Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының е ң б е к т е р І

75 
«Массовый  приток  русского  и  украинского  крестьянства  в  Казахстан 
привел  к  появлению  большого  количества  бездомных  и  безработных 
людей, что в свою очередь создавало напряженную социальную ситуацию. 
Поэтому  военный  губернатор  Семиречья  Г.  Иванов  и  его  советник 
Рябинин,  сами  встревоженные  «горючим  материалом»,  не  возражали 
против открытия благотворительного общества для бедных» [3]. Среди 25 
членов  учредителей  общества  значилась  фамилия  крупнейшего  купца 
всего  Туркестанского  края  Бали-Ахун  Юлдашева,  внёсшего  в  пользу 
общества  взнос  в  количестве  5  тысяч  рублей.  Каждый  действительный 
член общества делал годовой взнос в сумме 5 рублей. Общество постоянно 
нуждалось в средствах, поскольку бедствующих было очень много и оно, с 
целью  заработать  деньги,  проводило  различные  увеселительные 
мероприятия,  приносившие  небольшой  доход.  Так  «Обозрение 
Семиреченской области за 1907 год» сообщает, что общество увеличивало 
свои  средства  устройством  благотворительных  спектаклей,  которые 
принесли  ему  811  рублей  09  коп.,  всего  же  общество  собрало  в  течение 
года  1639  рублей  82  копейки.  Эти  средства  расходовались  на  «пособия 
пенсионерам, которые содержало общество (27 семей, или 66 человек); 156 
рублей 22 коп. выданы как пособия беднейшим учащимся Джаркентского 
городского  училища;  306  рублей  09  коп.  были  выданы  как 
единовременные  пособия  на  похороны,  лечение  и  другие  нужды»  [4].
 
В 
связи  с  первой  мировой  войной,  начавшейся  в  августе  1914  года  приток 
денежной  помощи  почти  прекратился,  и  его  деятельность  постепенно 
сошла на нет. 
Благотворительные  общества  создавались  также  по  признаку 
вероисповедания.  Так  в  городе  Семипалатинске  было  создано 
мусульманское 
благотворительное 
общество 
(1898). 
Последнее 
преследовало  следующие  цели:  «доставление  средств  к  улучшению 
материального  и  нравственного  состояния  бедных  мусульман  г. 
Семипалатинска  и  его  окрестностей  без  различия  пола,  возраста  и 
состояний  мусульманского  вероисповедания»  [5,  л.83  ].  Членами данного 
общества  могли  быть  лица  всех  званий  и  сословий,  но  исключительно 
магометанского 
вероисповедания. 
Общество 
оказывало 
помощь 
беднейшим  мусульманам,  выражавшуюся  в  снабжении  одеждой,  пищей, 
предоставлении  приюта,  в  выдаче  денежных  пособий,  поиске  мест 
занятости,  в  выгодном  сбыте  изделий  беднейших  тружеников.  Если 
человек  нуждался  в  медицинской  помощи,  то  общество  могло 
предоставить ему медицинское пособие, обеспечить наблюдение врача на 
дому,  а  также,  если  того  требовала  ситуация,  то  больные  помещались  в 
больницы  за  счёт  общества.  Погребение  умерших  также  могло  быть 
заботой  общества.  Большое  внимание  уделялось  старикам  и  детям. 
Престарелых помещали в богадельни, дома призрения, а детей в сиротские 
дома,  приюты,  убежища,  ремесленные  и  учебные  заведения,  причём  с 

76 
последующим  их  содержанием  [5,  лл.  83,  83  об.].  Средства  данного 
общества складывались из членских взносов, пожертвований частных лиц, 
учреждений  (как деньгами,  так  и  вещами),  сборов  по  подписным  листам, 
публичных сборов и сборов в кружки и т.д. 
Определенные  традиции  сложились  на  территории  дореволюционного 
Казахстана по оказанию помощи нуждающимся учащимся. На этом поприще 
осуществляли 
свою 
деятельность: 
общество 
вспомошествования 
нуждающимся учащимся в Семипалатинской мужской и женской гимназиях, 
общество 
вспомошествования 
нуждающимся 
воспитанникам 
Семипалатинской  учительской  семинарии  и  ученикам  состоящего  при  ней 
двухклассного  училища,  Комитет  для  оказания  помощи  нуждающимся 
учащимся в г. Устькаменогорске, Пишпекское общество вспомошествования 
нуждающимся  учащимся,  общество  помощи  учащимся  Верненских  русских 
учебных  заведений,  Семипалатинское  общество  вспомошествования 
учащимся в высших учебных заведениях. 
В 
целом, 
история 
благотворительности 
в 
нашей 
стране 
свидетельствует  о  социальной  активности  граждан,  что  по  сей  день 
является 
примером 
нравственного 
поведения 
человека, 
ведь 
благотворительность  необходима  обеим  сторонам  этого  процесса  –  как 
дающей, так и принимающей её. В процессе участия в данных обществах у 
людей  формировались  такие  нравственные  качества  как  чувство  долга, 
милосердие и любовь к ближнему. 
Участниками  благотворительности  были  люди  разных  сословий  и 
вероисповеданий  –  купцы,  банкиры,  промышленники,  государственные 
чиновники,  учёные,  представители  разных  слоёв  интеллигенции,  просто 
энтузиасты, которые трудились безвозмездно, ради помощи ближним. Но 
были  и  такие,  кто  зарабатывал  на  благотворительной  деятельности 
политические  и  личные  дивиденды.  Это  стало  возможным  потому,  что  в 
обществе сложилась атмосфера престижности данной деятельности и лиц, 
занимающихся ею, избирали почётными членами различных обществ.  
 
Литература: 
 
1.
 
Урашев С.А. Первое благотворительное общество в городе Верном. 
// Наука Казахстана. – 1995. - № 10. - май 
2.
 
ГАОО РФ, ф. 86, оп. 1, д. 24, лл.1-16а  
3.
 
Накипова  К.Р.  История  благотворительной  деятельности  в 
Казахстане (конец XIX – начало XX вв.): дис. … канд. истор. наук. – 
Алматы, 2003.- С. 55 
4.
 
Урашев  С.А.  Джаркентское  благотворительное  общество.  //  Огни 
Алатау. – 1999. - № 10. – январь 
5.
 
ЦГА РК, ф. 15, оп. 1, д. 401 
 

77 
ӘОЖ: 378.147:801= 512.122                        Канафин Т.З.( Қарағанды, ОҚА) 
        Сәрсенбеков Н.Ж. (Қарағанды. ҚарМТУ) 
                                            Утебаев Н.Е. (Теміртау Политех.колледжі) 
 
КӨРНЕКТІ АҚЫН МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ 
ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ОҚЫТУ ӘДІСТЕРІ 
 
Адамдар  дүние  есігін  ашқаннан  бері  қоршаған  ортаға  әсер  ету  үшін  
қоғам  мен  табиғаттың  даму  заңдылықтарын  зер  сала  зерттеп,  тынымсыз 
тануда.  
Тілдің  адамдардың  өзара  қатынасы  құралы  екендігі,  әр  халықтың 
сөйлейтін  өзіне  тән  төл  тілі  болатыны  анық.  Мәдениет  пен  тілдің  белгілі 
бір ортада ғана өркен жайып, көсегесін көгерте алады.Анасын қадірлемеу 
қандай хайуандық болса, ана тілі тағдырына енжарлық та адамгершілікке 
жатпайтын  өрескелдік.  Елінің  тәуелсіздігін  ойлайтын  адам  тілінің 
кемелденуіне  де  қолғабасын  аямауға  тиіс.Ана  тілі-халықтың  өткен 
ұрпағын,  қазіргі  және  келешек  ұрпағын  мәңгілік  біріктіретін  ең  сенімді 
құрал.  
Бір кезде: 
 
" Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың. 
Жауызтағдыржойдыбәрін не бардың... 
Алтын күнненбағасызбірбелгі боп, 
Нұрлыжұлдыз,  бабам  тілі,  сен  қалдың!"  [1]-  деп 
жырлағанұлыМағжанақынныңжүрексөзіненанатіліміздіңшексіз 
бай, 
мәңгілікекенікөрінеді. 
Ана тіліміз арқылы ғана біз халқымызды, Отанымызды танып  білеміз. 
Ел-жұртымыздың,  туған  жеріміздің  ерекшелігін,  қасиетін  ана  тіліміз 
арқылы  ғана  қабылдап,  соған  деген  махаббатымызды  ана  тіліміз  арқылы 
жеткіземіз.Өзіңді  өзің  жақсы  білмесең,  басқаның  жақсы  жаманын 
салыстыра  да  білмейсің.  Қазақ  және  орыс  топтарына  қазақ  тілін  үйрету 
кезінде  қазақ  ақын-жазушыларының  өмірі  мен  шығармашылығы  туралы 
көп  мағлұматтар  беруге  тырысамыз.  Көрнекті    қазақ  ақыны,  сөз  шебері 
Мағжанның  шығармашылығы  туралы  жалықпай  сөз  етуге  болады. 
Ақынның  «Түркістан»,  «Қазақ  тілі»,  «Абай  хәкімге»,  «Мен  сенемін 
жастарға»  т.б.  көптеген    өлең-жырларын  тіл  дамыту  жұмыстарында  жиі 
қолданамыз.   
Оқу  білім  жағынан  келгенде  Мағжан  өз  тұсындағы  орыс,  шығыс 
мәдениетінен  тел  емген  көп  қазақ  интелигенттерінің  жолын  қайталайды: 
әуелі  ауыл  молдасынан  қара  таниды.  1908  жылға  дейін  мұғалімнен  сабақ 
алады. Арабша тіл үйренеді. Қазақ оқығанының біреуіне орысша жетігеді.  
Кейінгі жылдары М.Жұмабаев Уфадағы медресе Ғалияда оқиды, бірақ 
оны  бітірмей  кетіп  қалады.  Орысша  білім  алуға  аңсары  ауады.  Аз  маз 

78 
даярлықтан  соң,  1913  жылы  Омбыдағы  мұғалімдер  әзірлейтін  орысша 
семинарияға  түсіп,  оны  1917  жылы  бітіріп  шығады.  Үздік  оқығандарға 
атаған  бір  байшікештің  стипендиясымен  күн  етеді.  Әрі  тілмаш,  басқа 
қызмет істей жүре нан табады.  
Кейінірек  бір  жылдай  политехникалық  институтта  тыңдаушы  болады. 
1923  жылы  М.Жұмабаев  Москваға  барып,  сонда  Кеңес  Одағындағы 
елдердің  орталық  баспасында  істейді,  Горький  «орыстың  ең  мәдениетті 
ақыны»  деп  сиппатама  берген  В.Брюсов  басқаратын  әдеби  көркем 
институтта  оқиды.  Осы  институт  қабырғасында  ол  неміс  тілін  үйренеді. 
Гете,  Гейнелерді  тікелей  өз  тілінен  аударады.  Әсіресе,  орыс  тіліне  жетік 
болған. Өзі ерекше қадір тұтқан Пушкинның, Лермонтовтың, Некрасовтың 
поэмаларын  жатқа  айтқан.  Түрік,  өзбек,  татар,  башқұрт  тілдеріне  судай 
ағып тұрған.  
Сөйтіп  Мағжан  өз  заманының  білімді  адамдарының  санатына 
қосылған.  Дүниетаным  жағынан  ол  -  негізінен  материалистік  көзқарасты 
ұстанған ағартушы, демократ. Рас, Мағжан өлеңдерінде алла, тәңірі деген 
сөздер көп кездеседі. Поэзия мифке, аңыздарға бір табан жақын тұратынын 
ескерсек, оның сөкеттігі жоқ. 
Мағжан жүрегін өлең ерте, 12 жасында тербетеді. Біз білетін баспасөз 
бетінен алғаш көрген шығармасы - «Қазақтың кешегі күйі» атты өлеңі. Ол 
1912  жылы  Орал  қаласында  «Қазақстан»  газеті  баспаханасында  басылған 
«Үзік»  атты  жинақта  жарияланады.  1913  жылы  Қазан  қаласында 
Каримовтар  баспасынан  Мағжан  Жұмабаевтың  «Шолпан»  атты  жинағы 
жарық  көреді.  Көп  жаңалықтарымен,  нағыз  поэзиялық  жалынымен 
дәметтірген бұл жинақ әдебиет көгіне Мағжандай жұлдызды бірақ көтеріп 
шығарды [2]. 
1936  жылы  тағдыр  Мағжанға  иілгендей  болады.  Максим  Горькийдің 
көмегімен  ол  лагерьден  босап,  еліне  оралады.  Қызылжардың 
(Петропавловск) техникумында оқытушы болып істейді. Әрине, түрмеден 
қайтқан  адамның  тұрмысы  белгілі  ғой.  Оның  үстіне  семьяның  қоры  да 
таусылған.  Зылиха  апай  бір  Карелия  орманының  өзіне  14  рет  сапар 
жасаған.  Сүйген  жарына  қарлығаштың  қанатымен  су  сепкендей  көмек 
етпесе, мүмкін ол Карелия орманында қалып қояр ма еді, кім біледі... 
Сол  Петропавловскіде  Мағжан  Сәбит  Мұқановпен  кездесіп, 
Жазушылар одағына мүшелікке алуын өтінеді. Жаңа шығарма жазған соң 
көрерміз деген жауап алады. 
«XX  ғасырдағы  қазақ  әдебиеті»    деген  еңбегінде  Сәбит  Мұқанов 
М.Жұмабаевтың творчестволық мұрасына мынадай баға береді: «Ақындық 
жағына  келгенде  Мағжан,  әрине,  қазақтың  күшті  ақындарынан  саналады. 
Қазақтың  тілін  байыту  ретінде,  әдебиетіне  түрлер  енгізу  ретінде, 
Мағжанның  еңбегі  көп.  Абайдан  кейін  тіл  өнегесінде  Мағжаннан  асқан 
ақын қазақта жоқ». 

79 
Рас сөз. Тек бүгінгінің биігінен толықтыруды қажет етеді. Өйткені түр 
мен мазмұнның қабысып жататынын  ескерсек, жоғарыдағы  пікірдің әлі де 
анықтай  түсетін  тұстары  бар  екенін  аңғарамыз.  Әдебиет  идеясы  өмірден 
туындайды. Идеяны жеткізетін тіл. Ол суреткердің дүниетанымына сәйкес 
құйылады, саяси, философиялық, эстетикалық, этикалық тұрғысына қарай 
өріледі. Тілі ғана пайдалы, басқасынын мәні жоқ деуге келмейді. 
М.Жұмабаев күрделі де қиын жолдан өтті. Нағыз ақын ойына келгенін 
өзі  дұрыс  деп  тапса  іркіп  қалмайды,  ағынан  жарылып  сөйлейді. 
М.Жұмабаев  талай  қатерлі  өткелдерден  өтті,  бұрма  кезеңдерді  басынан 
кешірді,  үш  революцияның,  азамат  соғысының  нелер  қиын  қыстау 
кезеңнің  куәсі  болды.  Осының  бәрінде  де  ол  бұғып  қалған  жоқ,  өресінің 
жеткенінше  қайрат  көрсетті,  айтысты,  таласты,  күрес  барысында 
шыңдалды, ақиқат жолды іздеді, ақыры оң бағасын тапты да. 
Қорыта айтсақ, ақындық жолдың бірінші кезеңінде М.Жұмабаев өзінің 
бетін әжептәуір айқындаған, алдыңғы дәстүрді игере келе, жеке дара үнін 
де  сездіре  бастаған  суреткер  ретінде  танылады.  Тіпті  кезінде  «Шолпан» 
жинағы бойынша  ақын  әлі  толыспаған  деп  тұжырымды пікір  айтылса  да, 
М.Жұмабаев  сол  өлеңдерінде  ақ  қазақ  әдебиетіне  ерекше  дарын  келгенін 
паш етті.  
Мағжан  Жұмабаев  поэзиясының  ерте  қанаттануына  орыс  әдебиетінің 
үлесі  мол  А.Пушкин,  М.Лермонтов,  А.Фет,  К.Бальмонт,  А.Блок, 
М.Горький  қазақ  ақынының  соншалық  сүйіп,  ғибрат  алып  оқыған  ақын 
жазушылары [3]. 
1924  жылдың  29  июні  Мағжан  өмірі  мен  творчествосындағы  жаңа 
кезең  басталған  күн  іспетті.  Бұл  күні  Ташкенде  шығатын  «Ақ  жол» 
газетінде ақынның советтік платформаға біржола көшкеніне, жаңа реализм 
арнасына  бет  бұрғанына  бұлжымас  айғақ  «Қызыл  жалау»  өлеңі  жарық 
көрді. 
«Қызыл  жалау»  сол  кезде  В.Маяковский,  Хамза  Хакимзаде  Ниязи, 
С.Сейфуллин  дәстүрі  бойынша  сөзін  қалың  бұқараға  арнап  сөйлейтін 
жалынды  шешен  бейнесін  көз  алдыңа  әкеледі.  Жанры  публицистикалық 
өлең.  Басы  қарабайыр  тұрмыс  деталінен  басталады  да  («Іш,  ішіңдер,  Бұл 
қымыз»)  күрт  сұрақ  қойылады:  «Жалындай  жалау  кімдікі?»  Осы  сұрақ 
еселеп қайталанған сайын, қазақ халқының тарихы әр кезеңінен елес беріп 
өтеді. Өзінің бостандығы мен тәуелсіздігі жолыңда аянбай күрескен шағы 
еске алынады. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
 
1.
 
Жұмабаев М. шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы» 1989ж. 
2. Қазақ. – Алматы: «Білім», 1994ж. 
3. Әуезов М. Қазақ әдебиеті-газеті. 1993. 13 тамыз  

80 
ӘОЖ 372.882= 512.122                                                               Қоянбаев А.Ш. 
       (Бұқар жырау ауд., Қаражар орта мектебі) 
 
БҰҚАР ЖЫРАУДЫҢ АБЫЛАЙҒА АЙТҚАН ӨСИЕТ СӨЗДЕРІ 
 
«Жырау...  заман  сыншысы,  сөйлесе  шешілмеген  жұмбақ,  түйіні 
шатасқан  сөздерді  ғана  сөйлейді.  Өзі  тұрған  заманның  белгілеріне  қарап, 
келешек  заман  не  айтатынын  болжайды.  Сөзінің  бәрі  терең  ой,  терең 
мағынамен  сөйлейді.  Сыртқы  түрі  құбажондатқан  толғау,  салыстырған 
суреттермен  ұқсатқан  нобай,  жағалатқан  белгімен  келеді...  Не  айтса  да, 
көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған ақыл, өсиет 
есебінде айтылады», - дейді. М. Әуезов. 
Бұқар  жырау  халықтан  шыққан  кең  қабырғалы,  ақылды,  заман  ағымын 
барлай білетін, халықтың келешек өміріне, алдағы заманға көз жіберіп, сол 
күнгі  әлеуметтік,  шаруашылық    саласы,  тіршілік  тәжірибесін  ой 
таразысына  салып  отырып  алдағы  өмірді  болжай  толғаған  жырау.  Халық 
жыраудың тілегін, жан сезімімен сезініп, жырауды ел мүддесін қорғайтын 
тірегі деп түсінген. Халықтың келешегін көп ойлайтын, терең толғанатын 
жырауды  халқы  мейлінше  сүйген,  табынатын  әулие  көрген.  Жырау  тек 
қана  жыр  толғап  қоймай  сол  күнгі  ел  билеу  ісіне  де  қабілетті  түрде 
араласып, халық пікірін, өз пікірін өткір айтып, егесе егеудей ойып тастап, 
келтесінен кесім шығарып тастап отырған әрі би жалынды жырау. [1-20].         
Бұқар  жырау  Абылай  ханның  сенімді  ақылшысы  санатында  мемлекет 
басқару  ісіне  белсене  араласып,  оның  ішкі  және  сыртқы  саясатына  зор 
ықпал  жасап  отырған  қоғам  қайраткері  болғаны  әмбеге  аян.  Бұқар  сол 
уақытта  елді  басқаратын  терең  ақылды,  саясаткер,  білімді  адам  керек 
екенін  ұққан.  Халықты  бүтіндікке,  бірлікке  шақырып,  сыртқы  дұшпанға 
қайрат  көрсете  отырып,  түрлі  тәсіл-саясатпен  халықтың  бостандығын, 
қамын  көздеген.    Абылайдан  да  осындай  басшылық  күткен  жырау, 
Абылайдың  халық  ішінде  абыройының  биік  болуын  қалаған,  өзінің 
жырларында оны мақтау да, мадақтау да кездесіп отырады. 
Өңкей батыр жиыл деп 
Хан Абылай шақырды. 
Бір төбеге жиылды 
Құм төбедей үйілді. 
Бөліске олжа түссін деп, 
Хан Абылай бұйырды... 
Басыңа біткен күніңіз, 
Құтты болсын ұлыңыз, 
Хан Абылай атандың 
Арманың бар ма, хан ием, [2]. 
Бұқар жыраудың Абылайға айтқан өсиет сөздерінің ең үлкені ел бірлігі. 
Қазақтардың  жер  бетінен  жоғалып  кетпей  іргелі  ел  болуы  үшін, 

81 
дұшпандары    ығатындай  айбарлы  күш  болуы  үшін  де  мемлекеттік 
саясаттың  ең  бастысы,  маңыздысы  елдің  «алтыбақан  алауыз»  болмай  , 
«іштей  ірімей»  тұтаса  ұйысуы  үшін  де  ел  бірлігінің    қажет  екенін  үнемі  
жырлаудан әсте тынбаған.[3]. 
Халық  пен  хан  арасында  дәнекер  болған  жырау  ханды  басшы  деп 
«басшысыз халық азады, халықсыз хан тозады» дегенді мықтап ескерген. 
Ханға да халыққа осы пікірін айтып толғап өткен: 
Кіші қара қалмақ бүлерде, 
Бозылардың билігі, 
Бұлт бұрқан болысты, 
Уағдадан жылысты 
Буыршындай тіздесті. 
Жамандықты іздесті, 
Бірін – бірі күндесті. 
Жаулаған ханын қара оңбас 
Хан қисайса бәрі оңбас, 
Ханын қалмақ жаулаған, 
Сүйткен қалмақ  оңбаған. 
Сол қалмақтың жұрты-еді-ау, 
Үш Қарқара, Көк төбе 
Ит те ұлып қалмаған» - деп мемлекеттің кіндігі, айтары бірлігінде екенін 
халықтың  көзіне  осылай  елестетеді.  Ел  еркіндігін,  елдігін  сақтап  қалып, 
орыс,  қытай  патшаларына  отарланбауын  арман  етеді.  Қарулы  күшпен 
қарсы  тұрарлық  мұршаның  аздығын  дұрыс  түсінеді.  Бұндай  сұрапыл 
шайқастарда  елдің  қырғынға  ұшырайтынын,  тіпті  тарих  бетінен  жоғалып 
кететінін  білген.  Жоңғар,  қалмақ  елдерінде  «ит  те  ұлып  қалмаған»  деп 
ескертеді. 
Бұқардың  өлеңдері  ,  өзі  тұстас  ақындармен  салыстырғанда  кейінге 
молырақ  жеткен.  Оның  Абылай  туралы    өлеңін  жазып  алып,  алғаш  пікір 
айтқан Шоқан Уәлиханов. Одан кейін жырау өлеңдерін жинап , ол туралы 
мәлімет берген – белгілі фольклорист Мәшһүр Жүсіп Көпеев (1857 – 1931). 
Кейін жырау өлеңдерін жариялау ісімен С.Сейфуллин көбірек айналысты. 
[4]. 
      Абылай  ханның  даналығын,  даралығын,  тектілігін,  кемеңгерлігін, 
кемел қасиетін ұлы жырау толғау жырымен:  
Хан Абылай атандың, 
Дүниеден шықпай  мініңіз. 
Алтын тақтың үстінде, 
Үш жүздің басын құрадың. 
Жетім менен жесірге, 
Ешбір жаман қылмадың. 
Әділетпен жүрдіңіз, 
Әдепті іске кірдіңіз – деп толғайды. 

82 
«Бұқар  ақын  ғана  емес,  Абылайдың  қолшоқпар  бітімші  биі.  Ол  XVIII 
ғасырдағы қазақ елінің жоңғарға қарсы күресін дұрыс жырлағанымен, ішкі 
қоғамдық  мәселеде  Абылайдың  жаршысы  болды»    -  дейді  ғалым 
Е.Ысмайылов. [5].  
Бұқар  жыраудың  толғау  жырларының  қайсысы  болмасын  мысалы, 
«Садыр қайда барасың», «Айналасын жер тұтқан», «Ай, Абылай, Абылай», 
«Ей  заман-ай,  заман-ай»,  «Ашуланба  Абылай»  тағы  басқалары  қоғам 
өмірінің айнасы, халықтың басынан кешкен тіршілігінің бірден-бір тарихи 
көзі болып есептеледі. Біз бүгінгі күнде сол өткен зұлмат заманның әрбір 
кезеңін, әрбір тарихи қайраткерін, олардың жеке дара мінездерін, қабілетін 
мұқиятты түрде сипаттап жырмен жеткізгенін байқаймыз. Егер сол әулие 
жыраудың,  жырларын  сүйген  халқы  жадына  сақтап,  кейінгі  ұрпаққа 
жеткізбеген күнде тарихтың сол уақыттағы белестері көмескі күйде қала да 
беруі  толық  ықтимал.  Жырау  ғасырлар  бойы  халықтың  өзі  жасап  сары 
алтындай сақтап келген ауыз әдебиетінің мол қазынасын бойына сіңіріп, өз 
заманына  сай  жыр-толғау  жасай  білген  жеке  классик,  әдебиеттің  атасы 
дерлік тұлға. 
Бұқар  жырау  өлеңдерінен  ақынның  өмірге  көзқарасын  анық  байқауға 
болады.  Оның      өлеңдерінен      жырау  көзқарасының  демократиялық 
принцип-ке  негізделгенін  көруге  болады.  Жырау      көзқарасының 
әлеуметтік-философиялық 
тамыры 
адамдардың 
өзгеріп 
жатқан 
жағдайларға  оңтайлануға  ұмтылысында  жатыр.    Осы  ретте  Бұқар  жырау 
билеушіге  далалық  демократияның  идеалды  үлгісін  құру,  басқа  басқару 
нысанымен  салыстырғанда оның  артықшылығын  көрсету,  демократиялық 
идеалды  жүзеге  асырудың  жолдарын  саралау  болып  табылады.    Жырау 
өлеңдерінде    демократия  идеал  ретінде,  адамдардың  мүмкіндігі  туралы, 
оны билікте де ескеру  қажеттігін айтады. 
Бұқар  жыры  –  салмақты  сөз,  саналы  пікір,  сабырлы  кең  арналы  ойдың 
кіндігі. Сондықтан да бүгінде бізге өшпес қазына, өлмес мұра болып біздің 
заманымызға  жетіп  отыр.  Жырау  –  ғасырлар  бойы  халықтың  өзі  жасап 
сары  алтындай  сақтап  келген  ауыз  әдебиетінің  мол  қазынасын  бойына 
сіңіріп, өз заманына сай жыр-толғау жасай білген жеке классик, әдебиеттің 
атасы дерлік тұлға.   
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:  
1. Д.Әбілев, Ш.Қуанғанов. Бұқар жырау. «Мұрагер» журналы, - Алматы, 
1992 жыл 
2. Бес ғасыр жырлайды, 1989-1 том 
3.  С.Жәмбек,  Т.Қажыбай    ,  «Жыраулар  поэзиясындағы  басты  бейне»,-
Егемен  Қазақстан . 5.10.2013. 
4. Сүйіншәлиев Х. « VIII – XVIII ғасырлардағы қазақ әдебиеті» 
5. Ысмайылов Е. « Ақындар» - Алматы , 1966 жыл 

83 
УДК 796:33(574)                                      Мукушев А.Б. (Караганда, КарГТУ) 
                                                         Саденов Р.М. (Караганда, КарГТУ)   
 
РОЛЬ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ В СОЦИАЛЬНО-
ЭКОНОМИЧЕСКОМ РАЗВИТИИ ОБЩЕСТВА 
 
Одним из приоритетных направлений политики государства является 
удовлетворение  общих  человеческих  потребностей,  в  том  числе 
потребностей в здоровом образе жизни и в занятиях физической культурой 
и спортом. 
Физкультура  и  спорт  представляют  собой  важные  аспекты  жизни 
людей и, являясь одной из граней общей культуры, во многом определяют 
поведение человека в  учебе, на производстве, в быту, в общении.  Цели и 
содержание,  средства  и  формы,  распространение  и  эффективность 
физической  культуры  и  спорта  следует  рассматривать  во  взаимосвязи  с 
внешней средой, бытом, питанием и возрастом.  
В  этой  связи  особую  актуальность  представляет  роль  физической 
культуры  в  решении  социальных,  экономических  воспитательных  и 
оздоровительных задач. 
Физическая  культура  и  спорт  –  это  одна  из  социально-культурных 
сфер,  которая  пронизывает  все  уровни  современного  социума,  оказывая 
широкое воздействие на основные сферы жизнедеятельности общества. Он 
влияет  на  национальные  отношения,  деловую  жизнь,  общественное 
положение, формирует моду, этические ценности, образ жизни людей. 
В  ее основе  лежат социальные потребности  в  физическом  совершен-
ствовании людей, в формировании у них двигательных навыков и умений, 
в  оздоровлении,  реабилитации,  рациональной  организации  свободного 
времени.  Интерес  к  физической  культуре  –  это  динамическая  социальная 
категория,  которая  формируется  на  протяжении  всей  жизни  человека. 
Наиболее мотивированной частью общества является молодежь. Студенты, 
систематически  занимающиеся  физической  культурой  и  спортом, 
отличаются  уверенностью  в  своих  силах,  оптимистичностью,  умеют 
рационально  распределять  свое  время,  обладают  лидерскими  качествами. 
Огромный  социальный  потенциал  физической  культуры  и  спорта 
необходимо  в  полной  мере  использовать  как  наиболее  результативный 
рычаг морального и физического оздоровления нации. Однако в настоящее 
время физической культурой и спортом в стране занимаются всего 8-10% 
населения,  тогда  как  в  экономически  развитых  странах  мира  этот 
показатель достигает 40 - 60%. 
Страны  с  высокими  показателями  социально-экономического 
развития  уделяют  большое  внимание  развитию  спорта.  При  высоких 
доходах экономики страны увеличивается бюджет страны, соответственно, 
увеличивается статья расходов на развитие физической культуры и спорта, 

84 
как  следствие,  растет  уровень  спортивного  мастерства.  Кроме  того,  при 
увеличении  количества  людей  занимающихся,  физической  культурой  и 
спортом  увеличивается  количество  здоровых  людей  и  уменьшается 
количество  людей  с  асоциальным  поведением,  что  приводит  к 
уменьшению  безработицы  и  увеличению  экономической  активности,  а, 
следовательно, к росту валового внутреннего продукта. 
Таким  образом,  экономика  обеспечивает  нужный  для  человека 
уровень  благосостояния,  создает  предпосылки  для  рационального 
использования  свободного  времени,  а  именно,  условия  для  эффективной 
физкультурной деятельности. 
Физическая  культура  и  спорт  является  одним  из  наиболее  важных 
факторов  укрепления  и  сохранения  здоровья.  Научные  исследования 
подтверждают,  что  люди,  активно  и  регулярно  занимающиеся 
физкультурой и спортом, в 1,5 раза меньше страдают от утомляемости, в 2 
раза реже болеют заболеваниями органов пищеварения, в 2,5 раза реже  – 
гипертонической болезнью, в 3,5 раза реже – хроническим тонзиллитом, в 
2 раза реже – гриппом. Систематические занятия физической культурой и 
спортом  оказывают  благоприятное  влияние  на  состояние  здоровья, 
умственную активность, целеустремленность человека. 
Всемирно  признано,  что  занятия  физической  культурой  и  спортом 
являются превентивным средством поддержания и укрепления здоровья и 
профилактики  различных  заболеваний  (сердечно-сосудистых,  болезни 
сердца,  диабета,  ожирения  и  т.  д.)  и  вредных  привычек  (алгоколизма, 
табакокурения, токсикомании и т. д.). Следовательно, физическая культура 
и оздоровительный спорт являются эффективным и доступным населению 
методом укрепления здоровья и профилактики заболеваний. 
Систематические  занятия  физкультурой  и  спортом  относятся  к 
действенным  средствам  продления  трудоспособного  возраста,  активной 
деятельности  человека  и  увеличения  продолжительности  жизни.  Тем 
самым,  являются  важным  инструментом  в  решении  социальных, 
экономических и оздоровительных задач.  

85 
УДК 338.242.2                                         Муслаева Л.С. (Караганда, КарГТУ) 
Кочкина Г.А. (Караганда, КарГТУ) 
 
 
ВЫБОР ЭФФЕКТИВНОГО ТИПА ФИНАНСОВОЙ ПОЛИТИКИ КАК 
УСЛОВИЕ УСТОЙЧИВОГО ЭКОНОМИЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ 
 
Одной  из  важнейших  проблем  стоящих  перед  производственными 
предприятиями  стоит  проблема  выбора  эффективного  типа  финансовой 
политики управления оборотным капиталом. 
Существуют  различные  теоретические  подходы  к  определению  типа 
финансовой политики управления оборотным капиталом (Крейнина М.И., 
Бочаров В.В.,       Леонтьев В.Е). 
На  наш  взгляд  наиболее  доступным  и  интересным  с  точки  зрения 
практического применения является подход, представленный в литературе 
Леонтьева В.Е. [1] 
Наиболее  наглядно  сущность  данного  подхода  к  управлению 
оборотным  капиталом  заключается  в  следующем:  выделяется  три  типа 
управления  оборотными  активами:  консервативный,  умеренный  и 
агрессивный  по  каждой  группе  активов  (запасы,  дебиторская 
задолженность,  денежные  средства).  Причем,  в  рамках  каждой  группы 
конкретизируется  содержание  отдельных  подходов  по  направлениям 
реализации на практике и соотношения доходности и риска. 
Таким  образом,  Леонтьев  В.Е.  приводит  основной  вывод  к 
вышеизложенному: 
«избранные 
принципиальные 
подходы 
к 
формированию  оборотных  активов  предприятия  (или  тип  политики  их 
формирования), отражая различные соотношения уровня эффективности и 
риска  использования  оборотного  капитала,  в  конечном  счете,  сводятся  к 
определению  суммы  этого  капитала  и  уровня  его  капиталоемкости  по 
отношению к объему операционной деятельности». Такое суждение автора 
подтверждается графиком на рисунке 1 [1]. 
 
Оборотный капитал 
 
 
 
 
 
 
                                                              
                                Объем производства  
                                  и реализации 
Рисунок 1 -  Взаимосвязь подходов к формированию оборотных активов и 
величины оборотных активов предприятия 
Консервативный 
подход 
Умеренный подход 
Агрессивный 
подход 

86 
Подходы  к  управлению  оборотным  капиталом  тесно  связаны  с 
выбранным  на  предприятии  типом  финансовой  политики  по  управлению 
оборотным  капиталом предприятия.  На  наш  взгляд наиболее  приемлемой 
является  методика,  представленная  в  статье  Сабировой  А.Р.  и  Демьянова 
Д.Г.  [2],  в  которой  акцентируется  внимание  этапе  выбора  типа  политики 
управления оборотным капиталом согласно следующих характеристик: 
-  при  консервативной  политике  сумма  величин  дебиторской 
задолженности  и  запасов  должна  быть  меньше  величины  кредиторской 
задолженности; 
- при умеренной политике сумма величин дебиторской задолженности 
и запасов равна величине кредиторской задолженности; 
-  агрессивная  политика  предполагает,  что  величина  дебиторской 
задолженности больше или равна кредиторской.  
Вышеизложенная  методика  будет  использована  для  анализа  данных 
бухгалтерской  отчетности  мукомольной  компании  ТОО  «Зерновая 
компания «Заря»
1
 за период 2013-2015 гг. (таблица 1). 
 
Таблица 1 
Финансовые показатели за период 2013-2015 гг. 
 
Показатели 
2013 г. 
2014 г. 
2015 г. 
Изменение, 
тг. 
Выручка от реализации, тыс. тг. 
2222394,6 
2846627,7  3250910,0 
+1028515,4 
Себестоимость  реализованных 
товаров (С), тыс. тг. 
1951810,6 
2403021,8  2865093,0 
+913282,4 
Средняя  сумма  запасов  (Зср), 
тыс. тг. 
219235,8 
245265,5 
263937,2 
+44701,4 
Средняя 
дебиторская 
задолженность (ДЗср), тыс. тг. 
241726,4 
233115,7 
278554,8 
+36828,4 
Средняя 
кредиторская 
задолженность (КЗср), тыс. тг. 
36223,2 
38205,3 
28654,2 
-7569 
Коэффициент  оборачиваемости 
дебиторской 
задолженности 
(К
обДЗ
=Выручка:ДЗср) 
9,2 
12,2 
11,7 
+2,5 
Коэффициент  оборачиваемости 
кредиторской 
задолженности 
(К
обКЗ
=С:КЗср) 
54 
63 
100 
+46 
Период  оборота  дебиторской 
задолженности, дней (360:К
обДЗ
) 
39,1 
29,5 
30,8 
-8,3 
Период  оборота  кредиторской 
задолженности, дней (360:К
обКЗ
) 
6,7 
5,7 
3,6 
-3,1 
Проведенный  анализ  показал,  что  динамика  изменения  коэффициента 
оборачиваемости  дебиторской  задолженности  непостоянна  и  за  три  года 
                                                 
1
 
(поскольку в работе используются реальные данные, то название изменено по требованию собственников 
компании в связи с коммерческой тайной)
 

87 
его  величина  увеличилась  на  2,5  пункта.  Это  указывает  на  то,  что 
покупатели  оплачивают  полученный  товар  в  ускоренном  темпе,  что 
положительно сказывается на деятельности предприятия. 
Наиболее быстрыми темпами возросла оборачиваемость кредиторской 
задолженности (+46 пунктов за три года), что означает сокращение остатка 
суммы кредиторской задолженности. 
Сокращение  периода  оборота  дебиторской  задолженности  говорит  об 
уменьшении срока возврата задолженности покупателями. 
Также  в  2015  году  сократился  период  оборота  кредиторской 
задолженности по сравнению с 2013 годом на 3,1 дня. Это свидетельствует 
о сокращении срока возврата обязательств предприятия. 
Анализируя  по  таблице  1  соотношение  средней  кредиторской 
задолженности,  дебиторской  задолженности  и  запасов,  можно  выявить, 
что  анализируемое  предприятие  на  протяжении  трех  лет  придерживалось 
агрессивной политики управления оборотным капиталом: 
 
ДЗср+Зср>КЗср;  
2013 г.: 460962,2>36223,2; 
2014 г.: 478384,2>38205,3; 
2015 г.: 542492>28654,2. 
 
При  этом  на  практике  осуществление  (реализация)  умеренной  и 
консервативной  типов  политики  в  данном  случае  является  невозможным, 
т.к.  производственные  мощности  предприятия  уже  сформировались,  и 
соотношение структурных элементов оборотных активов течение трех лет 
существенно не менялась. 
Для  предприятия  с  коротким  производственным  циклом  агрессивная 
политика  не  может  считаться  однозначно  негативным  явлением.  Но  в 
условиях  кризиса  и  сравнивая  накопление  запасов,  мы  считаем,  что  для 
данного  предприятия  наиболее  приемлемым  был  умеренный  тип 
финансовой  политики,  где  основная  часть  заемных  средств  могла 
направляться на пополнение оборотного капитала. 
 
Список использованных источников 
 
1.
 

жүктеу/скачать 5,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: