксид бария
B. Оксид кремния
C. Оксид азота (III)
D. Оксид лития
E. Оксид фосфора (V)
F. Оксид меди (I)
3. 3 основных оксида – это
A. Оксид серы (VI)
B. Оксид серебра
C. Оксид азота (IV)
D. Оксид натрия
E. Оксид кальция
F. Оксид углерода (II)
4. 3 основных оксида – это
A. Оксид меди (II)
B. Оксид железа (III)
C. Оксид лития
D. Оксид серы (IV)
E. Оксид азота (I)
F. Оксид азота (IV)
5. 3 основных оксида – это
A. Оксид фосфора (V)
B. Оксид кальция
C. Оксид меди(II)
D. Оксид бария
E. Оксид углерода (IV)
F. Оксид кремния
6. 3 основных оксида –это
A. Оксид серебра
B. оксид меди (I)
C. Оксиджелеза(II)
D. Оксид азота (III)
E. Оксид фосфора (III)
F. Оксид углерода(II)
7. 3 основных оксида – это
A. Оксид серы (IV)
B. Оксид фосфора (V)
C. Оксид азота (II)
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж.
71
D. Оксид железа (III)
E. Оксид бария
F. Оксид калия
8. 3 основных оксида – это
A. Оксид азота (I)
B. Оксид азота (IV)
C. Оксид натрия
D. Оксид магния
E. Оксид кальция
F. Оксид серы (VI)
Достарыңызбен бөлісу: |