БИЛЕТ №10 1. Ертегілердің құрылымы

Қазақ халқы ерте кезде тұрмыс – тіршілігінде орын алған салтының қайсысын да болса да ойын – сауық етіп өткізуге тырысқан. Оның бәрін өзінің ән – күйімен, өлең – жырымен есте қалдырған. Мұны үйлену салты жайынан да көруге болады.

Қазақтың қыз ұзату, келін түсіру – жастарды үйлендіру – салтына байланысты туған ауыз әдебиетінің ұсақ түрлерін талдамастан бұрын, сол салт туралы аздаған деректер бере кеткен қажет. Өйткені мұндай өлеңдердің көпшілігі сол ескі әдет – салттың және оны шығарушылардың идеясын білдірген.

Арғы шыққан уақытын, нақтылы туған мезгілін және қай дәуірде қалай дамығандығын дәлдеп көрсете алмағанмен Қазан революциясына дейін қазақта үйлену салтының бірнеше түрі болғаны мәлім. Бұл ретте професорБ. Кенжебаев көңіл аударарлықтай біраз фактілер келтіреді. Оның айтуынша, қазақтардың ертедегі тұрмысында құда болу, қыз ұзату, келін түсіру әдет – салты халық ортасында туған, бұл салтты сол кездегі билік еткен үстем тап та пайдаланып, оны ақсақалдық – рушылдық жол – жоба, заңына айналдырған, өздерінің консервативтік идеясын қосқан. Мұндай әдет – салттың қазақта Қазақ революциясына дейін бастр үш түрлі болып келген. Біріншісі – бел құда немесе ежеқабыл деп. аталған. Бұл әдет – салт бойынша, жастардың ата – аналары балаларын тумай тұрып атастырып қойған; бірінен ұл, бірінен қыз туса, құда боламыз деп. уәделескен ; тумаған, әлі дүниеге келмеген балаларына құда түсіп, ырымдарын жасаған ; ол балалардың не өлі, не тірі боларын еске алмаған. Мұның мысалы “Қозы көрпеш – Баян сұлу” жырынан көрінеді. Екіншісі – бесід құда деп. аталған. Бұл әдет – салт бойынша, жастардың ата – аналары балаларын бесікте жатқан кезінде – ақ атастырып, құда болысқан. Алысатын, не берісетін қалың малдарын белгілесіп, оны төлей бстаған. Ал бесікте жатқан балалардың ер жетіп ес білген кезінде бір – бірін ұнататыны, не ұнатпайтынымен ата – аналар санаспаған. Үшіншісі – қарсы құда деп. аталған. Мұны қызы не қарындасы бар кісілер бірін – бірі қызын немесе қарындасын беретін болып құда болысқан. Екінші сөзбен айтқанда, өзара адам айырбасын жасаған.

Той бастар.

Ұзатылатын қыздың тойында айтылатын өлеңнің ұсақ бір түрін тоц бастар деп атайды. Мұның өлеңін шығарушы, әдетте ақындар болған. Бірақ, той сайын той бастар өлеңін ақындар ғана айта беруі шарт емес. Кейде, ондай той ішінде ақындар болмауы да мүмкін. Сондықтан, әуелде ақындар шығарған, кейіннен елге тараған, жұрт жаттап алған той бастар өлеңін сөзге ебі бар, жылпос жігіттер де айтып жүрген.

Той бастардың негізгі мақсаты – ұзатылатын қызына той жасап отырған үйге “құтты болсын” айту, жақсы тілек білдіру, тойға жиналған адамдарды көңілдендіру. Сонымен қатар, күйеуге бара жатқан, ел – жұртын,ата – анасын, туған – туыстарын тастап кетуді қимай, қиналып отырған қызға демеу беру, көңілін аулау, “ата – ананың жолы осы” деп көрсету. Осы мақсаттан туған той бастар өлеңінің бір үлгісі мынадай болып келеді ;

Бағылан серке, марқасқа қой бастайды,

Қой алдында жануар ойқастайды.

Құтты тойға кез болғанжолды жігіт,

Бұрынғының жолымен той бастайды.

Құнан қойын шайлатып сойдырған үй,

Табақ – табақ ет беріп тойдырған үй,

Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз,

Құтты болсын, тойыңыз, той қылған үй.

Немесе :

Белгілі бұл қазаққа тілдің желі,

Той қылдың жұрт жиналған мерекелі.

Сәрсенбі сәтті күні той қылыпсыз,

Тойыңыз тойға ұлассын берекелі. –

Той бастардың өлеңдері төрт жолды, он бір буынды, тілі халыққа түсінікті, біреуден біреудің жаттап алып айтып жүруіне әрі жеңіл, әрі ыңғайлы болып келеді.

Жар – жар. Той бастардан кейін, ұзатылатын қыздың тойында айтылатын өлеңнің екінші бір түрі – жар – жар. Мұны ойынға жиналғандар екі жақ болып, айтыс түрінде орындайды. Бір жағы қыздар, екінші жағы жігіттер немесе қыз алушы және қыз беруші құдалар жағы болып екіге бөлініп айтысқа түседі. Сөзді тойға келген ақындар, болмаса “жар — жардың” жұртқа мәлім, жаттап алынған өлеңін білетін жігіттер бастайды. Айтыстың басты тақырыбы, мазмұны ұзатылғалы отырған,, жарына қосылатын қыз туралы, оның жаңа жерге, жат жұртқа бара жатқандығы жайында болып келеді. Мұнымен қатар, қыздың көңілін аулай отырып, оның жаңа жерде жақсы тұрмыс құруы, балалы – шағалы, ауқатты болуы туралы сөз қозғалады, жақсы тілек айтылады. Бәрінен де қымбатты қыздың жары екендігі баса айтылып, өлеңнің әрбір жолы “жар — жар” деп қайырылады, “жар” деген сөз қыздың құлағына құйыла береді. Әрқашан да “жар — жарды” бастаушы жігіт болады. Ол өзінің сөзін ұзатылғалы отырған қыздлың көңілін аулаудан, секемді болмаудан бастайды. Мәселен :

Жігіт :

Алып келген базардан

Қара насыр, жар – жар – ау,

Қара мақпал сәукеле

Шашың басар, жар – жар — ау

Мұнда әкем қалды деп,

Қам жемеңіз, жар – жар – ау,

Жақсы болса қайын атаң,

Орнын басар, жар – жар – ау.

Қыз :

Есік алды қара су

Майдан болсын, жар – жар – ау,

Ақ жүзімді көргендей,

Айнам болсын, жар – жар – ау,

Қайын атасы бар дейді –

Осы қазақ, жар – жар –ау,

Айналайын әкемдей

Қайдан болсын, жар – жар – ау. –

Ұзатылатын қыздың тойында жасалған ойын-сауықтың біразы аяқталған кезде, қыздың аттанар шағы жеткен шақта сыңсу айтылады. Бұл – ұзатылатын қыздың аттанар алдында ел-жұртымен, ағайын-туыс, құрдасымен, туып-өскен жерімен, жастық-балалық өмірімен қоштасу ретінде айтылатын өлеңі. Мұнда ұзатылатын қыз өзінің құрбы-құрдас, жолдастарымен ауыл-үйді аралай жүріп, белгілі әнге сала сыңсуын айтады. (Сыңсудың өлеңдерін ақындар немесе қыздардың өздері шығарған болады.)

Ұзатылып бара жатқан қыз сыңсу өлеңдері арқылы жұртқа естірте өзінің мұңын, қайғы-қасіретін шағады. “Мен еліме өкпелі” деп басталатын сыңсу өлеңінде;

Заманым өтті басымнан,

Дәуренім кетті басымнан.

Бұл не деген іс болды,

Көңілінен кеткен құс болдым.

Бұлғақтап жүрген заманым,

Қандайда жерге тұс болдым.

Ата-анам еді дәулетім,

Мен жұртыма жаума едім,

Жат-жұрттық болып кеткен соң,

Кетер-ау бастан сәулетім.

Айналайын, ел-жұртым,

Не болар менің заманым!

Дәуренім менің өткен соң,

Бұралқы иттей кеткен соң,

Естіле жүрер дейсізбе,

Не болып жүрген хабарым.

Заманым қиын болар-ау,

Көкірекке қайғы толар-ау,

Ел-жұртым сенен , айрылып.

Сана мен жүзім солар-ау…-

деп, ұзатылып бара жатқан қыз көңіл шерін толғайды. Бұд зар қаншама ащы, аянышты болғанмен де, ескі әдет-ғұрып, әділетсіз заңға сүйенген заманда, әйел мұңы ескерілмеген, аяққа басылған. Солай бола тұрса да, сыңсу өлеңдері ерте кездегі әйелдердің хал – жайын суреттейтін ескілік жол – жобаға қарғыс айтқан, қарсылық білдірген шығармалар болып табылады.

Бет ашар.

Жаңа түскен келіншектің тойында айтылатын өлеңнің бір түрін бет ашар деп айтады. Бұл өлеңнің мақсаты – жас келіншекті жаңа ағайын – жұртына, қайын ата мен қайын енесіне жаңа қауымға таныстыру, кімнің қандай екендігін айту; мұнымен қатар, жаңағы ағайын – жұртқа жас келіншек жайын түсіндіру, жатсынбай баурап ал, ол осы қауымның бір мүшесі болды деп көрсету.

Осындай екі жақты бір – бірімен таныстыруды бет ашар деп атаған. Мұның өзіне арнап шығарылған өлеңі болған. Ол өлеңді, той үстінде көбінесе, ақындар айтқан.Ертедегі салт бойынша, бұл өлеңді айту реті былай: жас келіншектің түсетіне үйіне жұрт жиналады. Олардың үстіне келіншекті енгізгенде жеңіл желекпен бүркеп әкеледі. Ш. Уәлихановтың (жоғарыда аталған еңбегінде) айтуына қарағанда, жас келін үйдің босағасын алғаш рет аттап енгенде, отқа май құйып ырым жасайды. “Мұндай ырым, дейдіШоқан — , ертедегі шамандық дәуірінен қалған, ол кездегі адамдардың отты жарылқаушы күш есебінде туған”.

Жаңағындай ырымдары жасалу үстінде жаршы – ақын бет ашардың өлеңін айтуға кіріседі. “Келін, келін, келіп тұр” деп бастайды да жианалған жұртқа келінді таныстырады, келін атынан сәлем береді. Сәлем соңында, келіннің айтайын деген сөзі деп әркімге арнаулы тілек білдіреді ; көрімдікке, еншіге деп мал сұрайды.

Нар берсеңіз, мая бер,

Үстіне кілем жая бер…

Жылқы берсең – биеден,

Кем болмасын түйеден…

Сиыр берсең, қызылдан,

Шұбалаң құйрық ұзыннан….

Қой берсең, үлкене ағынан,

Егіз болсын қозысы,

Болмасын жылқы дағынан…-

деп, түйеден бастан ешкі – лаққа дейін төрт түліккті атап шығады. Сөз арасында жаршы – ақын төрт түліктің қайсысында қандай қасиет барлығын да, қайсысына келіннің көңілі толатындығын да әзілмен ескертіп қояды.

Бұдан ары қарай бет ашар өлеңнің екінші бөлігі “айт келін” басталады. Бұл жаңа түскен жаңа келінге арналаған үгіт — өсиет сөздер болып келеді. Онда келіннің үй шаруасындағы міндеті, атқаратын қызметі, құлық – мінезі, жүріс – тұрысы, қандай болу керектігі айтылады; патриархалдық тұрмыстың, ескі әдет – ғұрыптың салттарын бұлжытпай орындау шарт екендігін ескертеді.

“Айт келін” өлеңдерінде халықтық пікірлер (еңбек ет, әдепті бол, өтірік өсек айтпа, салдыр – салақ болма) болумен қатар, халық тілегіне жат, концервативтік және феодалдық қауымның көзқарысн білдіретін жақтары да бар. Әсіресе, әйелдердің правосын төмендетуі ерлер мен тең емес деп көрсетуі, үй ішінің барлық ауыр салмағын әйелдерге жүктеуі феодалдық қауым тілегінен, соның көзқарысынан, әдет – салтынан туған. Сондықтан біз бұларды “айт келін” өлеңдерінің қайшылық, кертарпалық жақтары барлығын түсіну үшін сөз етеміз.