Хабаршысы, «Көптілді білім беруж әне шетел тілдері филологиясы» сериясы, №4(8), 2014 ж. Шетел тілінде білім беру иноязычное образование foreign language education
partridge, pheasant, ostrich, pigeon, quail
жүктеу/скачать 5,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| partridge, pheasant, ostrich, pigeon, quail.
T hereare actually m ore ty p es o f m eat th at used to app ear on E nglish tab les and are not so com m onanym ore, especially fish and sea food:
an d
turtle. E ven th e nam es of types o f m eat th at are com m on to d ay o rig in ate in th e M iddle E nglish period:
and
poultry. A s previously m entioned, food w as a certain sym bol o f prestige and tab le to p s co v ered w ith various ty p es o f m eat played undoubtedly large part. ----------------------------- ------------------------------------------------------------------ ---------------------- --- ------------------------------------------------ 47
-------------------------------------------------- ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Полиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. Dining D ining is a group th a t co n tain s 20 item s, w hich are represented by all th ree w ord classes found w ithin the corpus: nouns, ad jectiv es and verbs. T he loans in th is sem antic field are connected to social events concerning food, table settin g and serv ice. T h is group co n tain s a num ber o f loans th at w ere tran sferred after th e M iddle E nglish period. It can lik ely b e attrib u ted to th e fact th a t th e trasn fer o f loans co rresp o n d ed w ith tab le m anners brought over by th e F rench. A s exam ples from th e corpus w e can nam e buffet, café, canteen, picnic and
restaurant, w hereas banquet com es from th e ea rlie r period and is som etim es asso ciated w ith ill-m an n ered eatin g habits. L oans such
and
serve are connected to tab le setting and serv in g and d esp lay o f etiq u ette, th at w asp art o f dining.
A considerable p art o f th e corpus co n sists o f item s belo n g in g to th e sem antic field herbs and spices. T here are 18 loanw ords in th is group, all o f w hich are nouns and ap art from vinaigrette , w hich is n o t d ated, all 18 o f them w ere adopted du rin g M iddle E nglish tim es. It w ould be very pecu liar if th ere w ere no nam es o f herbs and spices adopted alongside F rench cu isin e. T he seasoning and garnishing o f food is one o f th e key p reparations th at m ake each national cu isin e u n ique. T he orig in al E nglish cu isin e - before th e in flu en ce o f F rench and o th er foreign cuisines - is know n to have been n o to rio u sly bland. T he m ost com m only used herbs and sp ices in original E nglish cuisine w ere salt, p ep p er an d g arlic, w hich are w ords th atare o f G erm anic orig in . A n O ld E n g lish form s o f th e w ords
salt, pepper and
garlic w ere
sealt, piper and
garleac. In th e corpus w e can also no tice th at som e o f th e item s in the sem an ticfield
w ere tran sferred v ia F rench, b u t o rig in ate in other languages. I canonly suggest th at th ese co u ld
etc.
Nuts and seeds O nly 7 item s w ere c lassified as nuts and seeds. A ll loans in th is group are nouns, 5 o f w hich w ere tran sferred during the M iddle E n g lish era and 2 w ere adopted to E n g lish later. T h ere are no com pounds co n taining th e w ord
in th is group ( walnut, hazelnut, Brazil nut, peanut, groundnut, chestnut, coconut, e tc .) as th e w ord nut itse lf is o f G erm anic o rigin. T he loanw ord
is a special case as it is a synonym fo r hazelnut and is m ore com m only used in A m erican E nglish.
T he last and sm allest o f th e sem antic field s included in th e corpus is group m eals. T here are 6 item s in th is field , all o f w hich are nouns, 4 originated in th e M iddle E n g lishperiod and 2 in the M odem E nglish period. T he term s th a t in d icate d ifferen t types o f m ealsare dinner and
supper. T o com plete th e list o f nam es o f m eals w e need to m ention
T he origin o f th ese tw o w ords is not so clear. B reakfast is com pounded from
a n d
fast and is p robably o f G erm anic orig in , w h ile lunch w as m odified from luncheon, w hichis o f S panish origin. T h e tw o term s included in th e corpus o rig in atin g in th e M odern E nglish era are
and are connected w ith restau ran t dining, w hich is a F rench loan adopted during the sam e chronological period.
belongs to th is group, because it is a synonym o f th e w ord meal (w hich is o f G erm anic o rig in ) and
is a certain type o f horsd'oeuvre. T he changes th at E n g lish cu sin e underw ent w ere so extensive th at w e can p erh ap s co n sid er it a partial replacem ent by F rench cusine, b u t w e m ust bear in m ind th at oth er foreign cu isin es p lay ed th e ir p art in m od ify in g th e E nglish cu isin e and th erefo re also th e language used to describe it. In conclusion I can say th e follow ing: th e F rench in th e field o f food E nglish v o cabulary through th e cu ltu re o f French people an d gave a lo t o f inform ation ab o u t h isto ry and trad itio n o f th e F rench people. T hough French w ords food w ere adopted th e nom o f E nglish language. 1 Baugh, Albert C. and Thomas Cable. History o f the English Language. - London: Routledge, 1993. Print. 2 Hickey, Raymond. Contact with French: The Two Periods. Studying the History o f English. Feb. 2012. Web 24 Mar. 2012. 3 Serjeanston, Mary S. A History o f Foreign Words in English.London: Kegan Paul, Trench, Trubner and Co., LTD, 1935. Print. Түйін
Мақалада тамакка қатынсы Ф ранцуз кірме сөздерінің ағылш ын лексикасына әсері және ағылшын сөздігінің Француздар эсерінен өзгеріске ушырауы. Өткен 11 ғасырды ң басындагы тарихи оқиғапардың Агы лш ы н Франуз тілі арасындағы қарым қатынасының маңыздылығы жайлы айтылады. Тірек сөздер: француз кірме сөздерінің тарихы, француз сөзі, мәдениеті, агылшыи сөздігі Р езю м е Этот тезис был написан с целью изучения английского лексику в семантических полей питания, еды и приготов ления пищи, чтобы найти, в какой степени лексика этих областях была осущ ествлена по-франиузски. Исторические события, которые произош ли в начале 11-го века, несомненно, были наиболее значимыми для английского, француз ского контакт языка. К л ю ч ев ы е сл ова: история французских заимствований, французский слова и культура, английский словарь -------------------------------------------------------------- ------------ 4 8 ________________________ ________________________ Абай атындағы ҚазҮПУ-нің Хабаршысы, «Көптілді білім беру жэне шетел тілдері филологиясьі» сериясы, №4(8), 2014 ж. ЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ МӘТІН ЛИНГВИСТИКАСЫ ЛИНГВИСТИКА И ЛИНГВИСТИКА ТЕКСТА LINGUISTICS AND TEXT LINGUISTICS УДК 821. 512.122.091 Қ А ЗА Қ Ж Ә Н Е Ү Й Ғ Ы Р П О Э З И Я С Ы Н Д А Ғ Ы Ү Й Қ А С У Т Ә С ІЛ Д Е Р І Ж Ә Н Е Қ Ұ Р Ы Л Ы М Д Ы Қ Е Р Е К Ш Е Л ІК Т Е Р І Ш .Б. Б аратова
Қазіргі казақ ж эне ұйгы р силлабикалық поэзиясындагы үйқасу тәсілдері ж әне күрылымдық ерекшеліктері зерде- леу максатында жеті ұйгыр және жеті казак акындарыны ң жинактары негізге алынды. Бұл орайда эсіресе казак жэне үйғыр поэзиясының дамуы нда өзіндік орны бар, әдебиеттанушы ғалымдар мен сы нш ы лар тарапынан жоғары багаға ие болып, өлеңсүйер көпшіліктің ықыласына бөленіп, танымал болган акы ндарды ң шығармапары талдауға негіз болды. Атап айтқанда, М .М акатаев "Ақкудың канаты на жазылған жы р”, Ф .О ңғарсынова “М ен саған ғаш ык емес ем”, М.Ш ахнов “Ж аңа казақтар” , Қ.М ырзалиев “Көкпар”, С.М әуленов “А кш ам ны ң кызыл канаты”, М .Әлімбаев “Кеңіл күні”, Т.М олдагалиев “Сары ала күз келгенде”, И.Бәхтия “Аптап вә көләңгүч”, “Өмүр шундак өтиду” , С.М эмәткулов “М еһрим ”, Д Я с ен о в “Йэр пуғани”, М .Абдурахманов “Қәдәмләр”, “Қ элб нахшилири”, “Түгүнләр” , “Жштлар садаси” , М .һэм раев “ Ак чоккилар”, Р .һаптоова “Қэләм вэ балам” , “ һ а я т ш ундак” , А.Қутлуковлар “Садакәт сэтирлири” . К ілт
сөздер: ақын, поэзия, силлабика, форма, ұйкас, статистикалық әдіс, өлшем П о эзи яд а ө л ең тар м ақ тар ы н ы ң ұ й қ асу ы б ір н еш е т ә сіл д е р д ің к ө м егім ен іск е асад ы . Т ар м ақ со ң ы н - д ағы с ө зд ер д ің кұ р ам ы н д ағы д ы б ы стар д ы ң сәй к ес кел у ін ен то л ы м д ы ж э н е то л ы м сы з ұ й қ астар т ү зіл - се, о л ар д ы ң б у ы н д ы к к ү р ам ы б ір , е к і, үш б у ы н д ы т .б . б о лы п ж ік т е л е д і. А к ад ем и к З .Қ аб д о л о в ө л ең ж азаты н ад ам га о л ар н ы ң т ү р ін б іл у ш ар т е м е с тігін , е ң б асты сы м ы н ан ы б іл у қ аж етт ігін ай тады : “эр б ір ұ й қ ас ө л ең ш у м ағы н ы ң ө н б о й ы н а т е к ө зін е ға н а т эн ө згеш е сы ң ғы р әу ез, сү л у с а з, сы рлы күй д ар ы ту га т и іс ” [1 , 2 8 6 б .]. Бар ж эн д ігін / сүй ем ін / қы бы рлаған , а 5+ 4+3= 12 Бәрі м аған / „О тан !” деп / сы бы рлаган. а 4+ 4+ 3= ] 1 Ж аны м м енің, / 4 К еудем ді / ж ары п ш ы қ та, б 4+3=11
Б озгорғайы / бол он ы ң / ш ы ры лдаған! а 4+ 3+ 4= 11 К елтірілген тарм ак тард агы қы бы рлаган - сы бы рлаган - ш ы ры лдаған си яқты сөзд ерд е б ір-екі ды бы с- ты қ айы рм аш ы лы қ қан а бар. Я ғни сөзд ерд егі д ы бы стард ы ң басы м көп ш іл ігі ұқсас. Ө леңдегі ұйқасқан сөздердің ды бы сты қ қүрам ы өзара ұқсас болм ауы д а м үм кін. П оэзи ядағы бүл ерекш елік толы м ды ж ән е толы м сы з ұ й қ астарга н егіз болады . Д ы бы стардьщ б ір -б ір ін е ұқсас н ем есе ж ақы н келуі казақ поэзиясы нда “толы м ды ұй кас”, ұй ғы р п оэзиясы нда “т о қ қап и й ә” деп аталады . З .А хм етов ұ й қ асты ң бұл тү р ін е м ұндай аны қтам а б ереді: “Т олы м ды ұй қас - ө зара ү й л есетін сөзд ерд егі сэй кес дауы сты ж эне дауы ссы з ды бы сты р түгелдей ү н д естігі ж ағы н ан дәлм е-д әл н е өте ж ақы н кел егін то лы қ үнді ү й қ ас” [2 ,2 0 1 б.]. Ә р халы қгы ң п оэзи ясы н д а толы м сы з ұй қ асқа К араганда толы м д ы ү й қ асты ң қолданы лу өрісі кең. Т алдауға н егіз б о л ған ө л ең ж и н ақгары н д а д а толы м ды ұй қас өте көп к езд есед і. М үндай үйқас өлең тарм ақгары н да күш ті эу ен д іл ік туғы зад ы . М үны , әрин е ұ й қ асқа тэн ер екш ел ік ретін де қарасты руға болады . О сы ған б ай л ан ы сты А .Ү сенова: “Ү й қас неғұрлы м толы м д ы , д ы б ы сты қ сапалары үндес ж ақы н болса, ы рғақ ай қы н , р етті, тү зу , өлең эу езд і, сүлу б олм ақ”, - д ей ді [3, 88 б.]. Д ы бы стары сэй к ес келе берм ей тін толы м сы з ұй қасты ң м ұндай ерекш елігі болм ай ды . Ө леңдерде толы м ды үй қ аска К араганда толы м сы з ұй қасты ң си рек кездесу себеб ін акад ем и к Қ .Ж үм алиев бы лай ш а түсіндіреді: “Н еге д есең із, айтайы н д еген ойды беру үш ін бір сөз м ін д етгі тү р д е керек болады . Бүндай ж ерлерде ақы н он ы ң ұй қасы н ы ң толы қ болуы н ан гөрі м ағы насы д эл б олуы н а зер салады д а, толы м сы з үйқасты қолдана сал ады . О нан өлең н ің көркем дігін е д е зиян келе қой м ай ды ” [4, 179 б.]. Ө лең н ің сәтгі ш ы гуы толы м ды ұ й қ асқа д а б ай ланы сты ем естігін естен ш ы гарм ауы м ы з керек. М азм үн- ға сэйкес қолданы лған толы м сы з ұй кас т а о л ең тарм актары н а көркем дік үстей ді. Ө лең н ің алгаш қы ш ум актары ндағы ұй қ астар толы м ды болса кей ін гі ш ум ақгары нда д а толы м ды ұй қастар ған а қолданы ла- ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Палиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. ды деген п ікір қал ы п тасп ауы керек. Т олы м ды ұи қас толы м сы з ұй қасп ен қатар б ір ш ум ақ құрам ы нда кеһе береді. Т өм ендегі ө л ең ү зін д ісін ің ұ й қ астар ы н а назар аудары п көрей ік: Ай һэм си лки п / н ур л у қ беш ин / түн көксидә,
a 4+ 4+ 4= 12 А ста кезәр / һәвәс қи ли п / ж ам апиңга. б 4+ 4+ 4= 12 “А қ алтун луқ” / кар ван лар м у / нур ичидэ,
a 4+ 4+ 4= 12 Екин барар / кам ал қош уп / кам алиңга. б 4+ 4+ 4= 12 Бұл ш ум ақ құрам ы н дағы көксидэ-ичидз д еген сөзд ер толы м сы з ұй қас тү зсе, жамалиңга-камалицга сөздері толы м ды ұй қ ас құраған . Ө ленде эр екі ү й қ асты ң өзін д ік орны бар. Т олы м ды ж эн е толы м сы з үй қ асгард ан б өлек, ө зің д ік ерекш еліктері бар ұ й қ асты ң бұл түрі д е талд ау га негіз болған ж и н ақтард а кезд еседі. О л әсіресе, Қ .М ы рзали ев ш ы гарм алары н д а көп қолданы лган. Қ ұры лы сы на қарай ұ й қ астар ж ай ж эн е күрделі б олы п б өлін еді. Ж ай ұ й қ астар ға б ір сөзден түраты н ұйқасты сөзд ер тэн б о л са, күрделі үйқастар екі н ем есе одан арты қ сөзд ерд ен құралады . А уы з эд еб и ег үлгілерін де күрделі ұ й қ астар өте си рек кезд еседі. С ол себеп ті м үндай ұ й қ астар кей ін гі д әуірлерд е ған а ж иі қолданы ла б астаған д е п ойлайм ы з. Я ғн и күрд елі ұй қастар хал ы қ ауы з әд еб и еті ү лгілерін де қалы птас- қаны м ен, он ы ң ж етіл іп , дам уы қ азір гі п оэзи яда ж үріп ж атқан п роц есс д еу ге болады . К үрделі ұйқас зерттеу н егізін е алы н ған үй ғы р ақы н дары н а қараған д а қазақ ақы н дары н ы ң ш ы ғарм алары н д а ж иі қолда- ны лады . Ү й ғы р ақы ң дары н егізін ен ж ай үй қастарға и ек атқан. Қ азақ ақы н дары н ы ң ш ы ғарм алары ндагы күрделі ұй қастар ш ы ғарм ан ы ң эсерін күш ейтеді. Т өм ендегі ө л ең үй қ астар ы н а назар аударай ы қ: Байқайм ы н / ақы ры н дап / күз келеді, а 3+4+4=11
Б ітеді кай ран / ж азд ы ң / ізгі өлең і. а 3+ 4+ 5= 12 К егкен ж аз / келм ей м ін - д еп / қаб ақ тү й д і, б 3 + 4 + 4 = 1 1 К елген күз / ай тар ек ен / б ізге н ен і. а 3+4+4=11 Т .М олдағалиевты ң ол ен д ер ін д е күрделі үй қастар ж и і кездеседі. М үндай ұй қ ас тү зген эр сөзд ің ө зін д ік мәні бар. Я гни , бірін ш і кұрам ды күз- ізгі - бізге си яқгы сөзд ер қүраса, екін ш і үй қ ас келеді-өлеңі-нені д еген сөздерден түрады . Қ азақ ақы н дары ньщ іш інде әсіресе, Т .М олдагали ев, Ф .О ң ғарсы н ова, М .М ақатаев ш ы ғарм алары нда ж и і кезд есед і. Іли яс Ж ан сүгіров поэзиясы н зер тгеген ғалы м М .Д үйсенов бүл үйқастар ақы н ш ы гарм алары нда к ө п к езд есегін ін ай тады [5 ,2 8 7 б .]. К үрд елі ұй қастар тал д ау ға алы нған ж и нақтар- д а ған а ем ес, ж алпы к азақ п оэзи ясьш д а өн ім ді қолданы лган д еуге болады . Ғалы м Б .К ен ж ебаев еж ел гі д эу ір д е ж азы лған ө л ең н іц “ж аға қы лды м ”, “саб а қы лды м ”, “таға қы лды м ” деген ұй қастары н қос ұ й қ ас р етін д е қарасты рм айды . Ғ алы м оны бы лай ш а тү сін д ір ед і: “С ебебі, бүл сөзд ер осы лай қосарланы п кел іп , то л ы к б ір м ағы на б еріп , бір ұй қас болы п түр. Ә рқай сы сы ж еке-ж еке үй қас болм айды , толы қ б ір ү гы м б ерм ей д і” [6, 87 б .]. Ғ алы м ны ң бүл п ік ір ін е б із д е то л ы қ қосы лам ы з. Зерттеуш і Б .К ен ж ебаев А б ай ға д ей ін гі ө л ең үй қастары н ы ң өлш ем і туралы бы лай д ей ді: “ Қ азакты н өлең, ж ы р ұ й қасы н ы ң өлш ем і тө р т түрлі: 1 б уы н ды , 2 буы нды , 3 б уы н ды , 4 буы нды болды ” [6, 86 б.]. А талган ұй қастар б ү гін гі қ азақ п оэзиясы нда д а қолданы лады . Қ азақ ақы н дары н ы ң ш ы гарм алары нда ол төрт буы нды сөзд ерм ен ш ек телсе, ұй ғы р п о эзи ясы н д а б ес буы нды үй қ ас сө зд ер д е кездеседі. Бүл - үй ғы р поэзиясы үш ін ер тед ен кел е ж атқан дәстүр. З.А хм етовтің “Ұ й қас, буы н саны ж ағы н ан алган да, әдетте, ө л ең н ің соң гы бун агы н ы ң буы нды қ құрам ы нан асп ай д ы ”, - д еген п ікірін б із д е куатгай м ы з [7, 164 б .]. 11 = 4+4+3 өлш ем ім ен ж азы лған өлең тарм ақтары н ы ң ұ й қасы т ө р т н ем есе бес буы ннан қүры луы м үм кін ем ес. Б ай қауы м ы зш а, м үндай өлендердің көп ш іл ігі үш буы нды үй қ астан құралған. К еш е ғана / көктем ж аң а / б астал ған , а 4+4+3=11
А спан б үгін / астан -кестен , / тас-тал қан . а 4+4+3=11 Ж ердің б еті / көрін б ей д і / ж ас қардан, а 4+4+3=11 М азш іап түр, / м аза кетіп / аспан н ан . а 4+4+3=11 С ондай-ақ, м үндай өл ен д ер д е б ір , екі буы нды үй қастар д а кезд еседі. Т о р т буы н н ан құралса, м үндай тарм ақ, сөзсіз, 11=3+4+4 н ем есе 1 1=4+3+4 тү р ін д егі б ун ақгар ы р ғагы н атү сед і. Қ ал м аса д а / соң ы м н ан / тасы р қай ғы ң , а 4+ 3+ 4= 11 Қ иы нды ққа / еш каш ан / б ас үрм айм ы н. а 4+ 3+ 4= 11 Қ ы зы қпайм ы н / тү к к е д е, / Б ір ақ о сы б 4+3+4=11
Абай атындағы ҚазҮГІУ-нің Хабаршысы, «Көптілді білім беруж әне иіетел тілдері филологиясы» сериясы, №4(8), 2014 ж. Ж үз ж асағы м / к ел ед і, / Ж асы рм айм ы н! а 4+3+4=11 Бұл ш ум ақта тасыр қашың-бас ұрмаймын-жсісырмашын д еген сөзд ер ө зар а ұй қасқан . Енді төм ен де- гі өлең ұй қастары н ы ң буы н сан ы н а назар аударайы қ: “Қ иш чап сан / ө тсэ” д эп , / күтисән банар,
а 3+3+5=11 К еп-кетәр / б аһарн и / то х таткан ким барі
а 3+3+5=11 К үш ш ң тез / өтүш и н / арм ан қи лм ай ду, б 3+ 3+ 5= 11 Я ш аш ниң / қәд ри гә / йәткән инсанлар...
а 3 + 3 + 5 = 1 1 Ө лең ұй қастары н ы ң буы н саны эртүрлі. Я гни , б ірінш і тар м ақ га - екі, екін ш ід е - б ір, төртін ш і тарм ақта болса үш буы нды сө зд ер ұй қас түзген . М ұндай аралас ұй қаста келген ш ум ақты то л ы қ б ір буы нды ұй қас- пен ж азы лған өлен д ер қатары н а ж атқы зу ға болады . С ебебі тар м ақ гар д а е ң аз буы нды ұйкас негізгі қы зм ет атқарады . “Б ар” сөзім ен -л ар ж ән е -һар д еген қосы м ш алар ұ й қ асы п , алды ң ғы буы ндар ұй қастан ты с қалган. Д ем ек, ұ й қ ас б ір буы нды сөзд ер н егізін де кұралган. Бұл ту р алы 3. А хм етов еңбегін де д е сөз болады : “Ө лең н ің үй қасы екі буы нды : ш ы -рақ - б ұ-лақ - (қы ) сы -рақ. Б асқ аш а айтқан да б ір-бірім ен үйлескен сөзд ерд ің қы сқарақ сөзі неш е буы нды б олса, үйқас т а сон ш а буы нды болады . Е гер өзара үйлес- кен сөздердің іш інде б ір буы нды сөз кезд ессе, ұй қас т а бір буы нды , ал ең қы сқ а екі буы нды болса, ұйқас т а екі буы нды болуы ы қти м ал” [7 ,1 6 4 б.]. С ондай-ақ өл ен д ерде ұ й қ астард ы ң ү қсас буы нды сөздерден құралаты ны б ел гіл і. Ұ йқастар бір буы нды , екі буы нды , үш б уы н ды , тө р т буы нды ж эн е бес буы нды ұй қас болы п ж ік тел ед і. О ларды ң әрқайсы сы на қы скаш а токталы п өтей ік: Бір буы нды үй қ ас. Б үл ұ й қ астар н егізін ен түб ір сөзд ерд ен кұралады . О л к азак поэзиясы на қарағанда үйғы р ақы н дары ны ң ш ы гарм алары н д а ж и і кездеседі. Қ из күлди, / чиш ли ри / ап п ақ дур,
а 3+3+3 =9 Л әвлиридә / ш атл и қ б еқи яс. б 4+5=9
Қ уяш м у / ч арақлап / тө кти нур,
a 3+3+3=9 Гүл ечи п / ч еч әкләр / қи лди наз. б 3+3+3=9
9 буы нды өлш ем н ің 3+3+3 ы рғақгы қ б ун ағы н да ж азы лган бүл ө л ең н ің б ір ін ш і, үш інш і тарм ақгары н - дағы сонгы б унағы ек і ж эн е б ір буы нды сөзд ерд ен қүралған. Бүл ақы н н ы ң 6+ 5, 4+ 4+ 3, 4+5 өлш ем дегі өлендерінде д е көп к езд есед і. Я ғни , бүл өлш ем дегі өлен дердің соңгы б ун агы 5 (4+ 1), 3 (2+ 1) түрін д е келіп, бір буы ны ған а үй қасад ы . М ы салы , ат-зат, бол-йол (Қ әл би ң и зн и кө ч и ри п - 6+ 3+ 5), қуш-хуш, бош- ңош (Қ әлби м дә күй - 9= 4+ 5), пәс-бэс (У н туғум келәр гаһ - 11= 6+5), йоң-оц, дәз-қэз (О ттуз огулға - 11 =4+4+ 3) т.с.с. М үндай ү й к астар д а тар м ақ тар га көркем дік, серп ін үстей ді. Қ азақ ақы н дары н ы ң ш ы гарм алары н д а көб ін есе б ір буы нды сө зд ер м ен б ір ге оларды ң алды н дагы сөздер д е өзара үй қас қүрай ды . Б ұл д а - қазақ п оэзиясы ны ң ү зд ік сіз д ам уы н ы ң , ж етіл у ін ің нәтиж есі. С өз етсем ж оры қ / ж ы лдары н , а 5+3=8
С ергелдең н еб ір / ойга кеп.
б 5+3=8
С ұрайды сәби / үлдары м : а 5+3=8 “Д остары ң қазір / цайдаТ' - д еп .
б 5+3=8
К елтірілген өл ең д егі кеп -деп д еген сөзд ер өзара ұй қасуы м ен қатар о л ар д ы ң алды н дагы “ой ға-қай да” сияқгы сөздер д е ұй қ ас қүраган. Қ азақ ж эн е үй гы р поэзиясы нда б ір буы нды ұй қастар аз колданы лганы - мен, олар екі, үш буы нды сөзд ерм ен үй касы п келіп , бір буы нды ұй қас туды рад ы . Қ азақ поэзиясы нда б ір буы н н ан б асқ а екі буы нды үй қастар д а күрделі ү й қ асты тугы за алады . Т алдауга алы нган ж и н ақтард а екі буы нды үй қас қазақ поэзи ясы н а қараган да, ұ й гы р ақы н дары н ы ң ш ы гарм алары н д а көбірек кезд еседі. Ұ йгы р ақы н дары көб ін есе 6+5 ж эне 3+3+5 тү р ін д егі өлш ем д ерді қолданган. С оңгы бунақ іш тей ж ік тел е алады (3+ 2, 2+ 3). С ол себеп ті ақы н дарда екі ж эн е үш буъінды ұйқастар кең түрде қолданы лады . Зайэ өткән дәк / күн ли ри м
а 5+5=10 М иң түм эн ой л ар / қи й н ай ду һ ам ан . б 5+5=10
Ә сләп, сегини п / ө тги түн сансиз , а 5+5=10 А рм ан қуш лирим / уч ар сән там ан . б 5+5= 10
Екі буы нды сө зд ер д ің б ы лай ш а ұйкасуы талд ауга алы нган казак ақы н дары н ы ң өлен дерін де өте аз кездеседі. Қ азақ ақы н дары н ы ң ш ы гарм аш ы лы гы нда соңгы б ун ақ б ө лігі б ес буы ннан кұралаты н өлеңдер- ---------------------------------------------------------- -------------------- 5 1 -------------------------------------------------------------------------------- Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Полиязычное образование и иностранная филология», № 4(8), 2014 г. д ің ұй қасты қ құрам ы өзгеш е. М ы салы , Т .М оддагали евты ң төм ен дегі ш ум агы ндагы сөзд ерд ің ұй касуы н а назар аудары п көрей ік: Гүл экеп м аған / ұсы н ы п тұрды ң , а 5+ 5=10
К өп бақы т көрдім / к ө зің е қарап . б 5+ 5=10 С ы йы ңа ж ан ы м / қы сы лы п күлд ім , а 5+ 5=10 Б іткен дей б ей н е / өзім е қан ат. б 5+ 5=10 Б айқап оты рган ы м ы здай , екі буы нды ү й қ астар д а бір буы нды ұ й қ астарға ұксас. Қ азақ ақы н дары ны ң ш ы гарм алары нда б ес б уы н ды бун ақп ен (3+ 2) аяқтал ған сөзд ерд ің басы м көп ш ілігі толы гы м ен ұйқасқан. П оэзи яда бір, екі буы нды сө зд ер қай талам а ұй қас ретін де д е қолданы лады . Т үркі тілд ес х алы қгар п оэзи ясы н д а 4+ 4+ 3, 5(2+ 3)+ 3+ 5(2+ 3), 5(3+ 2)+ 5(2+ 3) си яқты бун актарда ж азы л- ган өлендер д е ж и і қолдан ы лады . С оңғы б ун ағы үш буы ннан құралған м ұндай тарм ақ тард а көбінесе үш буы нды сөзд ер үй қасад ы . М ұндай ұй қас екі х алы кты ң эд еби етін де ж иі кезд есед і. Б ір, екі буы нды ұй қас- тар ға қараған д а үш буы нды ү й қ астард ы ң ө зін д ік ерекш еліктері бар әрі олар ж ек е қолд ан ы ла алады . Т ірі ж үрсек / б із кө рем із / талай ды , а 4+4+3=11
Ж аң а ж ы лды , / ж аң а күн ді, / ж аң а айды . а 4+ 4+4= 12 Ұ загы рақ / өм ір б олса, / ж арай д ы , а 4 + 4 + 3 = 1 1 Т үн д е келер, / таң д а атар / арайлы . а 4+4+3=11 Қ әдрин сорар / өткән һ эр б и р / д эқи қэ, а 4+4+3=11 Ж иллар би зд и н / қан чэ у зап / кэткэн ч э. б 4+4+3=11 Е һтияж йоқ / йезиш үчүн / қәси дә, а 4+4+3=11 Д әқиқини / сөзлэй чам и м / й әтки чә. б 4+4+3=11 Бірін ш і м ы салды ң екін ш і тарм агы н д а д ауы сты ды бы стард ы ң қы сқаруы н есеп ке ал м аган да, аааа түрін - д егі ұйқастарды то л ы к үш буы н н ан құралған д еу ге болады . С он д ай -ақ абаб тү р ін д егі екін ш і м ы салда д а ұй қастард ы ң б уы н саны - үш еу. Б ай қап оты рған ы м ы здай, ды бы сты қ қүрам ы ұ қ сас үш буы нды сөзд ер түрлі ұй қастард а ұты м ды қолданы лган. М ұндай ұй қастар қ азақ ақы н дары н ы ң іш інде С .М әуленов, М .Ә лім баев, М .Ш ахан ов, Қ .М ы рзалиев сиякты ақы н дард ы ң ш ы ғарм алары н д а ж и і қолд ан ы лса, ұйгы р поэзиясы б ой ы н ш а бұл ұйқас талд ау ға алы нған ж и н актард ы ң б арлы ғы н д а д а көп кезд есетін ін байқайм ы з. Т өрт буы нды ұй қас ұй ғы р п оэзи ясы м ен салы сты рган д а, қазақ п о эзи ясы н д а ж и і қолданы лған. Ә сіресе Ф .О ң ғарсы нова, М .М ақатаев, Т .М олдағали ев си яқгы ақы н дар ш ы ғарм аш ы лы ғы нда коп кезд еседі. Қ азақ поэзиясы нда үш ж эн е т ө р т буы нды ұ й қ астард ы ң көп кезд есуін 3 .А хм етов т іл д ің ды бы сты к кұры лы сы на, син гарм онизм заң ы н а бай лан ы сты рад ы [7]. Н е табам / ш ы ны нда ү й ге / қам алғаң д а? ! а 3+ 5+ 4= 12 Н е табам / ө зім е-өзім / қан алганда?! а 3+ 4+ 4= 11 Бір м езет / д ұры с ш ы ғар / сер гіген д е, б 3+ 4+ 4= 11 Б ір м е з е т /д ұ р ы с ш ы ғ а р /д е м а л ғ а н д а ! а 3+4+4=11 Ө лең н ің бірін ш і ж эн е екін ш і тарм ақтары н дағы “ қам алган д а-кан алған да” д еген ұ й қастары б ір сөзден кұралса, о ларға ұй кас р етін д е төртін ш і ж ол д а “дем алған д а” д еген үш сөз қолд ан ы лған . Ә рин е, бұл ұйқас құрам ы на нұксан кел тір іп гұрған ж оқ. Б ес буы нды ұй қ астар ұ й гы р п оэзи ясы н д а б асқ а буы нды ұй кастарга қ ар аған д а аз кездессе, казак ақы ндары ны ң ш ы гарм алары н д а өте аз, б ір ен -сар ан тарм ақ тард а ган а кездеседі. М өж үзигә / чүиіэн+мигәндәк,
а 4+ 5= 9 Гаһ
тәңгә / ишән+мигәндәк.
а 4+ 5=9 Ж им ақи сэн / тагу-таш л арн и - б 4+ 5=9
К үчүң йәтм әй / теиі+әлмигәндәк.
а 4+ 5=9 М .һәм раевты ң бұл ө л ең ін д е б ес буы нды сөзд ер ұй қасқан . Е кі ш ум ақтағы ұ й қ астар д ы ң кұры лы м ы на назар аудараты н болсақ, екі буы нды тү б ір сө зге үш , тіп ті тө р т буы нды қосы м ш а ж ал ған ган . С өзд ің түб ірі оны ң н егізі екен і б ел гіл і. Б ай қап оты рған ы м ы здай , н егізд егі буы н сан ы н ан оған ж алған ган қосы м ш алар- д ы ң буы н саны
әл д еқ ай д а кобірек. М ұндай ұй қастарға түрлі косы м ш алар ж ап ғау арқы лы цараитигаидәкмекин-яраишигандәкмекин д еп ж алғасты ра б еруге болады . А лай д а поэзи я үш ін м ұндай қолданы с көркем б ола алм ай ды . Ө лең әу ен д іл ігін ауы рлатум ен қатар м азм ұн ы н а д а, сы ртқы құры лы сы на д а елеулі нұқсан к ел тір етін і сө зсіз. К ерісін ш е, он ы ң ы рғагы н бұзады . М ұндай ұ й қ астар тал д ау га алы нған ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
жүктеу/скачать 5,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|