Хабаршы вестник «Жаратылыстану-география ғылымдары»

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
56 
ЭКОЛОГИЯ 
 
ӘОЖ 373.5.016.026.9:54 
 
СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ ЭКОЛОГИЧЕСКОГО ОБРАЗОВАНИЯ  
В СРЕДНЕЙ И ВЫСШЕЙ ШКОЛЕ КАЗАХСТАНА 
 
Д.Б. Чилдибаев – профессор, д.п.н,  
М.Б. Аманбаева – PhD докторант,  
Казахский Национальный Педагогический университет им. Абая 
 
Современная  наука  проникла  во  все  сферы  жизни  и  деятельности  человека  и  достигла  таких  границ  познания 
микро- и макромира, которые требуют все большего расширения научных исследований и все большего углубления 
в познании законов природы. Высокий уровень науки и образования является таким же или даже более значимым 
фактором  развития  общества,  чем  наличие  доступа  к  природным  и  энергетическим  ресурсам. Каждоегосударство, 
стремящееся к сохранению и укреплению своих позиций, должно поддерживать и развивать науку, создавать макси-
мально  благоприятные  условия  для  укрепления  интеллектуального  потенциала  общества.  Казахстан  не  является 
исключением.  Поэтому  предлагается  новое  национальное  видение:  к  2020  году  Казахстан  образованная  страна, 
умная экономика и высококвалифицированная рабочая сила. Программа как организационная основа государствен-
ной политики в сфере образования представляет собой комплекс взаимоувязанных по ресурсам и срокам мероприя-
тий, охватывающих изменения в структуре, содержании и технологиях образования и воспитания, системе управле-
ния,  организационно-правовых  формах  субъектов  образовательной  деятельности  и  финансово-экономических 
механизмах. Концепция экологического образования предусматривает понимание законов природы, формирование 
экологических знаний и культуры учащихся. Изучение экологии должно способствовать гуманизации и гармониза-
ции  общества, нравственному, психическому развитию, формированию здорового  образа жизни  и  учет региональ-
ных  особенностей,  раскрытие  экологических  закономерностей.  В  настоящее  время  в  учебно-воспитательный  про-
цесс внедрены авторские программы, экологические учебно-методические указания по экологии и учебные пособия. 
Учебно-методический комплекс состоит из учебника, методической рекомендации, рабочей тетрадии хрестоматии, 
применяется в учебном процессе. 
Ключевые слова:экологическое образование, непрерывный процесс обучения, учебно-методический комплекс, 
формирование экологического образования, экологическое воспитание, учебники нового поколения. 
 
Экологическое  образование  согласно  государственному  стандарту  «Об  образовании»  Республики 
Казахстан  в  некоторых  школах  применяется  в  качестве  вариативных  часов  в  рамках  предмета  «Био-
логия». Как показывает  мировой  опыт, экологические проблемы, появляющиеся в повседневной жизни, 
поиск  их  решений,  доказывают  их  особую  значимость.  Отсутствие  системности  в  деле  экологического 
образования и воспитания детей выдвигает на первый план проблему экологических знаний в непрерыв-
ном процессе обучении, как отдельный курс «Экология». 
В  процессе  многоэтапного  исследования  разработаны  рекомендации,  направленные  на  обеспечение 
экологического  образования  и  воспитания,  на  реализацию  государственной  экологической  политики, 
указанной в «Конституции Республики Казахстан», в «Концепции о защите экологической безопасности 
в Республике Казахстан на 2004-2015 годы» (2003 г.), в «Экологическом кодексе» (2006 г.). 
Министерством  образование  РК  было  разработано  теоретико-методологические,  психологические, 
учебно-методические  основы  содержания  экологического  образования  школьников,  чтобы  включить 
предмет «Экология» в перечень предметов, предусмотренных базовыми учебными планами. 
В  настоящее  время  в  общеобразовательных  школах  проводятся  курсы  по  экологии.  В  учебно-
воспитательный процесс внедрены авторские программы, экологические  учебно-методические  указания 
по  экологии  и  учебные  пособия.  Учебно-методический  комплекс  состоит  из  учебника,  методической 
рекомендации, рабочей тетрадии хрестоматии, применяется в учебном процессе [1].  
В  2007  году  в  Казахстане  в  общеобразовательных  школах  по  всем  предметам  внедрены  учебники 
нового  поколения  и  их  учебно-методические  комплексы  в  учебный  процесс  по  решению  МОН  РК 
Казахстана. Целью учебников нового поколения было обновление содержание естественных дисциплин. 
Дополнением  является  насышение  содержание  отечественными  материалами  Казахстана  для  формиро-
вания эколого-патриотического знания и воспитания подрастающего поколения. 
Например,  в  учебнике  биологии  9  класса  основам  экологии  отведено  –  18  часов,  в  11  классах  –  24. 
Часы,  отведенные  на  экологические  вопросы,  основательно  поменяли  прежнее,  традиционное  содержа-
ние  учебника  биологии.  Концепция  преемственности  экологического  воспитания  в  процессе  непрерыв-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
57 
ного  образования  обосновывает  новые  подходы  к  разработке  содержания  программ  и  учебников  по 
предмету  экология,  в  соответствии  с  возрастными  особенностями  обучающихся.  Для  этих  целей  были 
изданы предварительные экспериментальные учебники и учебные пособия «Экология» [1,2]. Это первые 
предпосылки внедрения экологии, как отдельного предмета в процесс  общеобразовательной школы с 1- 
го по 11 классы. 
В области методики преподавания экологии издаются множество трудов отечественных методистов. В 
этой  связи,  ученые-педагоги  А.Бейсенова,  Г.Бейсеева,  Ф.Козыбаева,  Б.Казыханова,  Д.Чилдибаев, 
Ф.Митрофанская, Б.Мукатова, Л.Прусова, Л.Сащенко, О.Севастьянова, В.Хаджиева, В.Чимбулатов и др. 
предлагают авторские программы для 1-11 классов. Собрано множество экспериментальных материалов 
в целях решения актуальных задач экологического образования для формирования отдельного предмета 
«Экология»  на  базе  географо-экологического  факультета  Казахского  Национального  педагогического 
университета  имени  Абая.  Под  руководством  профессора  А.С.  Бейсеновой  была  организована  учебно-
методическая лаборатория «Экология», где с 1987 года в школах по Республики координируется форми-
рование экологического образования. Сотрудниками лаборатории разработаны научно - педагогические и 
учебно-методические  основы  обучения  курса  «Экология».  Было  организовано  и  проведено  несколько 
Республиканских  научно-практических  конференций  (Алматы,  Орал,  Семей,  Атырау)  на  тему  «Пути 
развития  формирования  непрерывного  экологического  образования».  С  помощью  программы  курса 
«Экология»  с  1991  года  проводятся  спецкурсы  и  факультативы  по  экологическому  образованию 
школьников в общеобразовательных школах, лицеях и педагогических колледжах страны. 
В экологическом образовании и воспитании населения на первый план выходит проблемы экологичес-
кого образования в непрерывном процессе обучения (семья - детский сад), начальная школа (1-4 классы), 
основная  школа  (5-9  классы),  старшие  классы  (10-11)  основной  школы,  профессиональные  школы 
(колледж), и высшая школа (высшие педагогические университеты и институты). 
Преподавание  экологии,  бесспорно,  берет  свое  начало  от  естественнонаучных экспериментальных  и 
методических  исследований.  Поэтому  мы,  опираясь  на  основы  результатов  преподавания  биологии  с 
использованием новой литературы, оформили по темам виды уроков, методы и дидактические принципы. 
Рекомендуемые  методы  обучениябыли  представлены  на  экспериментально-практическое  обсуждение  в 
школы  Республики  и  получили  положительные  оценки  со  стороны  коллег-учителей.  Результаты  работ 
публиковались в отечественных изданиях [3,4]. 
Исходя  из  опыта  и  собственных  наблюдений,  мы  хотим  отметить,  что  в  преподавании  экологии 
имеется  много  своеобразных  моментов.  Урок –  является  центральным  ядром  в  формировании  экологи-
ческого образования и воспитания. На уроках экологии формируются основы моральной ответственности 
за  ту  социальную  и  природную  среду,  в  которой  сейчас  протекает  жизнь  и  учеба  подрастающего 
поколения и, где  будет  осуществляться  его профессиональная деятельность, ни один аспект которой не 
может  быть  свободен  от  экологических  проблем.  Типы  уроков  сформированы  по  дидактическим 
принципам: многопрофильные, комбинированные, урок – формирование нового знания, урок – повторе-
ние пройденного материала и урок – оценка знаний. 
Основные задачи экологического воспитание и образование – преодоление у школьников утилитарно-
потребительского  отношения  к  природе,  формирование  ответственного  отношения  к  ней,  понимание 
законов природы, формирование экологических знаний и культуры учащихся [5].  
Общая задача состоит из конкретных образовательных и воспитательных задач: 
1.  Общеобразовательные задачи включают в себя: 
• 
систему  знаний  о  единстве  человека,  общества  и  природы  и  способах  оптимизации  природо-
пользования; 
• 
систему идеологических, нравственных и эстетических экологических ценностных ориентаций; 
• 
умение использовать моральные и правовые принципы, нормы и правила отношения  к природе в 
реальном поведении; 
• 
умение  использовать  знания  о  способах  охраны  природы  и  бережного  отношения  к  ней  в 
общественно-полезном труде. 
2.  Воспитательные задачи предусматривают формирование: 
• 
потребности общения с живой природой, интереса к познанию ее законов; 
• 
установок и мотивов деятельности, направленной на осознание универсальной ценности природы; 
• 
убеждений в необходимости сбережения природы; 
• 
потребности участия в труде по изучению и охране природы, пропаганде экологическихидей. 
В  условиях  современной  экологической  ситуации  важным  является  экологизация  всей  системы 
образования  и  воспитания  подрастающего  поколения.  Одним  из  важнейших  принципов  экологического 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
58 
воспитания  считается  принцип  непрерывности  –  взаимосвязанный  процесс  обучения,  воспитания  и 
развития человека на протяжении всей его жизни. 
Экологическое  воспитание  и  образование  возможно  лишь  при  условии,  если  содержание  учебных 
предметов способствует развитию общечеловеческих и экологических ценностей. 
В итоге хотим отметить, что, несмотря на положительные сдвиги в экологическом образовании, перед 
нами пока остается масса нерешенных проблем. Среди них одна из первостепенных – проблема создания 
соответствующей материальной базы, наличие необходимых средств обучения. 
 
1. Бейсенова А.С., Чилдибаев Д.Б. Экологическая программа для 5-11 классов. - Алматы, 2005. 
2. Чилдибаев Д.Б. Экология (методическая рекомендация). - Алматы, 2005, 2009. 
3. Чилдибаев Д.Б. Экология (хрестоматия). - Алматы, 2005, 2009.  
4. Чилдибаев Д.Б. Экология (рабочая тетрадь). - Алматы, 2005, 2009  
5. Андреева Н.Д. Теория и методика обучения экологии. - М., 2009. 
 
Резюме 
Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мәселенің бірі – бәсекелестікке қаблетті, еңбек нарығында сұранысқа ие бола алатын-
дай кәсіби мамандар дайындау. Бүгінгі күні жоғары оқу орындарының әлемдік өркениетке ұмтылып, дүниеге іргелі 
ел  ретінде  танылып,  тәуелсіздіктің  тұғырын  берік  орнатып  отырған  Қазақстан  Республикасының  болашағында 
білімді,  білікті,  саналы  азаматтар  тәриелеу  міндеттері  қойылған.  Бұл  міндет  білім  алушы  жастардың  шығармашы-
лықтарын  арттырып,  өздігінен  білім  алуға  және  алған  білімін  іске  асыра  білуге  үйретуді  міндеттейді.  Қазақстан 
Республикасының мемлекеттік білім стандарты бойынша экологиялық білімберу «Биология» пәндерінің мазмұнын-
да және вариативтік сағаттарға негізделген. Шын мәнінде дүниежүзілік және отандық тәжірбиелер корсетіп отырған-
дай көпшілікке экологиялық білім беру экология курсын жеке пән ретінде оқыту ғана бұл проблеманы шеше алады. 
Оның  өміршеңдігі  де  осында  жатыр.  Экологиялық  білім  беруді  бүгінгі  күннің  талабына  сай  жетілдіру  үшін  оның 
үздіксіз ұстанымын жүзеге асыру керек. Өйткен, экология курсын пән ретінде оқытудың 1-11 сыныптарға арналған 
мемлекеттік жүйесін ұйымдастыру керек. Бұл ΧΧΙ ғасырдың күн тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болып табы--
лады. Биология курстары бойынша 9-сыныпта экология негіздерінде - 18, 11-сыныпта 24 сағат беріліп отыр. Гумани-
тарлық бағыттағы 11-сыныпқа да 24 сағат берілген. Мұның өзі экологиялық мәселелер биология оқулығын бұрынғы 
дәстүрлі  мазмұнын  түбегейлі  өзгертіп  отыр.  Аталған  жағдайлар  болашақта  жасөспірімдерге  үздіксіз  экологиялық 
білім берудің пәндік жүйесінің қалыптасып келе жатқанын көрсетеді. Алғашқы эксперименттік оқулықтар мен оқу 
кешендері  жарық  көрді.  Мұның  өзі  экологияны  орта  мектеп  жүйесінде  1-11  сыныптар  бойынша  жеке  пән  ретінде 
оқытудың алғашқы қадамы мен алғышарттары болса керек. Алдағы мақсат республикамыздың барлық аймақтарын 
қамтитын  бір  жүйеге  келтіретін  экология  курсының  1-11  сыныптарға  арналған  толыққанды  бағдарламасын  жасау. 
Қазірше 5-11 сыныптарға арналған экология бағдарламасы жарық көрді. Соның негізінде оның оқылықтары мен оқу-
әдістемелік кешендерін көпшілікке ұсыну.  
Түйін  сөздер:  Экологиялық  білім  беру,  үздіксіз  білім  беру  жүйесі,  оқу-әдістемелік  кешен,  экологиялық  білім 
беруді қалыптастыру, экологиялық тәрбие, жаңа буын оқулығы. 
 
Summary 
Modern science has penetrated into all spheres of life, human activities and has reached the limits of knowledge of micro- 
and macrocosm,  which require an increasing expansion of research and a growing deeper in the knowledge of the laws of 
nature. The high level of science and education is the same or even more important factor in the development of society than 
having  access  to  natural  resources  and  energy.Every  country  seeking  to  preserve  and  strengthen  their  positions,  should 
maintain and develop science, to create the most favorable conditions for strengthening the intellectual potential of society. 
Kazakhstan  is  not  exception.So  the  proposes  a  new  national  view:  by  the  year  2020  Kazakhstan  educated  country,  smart 
economy and a highly skilled  workforce.Program as an organizational basis  of  state policy in the sphere of education is a 
complex of interrelated resource and timing of events covering changes to the structure, content and technology education and 
training, system management, organizational and legal forms of educational activities and subjects of financial and economic 
mechanisms. The concept of ecological education provides an understanding of the laws of nature, the formation of ecological 
knowledge  and  culture  of  the  students.  The  study  of  ecology  should  promote  humanisation and harmonization  of  society, 
moral, psychological development, healthy lifestyles and consideration of regional differences, the disclosure  of ecological 
laws.At  the  moment  in  educational  process  introduced  by  the  program  authors,  environmental  training  and  guidance  on 
ecological and tutorials. Educational - methodical complex consists of a textbook, guidance, workbook and readers, is used in 
the learning process. 
Keywords:  ecological  education,  continuous  learning  process,  educational  -  methodical  complex,  the  formation  of 
ecological education, ecological training, the new generation of textbooks. 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
59 
ӘОЖ504.453 
 
ЭКСПО-2017 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МАМАНДАНДЫРЫЛҒАН КӨРМЕСІНІҢ  
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МҮМКІНДІКТЕРІ 
 
Г.М. Сабденалиева – п.ғ.к., доцент,  
Б.Е. Тастанова – аға оқытушы,  
Ж.Б. Қалдыбаева – аға оқытушы, Абай атындағы ҚазҰПУ 
 
Мақалада  Қазақстанда  өтетін  «ЭКСПО-2017»  көрмесінің  еліміздің  экологиялық-экономикалық  мәселелерін 
шешудегі  алатын  орны,  маңыздылығы  сипатталады.  «Болашақтың  энергиясы»  еліміздің  энергоресурстарын  тиімді 
пайдалану және  сол сияқты сарқылмайтын ресурс түрлерін пайдаланудың қазіргі жай-күйі туралы шолу жасалған. 
«Жасыл» экономика – бұл табиғи қорларды тиімді пайдалану есебінен қоғамның әл-ауқатын сақтауға бағытталған, 
сондай-ақ  соңғы  пайдалану  өнімдерін  өндірістік  циклге  қайтаруды  қамтамасыз  ететін  экономика.  «Жасыл»  эконо-
мика  бірінші  кезекте,  қазіргі  уақытта  сарқылуға  ұшыраған  (пайдалы  қазбалар  –  мұнай,  газ)  ресурстарды  үнемді 
тұтынуға және сарқылмайтын ресурстарды тиімді пайдалануға бағытталған. Жасыл экономиканың негізінде – таза 
немесе  «жасыл»  технологиялар  жатыр.  Мамандардың  айтуы  бойынша  «жасыл»  экономиканы  дамыту,  көптеген 
постиндустриалды елдерде өзінің ауқымымен қозғаған экологиялық дағдарысты біздің елде болдырмауға мүмкіндік 
береді. Елімізде табиғатты таза сақтау бойынша «жасыл экономика» жобалары жасалып, іргелі жұмыстарға басым-
дық берілуде. Соның бірі – күн нұрынан қуат өндіру болса, екіншісі – жел энергетикасын заман талабына сай қолда-
нысқа енгізу, сол арқылы табиғатты таза сақтау. Заман көші алға озып, экономика дамыған сайын қоршаған ортаны 
қорғау қиынға соғып барады. Өндірісті дамытпаса, экономика алға баспайтыны белгілі. Бұл жолдан өгізді де өлтір-
мей, арбаны да сындырмай аман-есен алып шығудың жалғыз жолы – «жасыл экономиканы» дамытудың маңызы зор. 
Осы  ретте  біздерге  Астана  қаласында  өтетін  «ЭКСПО  –  2017»  халықаралық  көрмесі  дәстүрлі  емес  қуат  көздерін 
өндіруге  ерекше  серпіліс беретіні анық. Қазіргі таңда балама энергия  көздерінің Қазақстан үшін тиімділігі жоғары 
жел  энергиясы  екендігі  даусыз.  Жел  энергетикасы  әлемнің  80-нен  астам  елінде  энергетикалық  кешеннің  едәуір 
бөлігін құрайды. Жел энергиясының  қоры, ғаламшарымыздағы барлық өзендердің  гидроэнергияларының қорынан 
жүз есе көп.  
Түйін сөздер: ЭКСПО-2017 көрмесі, болашақтың энергиясы, табиғи қорлар, жасыл технологиялар, жел энергия-
сы, қуат көздері, энергия қуатын үнемдеу, суды үнемдеу, ресурстарды тиімді пайдалану, жасыл экономика, қоршаған 
ортаны қорғау. 
 
Мемлекет басшысы «Қазақстан-2050» стратегиясында: «Біз экологиялық мәселерге баса назар аудара 
отырып, ұлттық бәсекеге қабілетті брендтер құруға тиіспіз. Нәтижесінде мен агроөнеркәсіптік кешеннің 
алдына  –  экологиялық  таза  өндіріс  саласындағы  жаһандық  ойыншы  болу  міндетін  қоямын»,  деді. 
Қоршаған  ортаға  залалын  тигізетін  құрылымдарды  бірте-бірте  жойып,  оған  экологиялық  таза  балама 
көздерін табуға ерекше назар аударылуда.  
Президенттің  таяуда  бекіткен  «Қазақстан  Республикасының  «жасыл  экономикаға»  көшу  жөніндегі 
тұжырымдама  туралы»  Жарлығында  жан-жақты  дәйектелген.  Мысалы,  «Ел  алдында  тұрған  «жасыл 
экономикаға» көшу жөніндегі негізгі басым міндеттер: 1) ресурстарды (су, жер, биологиялық және басқа) 
пайдалану  мен  оларды  басқару  тиімділігін  арттыру;  2)  қолда  бар  инфрақұрылымды  жаңғыртып,  жаңа-
ларын салу; 3) қоршаған ортаға қысымды жұмсартудың рентабельдік жолы арқылы халықтың әл-ауқаты 
мен қоршаған ортаның сапасын арттыру; 4) ұлттық  қауіпсіздікті,  соның ішінде су қауіпсіздігін арттыру 
болып  табылады»,  дей  келіп,  «Жасыл  экономикаға»  көшу  жөніндегі  тұжырымдама  3  кезеңде  іске 
асатыны алға тартылады [1].  
«Жасыл» экономика – бұл табиғи қорларды тиімді пайдалану есебінен қоғамның әл-ауқатын сақтауға 
бағытталған,  сондай-ақ  соңғы  пайдалану  өнімдерін  өндірістік  циклге  қайтаруды  қамтамасыз  ететін 
экономика. «Жасыл» экономика бірінші кезекте, қазіргі уақытта сарқылуға ұшыраған (пайдалы қазбалар 
–  мұнай,  газ)  ресурстарды  үнемді  тұтынуға  және  сарқылмайтын  ресурстарды  тиімді  пайдалануға 
бағытталған. 
Жасыл  экономиканың  негізінде  –  таза  немесе  «жасыл»  технологиялар  жатыр.  Мамандардың  айтуы 
бойынша «жасыл» экономиканы дамыту, көптеген постиндустриалды елдерде өзінің ауқымымен қозғаған 
экологиялық дағдарысты біздің елде болдырмауға мүмкіндік береді. 
Еліміздетабиғатты  таза  сақтау  бойынша  «жасыл  экономика»  жобалары  жасалып,  іргелі  жұмыстарға 
басымдық  берілуде.  Соның  бірі  –  күн  нұрынан  қуат  өндіру  болса,  екіншісі  –  жел  энергетикасын  заман 
талабына сай қолданысқа енгізу, сол арқылы табиғатты таза сақтау [2]. 
Заман  көші  алға  озып,  экономика  дамыған  сайын  қоршаған  ортаны  қорғау  қиынға  соғып  барады. 
Өндірісті  дамытпаса,  экономика  алға  баспайтыны  белгілі.  Бұл  жолдан  өгізді  де  өлтірмей,  арбаны  да 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №4(42), 2014 г. 
60 
сындырмай  аман-есен  алып  шығудың  жалғыз  жолы  –  «жасыл  экономиканы»  дамытудың  маңызы  зор. 
Осы ретте  біздерге  Астана қаласында өтетін  «ЭКСПО – 2017» халықаралық көрмесі дәстүрлі  емес  қуат 
көздерін өндіруге ерекше серпіліс беретіні анық. 
Қазіргі  таңда  балама  энергия  көздерінің  Қазақстан  үшін  тиімділігі  жоғары  жел  энергиясы  екендігі 
даусыз.  Жел  диірмендері  алғаш  рет  біздің  дәуірімізге  дейінгі  200  жылдары  Персияда  астық  тарту  үшін 
пайдаланылған.  Ислам  әлемінде  кең  тараған  диірмендерді  13  ғасырда  крест  жорықшылары  Еуропаға 
алып  келіп,  жел  өндіретін  алғашқы  диірмен  ХІХ  ғасырда  Данияда  ойлап  табылған.  1890  жылы  тұңғыш 
жел  электр  стансасы  іске  қосылып,  одан  бері  Еуропа  елдерімен  қоса,  АҚШ,  Қытай,  Жапония,  Египет, 
Үндістан  секілді  елдер  өз  стансаларын  салып  жатыр.  Жел  энергетикасы  саласындағы  көшбасшылар  – 
Германия, Испания, АҚШ, Дания, Голландия және Үндістан елдері болып есептеледі. Жел энергетикасы 
әлемнің 80-нен астам елінде энергетикалық кешеннің едәуір бөлігін құрайды [4].  
Жел энергиясының қоры, ғаламшарымыздағы барлық өзендердің гидроэнергияларының қорынан жүз 
есе көп. Ғалымдардың болжауынша Жер бетіндегі жел энергиясының потенциялы 1200 ТВт дейін жетеді, 
бірақ  осы потенциалды қолдану барлық жерде біркелкі  емес. Вертикаль қимадан өтетін жел қозғалысы-
ның  қуаты,  энергияны  түрлендіруге  жеткілікті  болу  үшін  20-30  м  биіктікте  желдің  жылдық  орташа 
жылдамдығы көп болуы қажет. Жел қозғалысының орташа жылдық меншікті қуаты 500 Вт/м
2
-қа (желдің 
жылдамдығы  7  м/с)  жететін  жерде  орнатылған  жел  энергетикалық  құрылғы  500  Вт/м
2
-тың  175-ін  ғана 
электр  энергиясына  түрлендіреді  екен.  Жел  қозғалысының  энергиясын  пайдалы  қолдану  коэффициенті 
(ПҚК),  теориялық  есептеулер  бойынша  59,3%  құрайды.  Басылымға  шыққан  мәліметтер  бойынша, 
практикада  жел  энергиясының  ең  үлкен  ПҚК-і  жел  агрегатында  жуықтап  алғанда  50%  жақын  болады, 
бірақ  бұл  тек  қана  проектіде  қарастырылған  желдің  қолайлы  жылдамдықтарында  ғана.  Бірақ  кейбір 
кездері,  желдің  жылдамдығы  есептелген  жылдамдықтардың  шектерінен  шығып  кетеді.  Бір  жағдайда 
желдің  жылдамдығы  тым  төмен  болады,  бұл  жағдайда  жел  агрегаты  жұмыс  істей  алмайды,  екіншіден 
желдің  жылдамдығы  тым  көп  болады,  бұл  кезде  агрегат  істен  шығып  қалмау  үшін  оны  тоқтатуға  тура 
келеді [3].  
Қазақ елінің тарихында тұңғыш рет  «Қазақстанның жел атласы» жасалды. БҰҰ Даму бағдарламасы-
ның «Қазақстан - жел энергетикасын дамытудың перспективалары» атты осынау жобасы аясындағы ұзақ 
уақыт бойы жүргізілген бірлескен жұмыстың нәтижесі Астанада, ТМД және Орталық Азиядағы қалпына 
келетін  энергия  көздерін  дамыту  жөніндегі  Өңірлік  конференцияда  жария  етіліп,  осында«Қазақстанның 
жел атласы» атты интерактивті карта таныстырылды. 
Еліміз  Киото  хаттамасы  аясында,  жақында  2020  жылға  дейін  ауаға  лақтырылатын  парниктік  газдар-
дың ауқымын 15%-ға дейін азайту жөнінде міндеттеме алған. 2009 жылдың 17 маусымында «Жаңартыла-
тын  энергия  көздерін  пайдалануды  қолдау  туралы»  заңын  қабылдаған.  Оның  мақсаты  қайта  қалпына 
келетін  қуат  көздерін  пайдалану  бойынша  нысандарды  салуға  қолайлы  жағдайлар  жасау  болып  табы-
лады. Осы заңға сәйкес, Индустрия министрлігі «жаңартылатын энергия көздерін пайдалануға» монито-
ринг  жүргізуде.Қазақстанның  2  пайыздан  астам  аумағында  сексен  метр  биіктікте  секундына  7  метрлік 
жылдамдықпен  соғатын  жел  күші  бар.  Бұл  басқа  елдердің  жел  әлеуетімен  салыстырғанда  орасан  зор 
көрсеткіш. Себебі, Еуропа елдерінде желдің жылдамдығы секундына 4-5 метр жағдайында болса да, жел 
қуатын пайдалануды жолға қойған.  
Қазақ даласында қысы-жазы тоқтаусыз соғып тұратын желінің қуаттылығы жағынан Жоңғар қақпасы 
ауданы  алдыңғы  орында.  Ондағы  соғатын  желдің  жылдық  орташа  жылдамдығы  9,68  м/с  құрайды.  Ел 
аузында «Ебінің желі» деп аталатын осынау қақпадан соғатын алапат жел өндірісқуатын жылына 5 мың 
МВт/секундқа  дейін  арттыруға  мүмкіндік  бермек.  Ал,  Алматы  облысындағы  Шелек  дәлізінен  соғатын 
желдің жылдамдығы 7,77 м/секундқа тең. Сондай-ақ, желдің соғу жылдамдығы Ақтау-портында 7,83 м/с, 
Елорданың  маңайында  6,8  м/с,  Ерейментауда  7,79  м/с, Қарқаралыда  6,26  м/с,  Арқалықта  6,93  м/с,  ОҚО 
Жүзімдік  ауылы  мен  Атыраудағы  Қарабатан  теміржол  стансасы  аумағында  7,5  м/с  құрайды.  Егер 
еліміздегі  осынау  табиғи  қуатты  іске  жарата  алсақ,  пайдаланылатын  жел  қондырғыларының  жиындық 
қуаты  550  МгВт-ты  құрап,  ал  жылдық  электр  энергиясын  өндіру  көлемі  1,65  млрд.  кВт-сағатқа  тең 
болмақ. Атласқа сәйкес, Қазақстанның 50 000 шақырымнан астам аумағында жылына 900 000 Ггвт - сағат 
электр  энергиясын  өндіре  алады  және  бұл  биік  мақсат  жолындағы  алғашқы  қадамдар.  2011  жылдың  5 
желтоқсанында  «Изен-Су»  компаниясының  күшімен  Жамбыл  облысының  Қордай  ауданында  қуаты  1,5 
МВт болатын алғашқы жел электр стансасының пайдалануға берілуі соның айғағы болса керек [2]. 
Ғалымдардың  зерттеулері  бойынша  энергетикалық  жұмыстарды  жүргізу  кезінде  атмосфераға  жыл 
сайын  734  миллион  зиянды  заттар  мен  26  миллиард  тонна  көмірсутек  диоксиді  шығарылады  екен.  Бұл 
табиғатты ластау өз алдына планетамыздың жылынып кетуіне әкеліп жатқан жайы бар. Алысқа бармай-

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы, №4(42), 2014 ж. 
61 
ақ,  Іле  Алатауы  мұздықтары  50  жылда  45  пайыз  ерігені  анықталған.  Оның  кейбір  мысалын  кезінде 
бұрқырап  аққан  бұлақтардың  азаюынан  көруге  болады.  Әлемдегі  бірден-бір  22  тау  өзені  бар  Алматы 
облысының экологиясын көздің қарашығындай сақтауды  ел болып бүгін қолға алсақ, мұндай жұмыстар 
келер ұрпақтың денсаулығына зиян келтірмей, өмір сүру қабілеттілігін арттыра береді. 
«ЭКСПО-2017»  көрмесінің  Астанадаөтуі  көпшілік  арасында  талас  тудыруда,  сондықтан  Абай 
атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде осы мәселеге қатысты дөңгелек үстел ұйымдас-
тырылды.  ОғанАлматы  қаласы  бойынша  «Жасыл  ел»  еңбек  жасақтарыныңөкілдері,  университеттің 
тәрбие  жұмысы,  жастар  саясаты  және  мемлекеттік  тілді  дамыту  басқармасы  және  5В060800-экология 
мамандығының  1-3  курс  студенттері,  Қазақстан  географиясы,  экология  және  оқыту  әдістемесі  кафедра-
сының оқытушыларықатысты. Дөңгелек үстел барысында«Қазақстанның халықаралық аренадағы сыртқы 
имиджі»,  «ЭКСПО-2017  және  экологиялық  мәселелердің  шешілу  қарқыны»,  «Болашақтың  энергиясы» 
атты  тақырыптарда  баяндамалар  жасалып,  студенттер  арасында  пікір  талас  туындады.  Қатысқан 
қонақтарда өз көзқарастарын ортаға салды. 
Нәтижесінде,  «ЭКСПО  -2017»  біздің  еліміздің  болашағы  үшін,  еліміздің  экологиялық  жағдайын 
жақсартудың бірден-бір жолы екендігін айта келе, оның өтуіне өз үлестерін қосатындығын жеткізді. 
 
1.  Қазақстан  Республикасының  Президенті  –  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың  Қазақстан  Халқына  Жолдауы.  - 
Астана, 2013 
2.  ҚР электр энергетикасын дамыту жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған бағдарлама. - Астана, 2010 
3.  Баланчевадзе  В.М.,  Барановский  А.И.  и  др.;  Под  ред.  А.Ф.  Дьякова.  Энергетика  сегодня  и  завтра  -  М.: 
Энергоатмиздат, 2000. - 102 
4.  Mukund R. Patel. Wind and Solar Power Systems: Design, Analysis, and Operation. - CRCPress. 2005. – 82-85 
5.  Мировая  энергетика:  прогноз  развития  до  2020  г.  /  Пер.  англ.  под  ред.  Ю.Н.  Старшикова. –  М.:  Энергия, 
2004. - 112-114 c. 
 

жүктеу/скачать 2,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: