Халықаралық ғылыми-практикалық конференция ЕҢбектері

 

395 

Пайдаланылған  ҽдебиеттер 

1.

 

Ағыбаев А.Н. Қылмыстық  құқық Ерекше бҿлім Алма-Ата.Жеті жарғы 2004.540 б. 

2.

 

Борзенков Г.Н. Уголовно-правовые меры борьбы с коррупцией Востник МГУ 

право №1.1993 15-30 б. 

3.

 

Панченко П.Н. Уголовно-правова характирестика корупции.Материалы  научно-

практической конференции 18.19.04 . 1995 М-1995.120 б. 

4.

 

Практические  меры борьбы с коррупцией  руководство, подготовленное  

секретаритом ООН  май 1990. 

5.

 

Заң  газеті  9.01.2002.ж 

6.

 

Ромашенко Л.С. Социологический анализ корупции  как  основного  признака  

организованной  преступности.// Вестник .Саратовской Гос академии прова №2 

1995 164 б

. 

 

УДК 325.111 

Расселение оралман в Карагандинской области 

Сариева К.К., ИИиЭ им. Ч.Ч. Валиханова, г.Алматы 

 

Согласно  данным  всемирной  ассоциации  казахов  за  пределами  Казахстана  в  43 

странах мира проживает более 5 млн. или 30-35% от общей численности казахов. 80% из 

них живут в Узбекистане, КНР и в России. В Узбекистане - более 2 млн., в Китае около 2 

млн., в России около 1 млн., в Монголии 83 тыс., в Туркменистане 74 тыс., в Турции 12 

тыс., в Кыргызстане 10 тыс., в Иране 5 тыс. В Европейских государствах: во Франции 180 

семей, в Германии 160 семей, в Швеции 51 семей, в Австрии 20 семей, в США 14 семей, в 

Афганистане 150 семей, в Саудовской Аравии 15 семей, в Австралии 5 семей [1]. 

После  образования  независимого  государства  проблема  репатриации  для 

Казахстана  стала  одной  из  главных  направлений  государственной  миграционной 

политики.  Так  как  Казахстан  не  имел  практики  проведения  подобных  мероприятий, 

необходимо было самостоятельно решать насущные проблемы, связанные с организацией 

перевоза казахстанских репатриантов на историческую родину, как вопросы гражданства, 

их обустройство на местах, предоставления жилья, работы. Начало массовой репатриации 

приходится на февраль 1991 года. Когда первые репатрианты из Монголии переселились в 

Казахстан.  Во  многом  это  было  стихийным,  слабо  организованным  процессом. 

Отсутствовала прежде  всего надежная, продуманная законодательная база, защищающая 

права репатриантов. 

Только за 1991-1992 годы из Монголии в Казахстан было переселено более 7 тыс. 

семей или 40 тыс. человек. Массовая же репатриация казахов из Ирана началась в феврале 

1993 года, когда в Казахстан переехало 722 семьи, среди которых была значительная часть 

интеллигенции. Всего за 1991-1996 годы было переселено около 12,5 тыс. казахских семей 

численностью  62126  тыс.  человек.  Их  размещение  производилось  в  Карагандинской, 

Талдыкурганской,  Павлодарской,  Семипалатинской,  Кокчетавской  и  Восточно-

Казахстанской  областях,  регионе  преимущественного  проживания  русскоязычного 

населения.  Наибольшее  число  казахов,  проживавших  в  дальнем  зарубежье,  прибыло  в 

1990-е годы из Монголии. 

По данным Агентства по миграции и демографии, за период с 1991 по апрель 2004 

года в Казахстан прибыло 83936 семей оралманов, или 322432 человека. Из них более 70% 

прибыло  из  стран  СНГ:  Узбекистана  (173027  чел.),  Туркменистана  (39948  чел.), 

Таджикистана (10705 чел.), России (13570 чел.) и других стран. 

В  Карагандинской  области  расселение  оралманов  началось  с  1992  г.  Это  были 

казахи-репатрианты  из  Монголии.  С  1992  г.  по  июль  2004  г.  в  Карагандинской  области 

наибольшее  количество  было  расселено  оралманов  из  Монголии.  Однако  в  последние 

годы усилился приток оралманов из Узбекистана. 

 

396 

По  данным  Отдела  по  миграции  и  демографии  Карагандинской  области  из 

Узбекистана с 1991 по 2004 г. прибыло 1363 семей или 5320 человек. А из Монголии 3012 

семей или 14348 человек. 

 

 

Табл. 1. Данные по оралманам по всей Карагандинской области ().  

№  Наиме

нование 

городов 

и 

районов 

Монголи

я 

Кита

й 

Россия  Узбекис

тан 

Туркме

нистан 

Таджи

кистан 

Кирги

зия 

Турц

ия 

Всего 

 

 

сем 

чел  сем  ч

ел 

сем  чел  сем  чел  сем  ч

е

л 

се

м 

че

л 

се

м 

че

л 

се

м 

че

л 

сем  чел 

1  Караганд

а 

224  884 

8 

2

2 

17  43  267  977   

 

2  5  6  10  1  3  525  194

4 

2  Балхаш 

119  521   

 

 

 

19  93   

 

 

 

2  8   

 

140  622 

3  Жезказга

н 

30 

137   

 

 

 

27  134  2  7   

 

 

 

 

 

59  278 

4  Сатпаев 

12 

45   

 

 

 

24  120   

 

5  12   

 

 

 

41  177 

5  Каражал 

209  1001   

 

 

 

0 

0   

 

 

 

 

 

 

 

209  100

1 

6  Приозерс

к 

0 

0   

 

 

 

346  1553  5  1

7 

3  13   

 

 

 

354  158

3 

7  Сарань  

26 

107   

 

 

 

61  252   

 

 

 

 

 

 

 

87  359 

8  Темиртау    226  100

8 

 

 

3 

8  519  1731   

 

 

 

2  6   

 

750  275

3 

9  Актау 

232  1159  

 

 

 

0 

0   

 

 

 

 

 

 

 

232  115

9 

1

0 

Шахтинс

к   

49 

209   

 

 

 

43  164   

 

 

 

1  4   

 

93  377 

1

1 

Абайски

й    

268  1257  12  5

5 

1 

3 

56  259   

 

 

 

1  1   

 

338  157

5 

1

2 

Актогайс

кий 

43 

190   

 

 

 

0 

0   

 

 

 

 

 

 

 

43  190 

1

3 

Бухаржы

рауский 

682  350

9 

 

 

 

 

3 

8   

 

 

 

 

 

 

 

685  351

7 

1

4 

Каркарал

инский 

169  855   

 

 

 

0 

0   

 

 

 

 

 

 

 

169  855 

1

5 

Нуринск

ий 

108  478   

 

 

 

7 

23   

 

 

 

 

 

 

 

115  501 

1

6 

Осакаров

ский 

222  1050  

 

 

 

0 

0   

 

 

 

1  4   

 

223  105

4 

1

7 

Жанаарк

инский 

33 

170   

 

 

 

1 

6   

 

 

 

 

 

 

 

34  176 

1

8 

Улытауск

ий 

1 

6   

 

 

 

0 

0   

 

 

 

 

 

 

 

1 

6 

1

9 

Шетский  359  1762  

 

 

 

0 

0   

 

1  5  1  4   

 

361  177

1 

 

Всего 

3012  143

48 

20  7

7 

21  54  136

3 

532

0 

7  2

4 

11  35  14  37  1  3  445

9 

198

98 

 

397 

 

В 2004 году согласно утвержденной квоте в Карагандинскую область прибыло 682 

семьи оралманов, в том числе 532 семьи из Узбекистана, 90 семей - из Монголии, 50 - из 

Китая, по пять - из России и Кыргызстана. 

В  самом  большом  районе  области  Бухаржырауском  всего  прибывших  685  семей 

или  3517  человек.  Оралманы  из  Монголии  которые  в  основном  переселились  из  Баян-

Ульгийского и Хобдинского аймаков и реже  из внутренней части Монголии в основном 

проживают в Аксу-Аюлы, Акой, Батык, Нураталды и др. селах.  

Акиматами  области  и  районов  проводится  хорошая  работа  для  разрешения 

текущих проблем оралманов. Акимом области издано постановление о мероприятиях по 

приему и обустройству семей оралманов. В частности, аким распорядился, чтобы вопросы 

предоставления  прибывающим  семьям  жилья,  земли,  оформления  пособий  решались 

государственными  структурами  без  задержек  и  согласно  утвержденным  нормам.  Под 

особым  контролем  должны  быть  вопросы  трудоустройства.  С  момента  прибытия  в 

область  всех  детей  оралманов  необходимо  вовлечь  в  учебный  процесс.  При 

необходимости  в  школах  должны  открываться  дополнительные  классы,  а  также 

организованы занятия для взрослых по обучению грамотности и современного казахскому 

алфавиту (Приложения № 1). 

Основная проблема, встающая перед оралманами по возвращении на родину, - это 

получение гражданства. Во-первых, решение этой проблемы затрудняет, что в Казахстане 

не  признается  двойное  гражданство.  Ведь  многие  репатрианты  начала  90-х  годов 

приехали  в  республику  по  трудовому  соглашению  и  официально  пока  остаются 

гражданами другой страны. В основном это касается монгольских оралманов. А из Ирана 

и Афганистана некоторые приехали как беженцы. 

Присвоение  статуса  оралмана  дает  им  все  права  и  обязанности  наравне  с 

гражданами  Казахстана,  за  исключением  права  на  участие  в  выборах.  Но  с  началом 

приватизации  они  оказались  за  бортом:  негражданам  Казахстана  не  положено  иметь 

собственность  в  нашей  республике.  Кроме  того,  отсутствие  гражданства  отрицательно 

влияет на процесс атаптации, возникают проблемы и трудоустройства, и даже свободного 

передвижения по Казахстану. Они не чувствуют себя как на родине. 

Еще одна проблема репатриантов в том, что подавляющее большинство из них не 

знают русского языка, а некоторые не знакомы даже с кириллицей (4).  

Некоторые оралманы в Шетском районе открыли собственное дело по изготовлению 

мебели. Многие оралманы из Монголии стали заниматься овощеводством.  

Осакаровский район считается самым благополучным в экономическом отношении. 

Оралманы  из  Узбекистана,  проживающие  в  этом  районе,  добросовестно  работают  на 

полях и чаще всего на земельных и строительных работах. 

Оралманы  –  стараются  жить  ближе  к  городу.  Для  многих  оралманов  характерны 

вторичные поселения, т.е., перемена места жительства после первого прибытия. Причиной 

вторичных  поселений  заключаются  в  переездах  семьями  поближе  к  родственникам  или 

туда, где есть работа. Кроме того, у всех оралманов прекрасная потребность дать высшее 

образование своим детям, поэтому это еще одна причина переезда поближе к городу. 

В  области  имеются  проблемы,  мешающие  оралманам  лучше  интегрироваться  в 

казахстанское  общество:  из-за  отсутствия  постоянной  работы  на  селе  оралманы  едут  на 

заработки в города, особенно в Караганду и Темиртау. 

Оралманы  вернувшись  на  историческую  стали  приспосабливаться  к  новым 

условиям.  

Литература 

1.

 

500000 қазақ қайдасың? // Түркістан. 28 наурыз, 2001 ж. 

2.

 

Материалы Агентства по миграции и демографии по Карагандинской области. – 

2004 г. Данные о количестве оралманов в Карагандинской области, прибывших из 

иностранных государств, за период с 1991 г. до 1 июля 2004 г. 

 

398 

3.

 

Новости недели // 27 марта, 2 апреля 2001 г. № 12. 

 

ҼОЖ 94(574) «552/756» 

Тҥрік қағанатының шығыс саясаты 

Сырбаева А.А., «Сырдария» университеті, Жетісай қ. 

 

Кҿне  Түріктер  ҿз  тҽуелсіздіктерін  ең  бірінші  болып  мойындаған  оңтүстігіндегі 

алып  империя  Қытаймен  тығыз  қарым-қатынас  орнатты.  Мемлекеттің  негізін  қалаушы 

Бумын  қаған  қайтыс  болғанан  кейін  оның  орнына  баласы  Қара  Ысық  қаған  таққа 

отырады. Ол да ҽкесі секілді ата жауы Жужандарға қарсы шығады. Бұл кезде Бумыннан 

жеңіліп  хандарынан  айырылған  Жужандар,  ҿздеріне  қаза  тапқан  ханның  ағасы 

Дыншуцыды  кҿсем  етіп  сайлап  күресті  жалғастыра  береді.  Бірақ  Лайшаң  тауы 

маңындағы  соғыста  олар  тағы  да  талқандалады.  Олардың  бақытына  қарай  Қара  Ысық 

қаған  жұмбақ  жағдайда  кҿз  жұмады  да,  Жужандарды  қудалау  тоқталады.  Түрік 

қағанатының  тағына  тікелей  мұрагер  Қара  Ысық  қағанның  баласы  Шету  биліктен 

шеттетіліп,  ханның  інісі  Кушу  Муган  қаған  деген  лауазыммен  таққа  отырады.  Түркі 

билеу  жүйесіне  сҽйкес,  биліктің  ағадан  ініге  кҿшу  жолы  бойынша  таңдалған  болатын. 

Осылайша  553  жылы  Шығыс  Түрік  қағанатының  негізі  қалана  бастады.  Олай  дейтініміз 

бұл  кезде,  алғашқы  да  жаулаушылық  соғыстарын  бірге  бастаған  Бумынның  інісі 

Истеми  қаған  ҿзі  жаулап  алған  Батыс  ҿлкеде  тҽуелсіз  билік  жүргізе  бастаған  болатын. 

Осының нҽтижесінде мемлекет екіге бҿлінбесе де бір орталыққа  бағынбады, тек одақтас 

мемлекеттер секілді жағдайда ҿмір сүрді. 

Шығыс қағанатының жаңа билеушісі қатал да рақымсыз, батыр да, ақылды болды 

жҽне де соғыстан ҿзге ештеңемен шұғылданбайды [1] 

Муган қаған да ҿз жорықтарын 553 жылы Жужандардан бастайды. Тағы да күйрей 

жеңілген Жужандар бас сауғалап Вей Ци империясының қол астына барып тығылады. Ци 

императоры  ҿзінің  бақытсыз  одақтастарын  бауырына  басып  түріктерден  қорғап  қалады. 

Бірақ жужандар қытайлармен сиыспайды. Ҿздерінің малынан, дүние мүлкінен айырылған, 

еңбекпен бейнетке үйренбеген олар қарақшылық жасай бастаған соң Ци үкіметі 554 жылы 

кҿктемде  оларға  қарсы  жазалаушы  ҽскер  жібереді.  Жужандар  тағы  да  жеңіліп  қалады. 

Бірақ олардың мінез-құлқының ҿзгеруіне бұл да ҽсер ете алмайды. Жаман ҽдетін қойдыра 

алмаған  соң  555  жылдың  жазында  Ци  үкіметі  оларды  шекарасынан  шығарып  қуып 

жібереді. Ешқандай қорғаушысыз айдалада қаңғырып қалған Жужандар Қидандардан таяқ 

жеді.  Қалған  шағын  топты  бастаған  Дыншуцзы  Батыс  Вейге  барып  пана 

таппақшы  болды.  Бірақ  ондағылар  Ци  мемлекетіне  қарсы  одақтас  ретінде  түркі 

мемлекетінің  кҿмегіне  ҿте  мүқтаж  еді.  Сондықтан  олар  еліне  келіп  отырған  үш  мың 

Жужанды қол аяғын байлап матап түрік қағанының елішісіне апарады. Елші балалар мен 

құлдардан  басқасының  барлығын  ҿлтіруге  бұйырады.  Түрік  қағандығы  ҿздерінің  ата 

жауын  түбегейлі  жойып  жіберуге  кҿмектескені  үшін  батыс  Вейге  556  жылы  Тоған 

хандығына қарсы соғыста кҿмек береді. 

557  жылы  Ювын  Тайдың  баласы  Юивын  Цзу  батыс  Вейлік  Тобалардың  соңғы 

ханын тақтан бас тартуға мҽжбүрлеп билікті түбегейлі ҿз қолына алады. Жаңа құрылған 

ҽулет Вей Чжоу деп аталады. Вей Чжоу мемлекетінің негізгі мақсаты шығыстағы Қытай 

мемлекеті Вей Циді құлату болатын. Бірақ ондада ҿз дербестігін сақтап қалатындай күш 

қуат  бар  болатын.  Ендігі  мҽселенің  шешуі  Түрік  қағанатының  қай  мемлекетті  қолдап 

шығатындығында  болатын.  Сондықтан  561  жылы  екі  император  да  Мукан  қағанның 

қызына құда түсіп елші жібереді. [2] 

Нҽтижесінде  Түрік  мемлекеті  кезіндегі  құдіретті  Тоба  империясының  артында 

қалған екі мемлекеттің арасындағы арбитр ролін атқарады. Құдалық кезінде аса бай Вей 

Ци  мемлекетінен  келген  мол  тарту  істі  солардың  пайдасына  шеше  жаздайды.  Бірақ 

Чжоулық елшілердің шеберлігінің арқасында Муган қаған 556 жылғы одақтастық шартын 

сақтап  қалады.  Сақталған  одақтастық  шартына  байланысты  кҿп  ұзамай  Вей  Ци 

 

399 

мемлекетіне  қарсы  жорыққа  шығады.  563  жылы  одақтастар  ҽскері  Вей  Цидің  астанасы 

Цзиньян қаласын  қоршап  алады.  Бірақ  жеңіске  жете  алмайды.  Келесі  жылы  жорық  тағы 

қайталанады.  Бұл  жолы  Циндіктер  Лоян  қаласының  түбінде  Чжоу  мемлекетінің  тұтас 

армиясын жойып жібереді. Соғысқа дер кезінде үлгере алмай қалған Муган қаған амалсыз 

кейін  шегінуге  мҽжбүр  болады.  Осындай  сҽтсіздіктерге  қарамастан  Түрік  қағаны  ҿзінің 

сҿзінде тұрып одақтастьқ шартын сақтап Ци мемлекетінің жаңа ұсыныстарын қабылдамай 

тастайды.  Ҿйткені  Чжоулықтармен  жасалынған  одақтастық  шарты  бойынша  қытайлар 

түріктерге жыл сайын жүз мың тең жібек матасын беріп тұратын болды. 

572  жылы  Муган  қаған  қайтыс  болады.  Муган  қаған  кезінде  Түрік  қағандығы 

Жужандар  территориясынан  бастап  Орталық  Азиямен  Оңтүстік  Сібірді,  Оңтүстік-Батыс 

Маньчжурияны, Енисей мен Сары теңізге дейін қамтыған кең территорияда мекен еткен 

қырғыздарды,  чиктерді,  шығыста  қидан,  отыз-оғыз  тайпаларын  бағындырды.[3]  Бұл 

туралы  қытай  жылнамаларында:  -  «Шығыста-Корея  шығанағы,  Батыста-Батыс  теңізге 

дейін  (Каспий)  -  10000  ли;  Оңтүстікте-құмды  даладан  (Гоби),  Солтүстікте-Солтүстік 

теңізге  дейін  (Байкал)  -  5-600  ли.  Ол  орталық  хандықпен  (Қытай)  тайталасқан  ел  еді» 

делінеді[1; 229 стр.] Ол ҿлген соң орнына оның інісі, ҽрі мұрагері Тобо қаған келеді. Ол 

Чжоу  мемлекетін  қатынынасын  үзбей  Ци  мемлекетімен  де  бітімге  келеді.  Чжоу  салық 

жарнасынан бас тартқан кездері қарсылықты басып қайта кҿндіру үшін ҽскер күшімен доқ 

кҿрсетудің  ҿзі  қажет  дейді.  Түріктердің  жорығынан  қорыққан  Ци  мемлекеті  де  бітім 

салығын  уақыт  ҿткізбей  тҿлеп  тұрады.  Осылайша  түрік  қағанаты  жалғыз  ҿзі  бір-бірімен 

келісе  алмай  қалған  қытайлық  екі  мемлекеттен  салық  алып  отырады.  Қағанаттың 

билеушісі Тоба қаған:  «Тек  Оңтүстіктегі  екі  бала Цжоу  мен Ци бізге бағынышты болып 

тұрса  онда  кедейліктен  қорықпаймыз  дейді  екен»  [1;  223  стр.]  576  жылы  Чжоулықтар 

Циліктерді  талқандап  астанасын  басып  алады.  Циліктер  қаланы  қайтарып  алуға 

тырысқанмен  күштері  жетпейді  сондықтан  Ечер  қаласында  қоршауда  қалға  Ци 

императоры  тҽж  тақтан  бас  тартады.  Мұнан  кейін  Ци  ҽулеті  біраз  қарсылық  кҿрсетеді, 

бірақ 575 жылы толық жеңіледі.  

Нҽтижесінде  Қытайдың  солтүстігін  қамтыған  тұтас  бір  мемлекет  қалыптасады. 

Алдындағы  Ци  ҽулетінің  бекзадалары  Чжоулықтарға  қарсы  күресті  жалғастыра  береді. 

Оның басқарушысы Гао Юань-цзун Чжоулықтарға тұтқынға түседі. Келесі бекзада Гаочао 

И  түріктерге  қашып  кетеді.  Осы  кезде  Тайьон  қаласының  тұрғыны  шекара  коменданты 

Бао Нин ҿзін түріктерге қашқан бекзаданың жақтасымын деп жариялайды. Бұл одаққа ҿз 

императорына  қарсы  шыққан  қолбасшы  Лиу  Чжоу  цзи  да  қосылады.  Ішкі  аудандағы 

кҿтерілісті қолдау мақсатындағы жоспары іске аспаған Бао Нин, Гаочао кері қайтады. Осы 

кезде Қытайлар мҽселесіне Түрік қағанаты араласады. Вэй Чжоу тым күшейіп кетеме деп 

қауіптенген  ол  жеңілген  мемелекеттің  жағына  шығады  да  578  жылы  Тоба  қаған 

Қытайларға  баса  кҿктеп  кіріп  Чжоу  ҽскерінің  талқандады.  579  жылдан  бастап  жүргізіле 

бастаған  келіссҿз  тоқтап  қалады,  соғыс  ары  қарай  жалғасады.  Түріктер  үшін  ол  толық 

жеңіс  болып  саналады.  Алайда  Қытайлықтар  Тоба  қағанға  кҿл-кҿсір  сыйлықтар  тартып 

бітімге  кҿндіреді.  780  жылы  бітім  шарт  жасалады.  Бұл  шарт  бойынша  Гаочао 

Чжоулықтарға  беріледі.  580  жылы  Түріктердің  шырқау  шегі  болды.  581  жылы  екі 

мемлекеттің арасындағы саяси жағдайға күрт ҿзгеріс енді. Осы жылы Тоба қаған қайтыс 

болады. Ал Қытайда Янцзиянь атты қытай қолбасшы кҿтеріліс жасап императорды тақтан 

құлатады  да,  басшылықты  ҿз  қолына  алады.  Билікке  келген  жаңа  ҽулет  Суй  деп 

аталады.[4] Суй ҽулеті 581-588 жылдар аралығында бұған дейін бытыраңқы күйде болған 

Қытай  жұртшылығының  басын  біріктіреді.  Янцзиянь  Чжоу  ҽулетінің  соңғы  билеушісі  9 

жасар бала императордың нағашы атасы [5] болатын. 

Яанцзиянь  негізін  қалаған  Суй  ҽулеті  кезінде  (581-618  жж.)  жасалған 

экономикалық  реформалар  Қытайдың  экономикалық  жҽне  ҽскери  қуатының  тез  ҿсуін 

қамтамасыз  етті.  Ал  қағанатта  бұл  кезде  керісінше,  басшылықтағы,  ҽсіресе  Ашина 

руының  ішіндегі  ҽр  түрлі  араздықтар  мен  қатар  жүрген  елдегі  ашаршылық  мемлекеттік 

жүйедегі  тоқыраулардың  болуына  ҽкеліп  соқты.  Қытай  тарихшысы  бұл  кезді  «Түркілер 

 

400 

нанның орнына ұнтақталған сүйек пайдаланды»- деп кҿрсетті [6]. Экономикасымен қатар 

саяси  жүйесін  де  нығайтып  алған  Қытай  түрік  қағанатына  салық  тҿленуден  бас  тартты. 

Осыған  байланысты  түркілердің  Қытаймен  қарым-қатынасы  шиеленісіп  кетті.  Күшейіп 

алған қытай феодалдары мен чиновниктерінің негізгі мақсаты -Азияға түгелдей ҿз билігін 

орнату еді. Осы мақсатпен Қытай империясы 602 жылы түркілерге қарсы соғыс жариялап, 

ауыр  соққы  берді.  Осы  кезде  түркілердің  ҿз  ішінен  теле  тайпалары  кҿтеріліске  шықты. 

Кҿтеріліс  солтүстік-шығыстағы  Селенгіден  оңтүстік-батыстағы  Тянь-Шаньға  дейінгі 

аралықты қамтиды. Екі жақтан бірдей қыспаққа ұшыраған қағанаттың жағдайы нашарлап 

қалады.  Тек  саяси  кҿрегендік  таныта  білген  Шиби  қаған  тұсында  (609-619  жж.)  ғана 

қағанаттың  шиеленісіп  кеткен  шығыстағы  саясаты  аз  уақытқа  бҽсеңдеді.  Қытайдағы 

азамат соғысы (613-618 жж.) жҽне Суй ҽулетінің құлауы, нҽтижесіндегі орнына Тан үйінің 

келуі  (618-902  жж.)  де  жағдайға  біршама  ҿзгерістер  алып  келді.  Бірақ  қағанат  бұрынғы 

құдіретті кезіндей бола алмады. 

Түзеліп  қалған  жағдай  Шиби  қағанның  кіші  інісі  Ел  қағанның  тұсында  қайта 

құлдырады.  Ол  ҿзі  билік  құрған  он  жыл  бойы  Қытайға  қарсы  жүргізген  соғысқа  сан 

мыңдаған  ҽскерді  жабдықтауы,  атты  ҽскерді  толықтыруды  қолға  алуы  жҽне  түрлі 

салықтардың  кҿбеюуі  халыққа,  ҽсіресе  жұт  жылдары  (627-629  жж.)  ҿте  ауыр  тиді  [6;  91 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: