Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясының е ң б е к т е р І

104 
т.д.  Нормативная  теория  любое  событие  может  оценивать  (хорошо  это 
или  плохо)  с  точки  зрения  соответствия  этому  идеальному  состоянию. 
Например, «повышение цены молока – это плохо, т.к. люди должны иметь 
возможность покупать дешевое молоко» или «расширение производства – 
это хорошо, т.к. больше людей получат работу». 
Таким  образом,  позитивная  теория  изучает  то,  что  есть,  а 
нормативная – то, что должно быть [1, с. 186]. 
С  экономической  наукой  все  ясно:  нормативная  политэкономия  на 
постсоветском  пространстве  уступила  место  позитивной  экономикс,  а 
чтобы  скрыть  эту  трансформацию,  замаскировалась  под  названием 
«экономическая  теория».  В  менеджменте  подобной  ясности  нет.  По  не 
совсем  понятным  причинам  даже  публикаций  об  этом  не  густо  [2]. 
Учитывая противоречивость (иногда антагонистичность) декларируемых и 
реальных  путей  достижения  целей  и  задач  различных  уровней 
менеджмента, вплоть до мирохозяйственного уровня (с одной стороны), и 
результативности  этих  решений  и  действий  по  их  выполнению,  этот 
вопрос представляется нам актуальным.  
Сравнивая  теоретические  основы  науки  управления  хозяйственной 
деятельностью  людей  в  организациях  с  реалиями  управления,  можно 
отметить,  что  они  отстоят  друг  от  друга  на  значительном  расстоянии. 
Например,  такие  направления  и  разделы  менеджмента,  как  networking; 
copycats  (имитационный  менеджмент);  отрицательные  методы  и  условия 
мотивации  (страх,  гнев,  зависть,  ревность,  ненависть),  экологическая 
«эвристика страха» (по Гансу Йонасу) и простой человеческий страх перед 
опасностью  потерять  здоровье,  близких  людей,  саму  жизнь,  карьеру, 
любимую  или  высокодоходную  –  как для  кого  -  работу;  кибернетическая 
модель  менеджмента,  вытекающая  из  обобщенной  кибернетической 
модели управления Р.Ф. Абдеева; деперсонифицированное недоверие, все 
более  распространяющееся  в  последние  десятилетия  в  облике 
коллаборативной фильтрации и клубного потребления [3] – в учебниках по 
менеджменту  как  правило,  не  представлены  или  представлены  как 
непродуктивные и неперспективные. Но чего стоит только выдвигаемая А. 
Долгиным гипотеза о законе сохранения количества счастья - по аналогии 
с  законом  сохранения  энергии!  Закономерности и  принципы позитивного 
менеджмента  достойны  осмысления  и  систематизации  в  вузовских 
учебниках и учебных пособиях. 
Литература 
1.
 
Скаржинский 
М.И., 
Чекмарев 
В.В. 
Методология 
экономической науки. Кострома: КГУ им. Н.А. Некрасова, 2007. – 358 с. 
2.
 
Service R.W. Management: “is” versus “should be”. Problems and 
Perspectives in Management, Volume 8, issue 2, 2010. – р. 21-34. 
3.
 
Долгин  А.  Манифест  новой  экономики  или  вторая  невидимая 
рука рынка.  

105 
УДК 622.272.б                                             Ошанов Н.З. (Караганда, КарГТУ)  
                                                       Касимова С.С. (Караганда, КарГТУ) 
                                                       Абдрахманова А.А (Караганда, КарГТУ)                                                                                                                      
                                                                 
 
КӨШПЕЛІ ҚОҒАМЫНДАҒЫ БАТЫРЛАР ИНСТИТУТЫ 
 
  
 Мемлекеттер  қалыптасу  кезеңінен  бастап    қоғамды  бірнеше  топтарға 
бөлуге болатын,  негізі бойынша бұл жіктер өзінің кәсіби маңызы жағынан 
көбіне  бір  топтан  екінші  топқа  ауысқан.  Ежелгі  түріктер  тарихындағы 
үздіксіз  әскери  қақтығыстар  мен  соғыстардың  жиі  болуына  себепті 
батырлар  институты  пайда  болды.  Батыр  және  бахадүр  терминдеріне 
қатысты бахадүр негізінен ақсүйектерден, ел билеуші хандардың батырлық 
қасиеттеріне сай «бахадүр» деген атақ алып, ал қарапайым қазақ руларынан 
шыққандар  «батыр»  деген  атаққа  ие  болды  деп  тұжырымдаймыз.  Ханнан 
да,  қарадан  да  жаужүрек  батырлар  шығып  отырған.  Бірақ  бәрі  бірдей 
«бахадүр»  атала  берген  жоқ.  И.Ерофеева  XVII  ғ.  соңы-XVIII  ғ.  ортасында 
«бахадур» титулы қазақтардың Шыңғыс тұқымдарына ірі әскери жеңістері 
үшін  берілді,  ол  көшпелі  қазақ  қоғамының  барлық  топтарында  беделді 
маңызға ие, сондықтан әрбір жаңа сайланған хан мен сұлтан өзінің мөрінде 
негізгі титулымен қатар міндетті түрде жаздырып отырды»,- деп есептейді. 
Сырым батыр, Тобшақ батыр, Ағыбай батыр,т.б., би  - ата депте айтылған, 
тіпті,  жырауларда  жаугершілік  уақытта  соғыс  алаңыңда  батырлық  жолға 
түсіп  ерлік  көрсеткен.(Н.З.).  Батырлардың  әлеуметтік  жік  ретінде  басты 
ерекшілігі    тек    қана  әскери  кәсіппен  айналасуы.Әскери  кәсіп  ата  кәсіп 
саналып  әкеден  балаға  мұра  ретінде  қалатын.  Кәсіби  батыр  әулетінде 
туғанмен,  «батыр»  атағын  жас  жауынгер  соғыста,  жекпе-жекте  тек  өз 
ерлігімен дәлелдеу арқылы ғана ие болатын. 
     Әскери  топ  –  көсем,  жыраулар,  батырлар  және  жауынгерлер.  Халық 
ауыз  әдебиетінде  әскери  қауымдар  «батырлар»  деп  негізделген. 
Көшпенділер  қоғамында  соғыс  басты  рольді  ойнаған.  Батырлар  өз 
территорияларын  қорғау  және  басқа  жерлерді  жаулап  алу  қызметін 
атқарған.  Барлық  мемлекеттерде  әр  түрлі  атауларға  ие  болған  әскери 
жіктеулер  болған:  самурайлар,  рыцарьлар,  мамлюктер,  янычарлар, 
сипайлар және т.б.. Ежелгі түрік қағанаты кезінде тасқа қашап жазған ерлік 
пен қазақ ауыз әдебиетінде орын алған мың жыл аралық болғанымен әскери 
қауымдардың  мақсаты,  өзгеріссіз  қалғанына  таң  қаламыз.Номадтарда 
әкесінің,  ағасы  және  туысы  үшін  кек  қайтару  мұрагерлер  мен  батырлар 
қауымының  ең  басты  парыз,  міндеті  саналған.  Батырлардың  балалары 
әскери өнерді игеріп, 13 жасында соғысқа қатысқан. Әкесінің жолын қуып, 
ереуіл  атқа  ер  салып,  егеулі  найза  қолға  алып,  батыр  атанбау  арсыздық 
болып  саналған.Әлем  халықтарының  тарихы  мен  мәдениетінде, 
батырларының  ерлігін,  мұрасын  ұрпақтан  ұрпаққа  аманаттау.Елдің 

106 
қауіпсіздігін қамтамасыз етуші күштер арасында батырлар тұрды. Бұрынғы 
кеңестік  заманда  түрік  -қазақ    батырлығын  зерттеуге  саяси-идеологиялық 
тосқауыл қойылған.   Елбасымыз: «Байырғы ұлы бабаларымыздың ұрпағы 
ретінде,  біреудің  шайнап  бергенін  малдану  бізге  жараспайды.  Сондықтан 
да,  өткенімізге,  бүгініміз  бен  болашағымызға  жалтақсыз  жанар  тіктейтін 
мезгіл  жетті»  -  деген  пікірінің  дұрыстығын  уақыттың  өзі  қуаттап  отыр[1]. 
Бұл  мәселеге  арнайы  тарихшы  К.  Есмағамбетов:  «Отандық  тарих 
ғылымында  қазақ  батырларының  елі  мен  жері  үшін  қан  майданда 
жаулармен  шайқасқан  жанкештілік  күресін,  оның  халық  тағдырындағы 
орнын  көрсетуге  әлі  күнге  дейін  толық  мән  берілмей  келеді.  Бұл,  ең 
алдымен  кеңес  заманында  батырларды  «үстем  тап  өкілдеріне»  жатқызған 
кеңестік идеология мен тарихнаманың салқыны болса, екіншіден, өзіміздің 
ұлттық 
идеологияны 
қалыптастырудағы 
салдыр-салақтығымыздың, 
«жайбасарлығымыздың»  салдары  екендігі  анық»,  -  деген  пікірін  білдіреді 
[2].  Елін  жауға  бермеген,  күні–түні  тыным  көрмеген  батырлық  –  адамның 
бойындағы қасиет.  Сақ, үйсін, қаңлы, байырғы түркілер заманынан белгілі 
батырлар  институтының  қазақ  даласында  шарықтау  шыңына  жеткен,  аса 
пәрменді әлеуметтік-саяси күшке айналған.       
  
 М.  Әуезов  «Ұлы  батырлар,  -  көшпелі  елдің  шапқыншылық, 
жауынгершілік,  құба  қалмақ  заманында  жүргендегі батырлары.  Ол кездегі 
тыныштық,  амандық,  түгелдік  ылғи  найзаның  ұшы,  білектің  күшімен 
алынатын,  қара  күштің  ғана  дәуірі  жүрген  заман.  Әлі  жеткен  әлсіздің 
қожасы болған, әлсіздер құл мен күң болған заман. Не нәрсеге ие болсаң да, 
иелігің  қылыш  жүзінде  ғана  сақталған  елдің  сүйеніші.Елдің  елдігін 
сақтаған шын азаматы, «ық жағына қала, ел жағына пана» болған деп айтып 
кеткен.  VІІІ  ғасырдың  мұрасы  Күлтегін  тасындағы  жазылған  батырлықты 
18  ғасырда  айтылған  ауыз  әдебиетімен  салыстырсақ  -  мың  жыл  бөліп 
жатыр,  бірақ  көз  алдымызда  бір  ғана  шайқастың  суреті  тұрған  тәрізді. 
Дұшпаны ұшына ілінген сол найза, жарқылдаған сол алмас қылыш, жеңіске 
жеткізген  сол  әбжілдік.  Ерлік  елге  -мұра,  ұрпаққа  -  ұран  деген  қағида 
осыдан  шыққан.  Қазақ  батырларының  бәрі  де  ата-баба  дәстүріне  лайық 
батыр  болған  тұқымдар.  Қазақта  оларды  «Шынжырлы  тұқым»  дейді[4]. 
Елдігімізді  сақтап  қалған  қазақ  батырларын  ғылыми  ой  –  санамен  тану 
арқылы  тарихтағы  тұлғаның  рөлін  айқындауға,  қоғамдық  қатынастардың 
табиғатын  түсінуге  жол  ашылатынын  қаперден  шығармауымыз 
керек.Үлкен шайқастар әрқашан жекпе-жекпен басталады. Өзін таңыстыру, 
қарсыласына  психологиялық  шабуыл  жасау,мысын  басу.  Өзіне  сенімді 
батырлар қаруді таңдауды жауына береді. Ұйықтап жатқан, немесе қарусыз 
қалған  жауынгерді  өлтірмеген.Сол  жекпе-жек  ердің  батырлығының 
айғағы.Жорыққа  шыққанда  жауды  қапыда  шаппаған.Жауға  хабар  беріп, 
айқасқа дайындалуға мұрсат беріп, кездесетін уақытымен жерін белгілеген. 
Батырлар,  жау  да,  болса  бір  бірінің  қадір-қасиетін,  ар-намысын  қадірлей 
білген. Батырларды қазақ халқының ұлы перзентіне айналдырған ерлігі мен 

107 
жүректілігі, намысқойлығы мен мәрттігі, ұлылығы мен қарапайымдылығы, 
қайраты мен ақылы,бұл қасиеттер сын сағатында сыртқа шықпай тұрмады. 
Елдің  атын  шығарды,  бәсекеге  қабілетті  екенін  дәлелдеді,  үрейді, 
сатқындықты  таптатты.  Олар  осы  ерекше  қылықтарымен  туған  халқының 
мәңгі махаббатына бөленді. Батырлар институты дәстүрлі қазақ қоғамының 
қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуге,  негізінен  сыртқы  факторлардың  әсерімен 
шыңдала  түсті.  Жырларға,  ән  мен  күйге,  аңыз  –  ертегіге  арқау  болған  ол 
соғыс  өнері  мен  әскери  амал-айланы  биік  сатыға  көтеруші  мемлекеттің 
интеллектуалдық  қарымын  арттырды.  Азат  қазақ  халқы  аман  тұрғанда 
батырлар есімі мен ісі әрқашан құрметтеле беретіні күмәнсіз ақиқат. 
      Ресей  XIX  ғасырда  Қазақ  елін  жаулап,  батыр  институтын  жойып, 
«батырлыққа  жол  бермеу  саясатын»  ашық  ұстанды.  Қазақ  даласын 
басқарудың  жаңа  жүйесін  жасау  кезінде  Хандар  Кеңесінің  Ережесі  үшін 
дайындалған  құжаттарда  «Батырлардың  пайда  болмауы»  жайында  нұсқау 
берілген.  Батырлар  институтын  күштеп  жоюға  жасалған  іс-шараларға 
халық  ұлт-азаттығы  үшін  күрескен  батырлардың  өмірі  мен  қызметіне 
арнаған  жырларды  ұрпақтан-ұрпаққа  жеткізу  арқылы  жауап  берді. 
Батырлар  институты  -  қазақтардың  тарихи  даму  процесінде  табиғи  түрде 
көшпелі  қазақ  қоғамының  қажеттілігінен  туындап,  қалыптасқан  құрылым. 
Сонымен,  қорыта  келгенде,  батырлар  институты  артына  мол  тарих 
қалдырған ұзақ даму жолдарынан өтті. Қай кезеңде де ол елінің, жұртының 
біртұтастығы  үшін,  тәуелсіздігі  үшін  қызмет  етті  деп  анық  айта  аламыз. 
Батырлар  институты  тарихын  зерттеу  арқылы  албырт  шақта  жүрген 
азаматтарымызға  рухы  биік  болуға,  ар-намысы  жоғары    мақсаттарға  жол 
ашатынына  сенімдіміз.  Өскелең  ұрпаққа  батырлар  тарихы  ата  салтын  
сақтауына және тегің ұмытпауына себеп болады. 
            
 Пайдаланған әдебиеттер 
 
1. Назарбаев Н. Тарих толқынында. Алматы: Атамұра, 1999, 73-б.; 
2.  Есмағамбетов  К.  Батырлар  тарихы  -  рухани  байлығымыз  //  Қазақ 
тарихы. 2007, №4, 65-б.; 
3.  Дәуітбекова  М.  Дәстүрлі  қазақ  қоғамындағы  батырлар  институты  // 
Қазақ тарихы. 2009, №6, 31-б.; 
4.  Қондыбай  С.  Жауынгерлік  рух  кітабы.  Алматы:  «Нұрлы  әлем»,  2006, 
127-б 
 

108 
УДК: 378.172: 7967.078 (574)             Рахимбеков Б.К. (Караганда, КарГТУ) 
                                                             РахметуллаевЖ.Б. (Караганда,КарГТУ) 
                                                             Атембеков Н.Р. (Караганда, КарГТУ) 
 
 
 ГРЕКО-РИМСКОЙ БОРЬБЫ В ОТЕЧЕСТВЕННОМ 
СТУДЕНЧЕСКОМ СПОРТЕ И ФИЗИЧЕСКОМ ВОСПИТАНИИ 
 
Перемены,  происходящие  в  обществе  и  государстве,  обнаружили  со 
всей  очевидностью  противоречие  между  потребностью  в  специалистах, 
обладающих  высоким  уровнем  мобильности,  хорошим  физическим 
развитием и реальным снижением роли физического воспитания и спорта в 
вузах страны. Это актуализирует проблему совершенствования постановки 
физического воспитания и повышения его престижа в высшей школе. 
Стратегическое  направление  экономического  и  социального  развития 
страны требует новых людей во всех сферах, отличающихся прежде всего 
тем,  что они  ведут  здоровый  образ  жизни и  утверждают цивилизованные 
формы  производственных  и  межличностных  отношений.  В  свете  этих 
тенденций  можно  рассматривать  лишь  как  временное  кризисное  явление 
факт  снижения  авторитета  спортивных  клубов,  кафедр  физического 
воспитания в вузах. 
Актуальность  новых  подходов  к  физическому  воспитанию  диктуется 
необходимостью  современного  решения  молодежных  проблем:  всплеск 
интереса  к  силовым  формам  физической  культуры  и  спорта,  стихийное 
возникновение  самотренирующихся  групп  «по  накачке  мышц»  следует 
рассматривать  как  реакцию  на  распространенное  в  обществе  насилие  на 
политическом и бытовом уровне. 
Все это требует повышения общей культуры организации спортивных 
занятий,  формирования  социально-значимой  ориентации  занятий  по 
физической культуре (Н.И. Пономарев, 1989; Н.А. Пономарев, 1996). 
В  высших  учебных  заведениях,  где  студенческая  молодежь  мыслит 
себя  в  будущем  представителями  нарождающегося,  так  называемого, 
«среднего»  класса,  рассматривает  занятия  физической  культурой  как 
элемент профессиональной подготовки к будущей деятельности. Молодые 
люди,  ориентированные  на  работу  в  бизнесе  и  управлении  в  условиях 
сегодняшнего  дня,  физическую  подготовленность,  силу,  выносливость 
склонны  рассматривать  как  неотъемлемые  качества  профессиональной 
деятельности. 
Дальнейшее  развитие  общества  побуждает  поднять  физическое 
воспитание  на  новый  уровень,  пронизать  его  гуманистической 
направленностью.  Это  свидетельствует  об  актуальности  исследуемой 
проблемы совершенствования физического воспитания студентов. 

109 
В  последние  годы  появились  новые  направления  в  исследованиях 
физического  воспитания  студентов.  Это  разработка  информационно-
педагогических  технологий  в  организации  учебного  процесса  (В.Ю. 
Волков, Л.М. Волкова, А.И. Николаев, 1997; В.Ю. Волков, Н.В. Инькова, 
1997; Т.А. Евдокимова, 1997; А.А.Сидоров, 2000 и др.) и валеологический 
подход  в  физическом  воспитании  студентов  (Т.Н.  Михонина,  А.А. 
Михонин, Д.Н. Давиденко, В.В. Трунин, Е.В. Мусатова, 1997 и др.). 
Работ,  напрямую  исследующих  педагогические  условия  повышения 
эффективности физического воспитания студентов нам найти не удалось. 
В  научной  литературе  (монографиях,  статьях,  диссертациях) 
рассматриваются проблемы физического воспитания студентов с позиций 
его  программного  обеспечения,  совершенствования  методических 
подходов и организационных форм. 
С другой стороны ставятся и обсуждаются проблемы здорового образа 
жизни, 
укрепления 
здоровья, 
формирования 
потребности 
в 
систематических занятиях физической культурой. 
Третьим  направлением  можно  считать  профессионально-прикладную 
физическую  подготовку,  на  основе  учета  профиля  подготавливаемого  в 
вузе специалиста. 
В  качестве  самостоятельного  направления  следует  выделить  и 
разработку  проблем  внедрения  в  учебный  процесс  кафедр  физического 
воспитания  тех  или  иных  видов  спорта,  среди  которых  можно  назвать  и 
греко-римскую борьбу. 
Греко-римская  борьба,  как  один  из  видов  единоборств,  пользуется 
авторитетом  среди  студентов  и  культивируется  в  вузах  различного 
профиля, где преобладает мужской контингент. 
Студенты,  никогда  ранее  не  занимавшиеся  борьбой,  придя  в  вуз, 
имеющий  отделение  борьбы  с  удовольствием  выбирают  данную 
спортивную  специализацию  и  упорно  осваивают  азы  этого  вида  спорта. 
Студенты,  имеющие  опыт  спортивных  занятий  борьбой,  спортсмены-
разрядники 
могут 
продолжить 
спортивное 
совершенствование 
параллельно с учебой в вузе и без ущерба для нее. 
Таким  образом,  можно  говорить  о  несомненной  актуальности 
исследования, которое позволяет синтезировать теоретический материал и 
практический  опыт  использования  греко-римской  борьбы  как  средства 
физического воспитания студентов. 
 
Список литературы: 
Организационно-педагогические основы физического воспитания (Е.Г. 
Снегирев, 1990; А.В. Дзюбалов, 1991; И.Ф. Чернобаб, 1991; В.И. Юшков, 
1991;  В.И.  Григорьев,  1996;  А.А.  Михонин,  1997;  А.Ф.  Пшеничников, 
1997; В.В. Трунин, 1997; М.А. Смирнова, 1997; Ю.М. Николаев, 1997, 1998 
и др.); 

110 
ӘОЖ 376.5=512.122                       Рахметуллаев Ж.Б. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
                                                       Саденов Р.М. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
                                                       ОмаровА.Б. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
                                    Исабаев Е.Ж. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
  
 
ҚИЫН ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ АДАМГЕРШІЛІК 
ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ 
ПЕДАГОГОКАЛЫҚ ШАРТТАРЫ 
 
Қазақстан  Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011-2020 
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында да қоғамның дамуы мен 
экономиканың  бәсекеге  қабілеттілігі  жоғарғы  деңгейге  көтерілуі  білім 
берудің  сапасын  арттыруға  тікелей  байланысты  екендігі  көрсетілген. 
Оқушылардың  адамгершілік  құндылықтарын  қалыптастырудың  мәнділігі, 
біріншіден,  барша  саланың  ғаламдануы,  екіншіден  телекоммуникация, 
ақпараттық,  интернеттік  байланыстардың  артуы,  үшіншіден  рухани 
жаңару,  тазару,  сондай-ақ  азғынданудың  да  қатарласа  дамуы  мүмкін. 
Жеткіншіктердің  санасын  түрлі  жолдармен  уландыру  тәрбие  жұмыстары 
әлеуеттерінің  әлсіреуі,  нашақорлық,  жұмыссыздық,  тастанды  балалар 
санының көбеюі, кейбір сапалардың төмендігі де ықпал жасайды. Әсіресе, 
қазіргі жастарды теріс жолға түсіретін, санасын бұзатын жәйттердің бірі – 
дүниеқұмарлық.  Нарық  заманы  бай  етсе,  біреуді  кедейлендіріп,  дүниенің 
қызығы 
адамгершілік 
міндеттерінен 
ажыратуға 
себеп 
болады. 
Болашағымыз  –  жеткіншектерге  адамгершілік  құндылықтарын:  білімділік 
пен 
тәрбиелілік, 
еңбекшілдік 
пен 
әдептілік, 
ар-намысшылдық, 
отаншылдық пен парасаттылық, ұлтшылдық пен жауапкершілік, батылдық 
пен  ептілік,  мейірімділік  пен  қайырымдылық,  өзін-өзі  тануы  мүмкінділігі 
мен қабілетін білуі және оларды игеруі, қолдауы, жетілдіруі, саяси жедел 
жаңаруға жеткізетіндігімен маңызды болмақ. 
Айтылғандардан  туындайтын  мәселе  жеткіншектерді  жан-жақты 
үйлесімді  дамыту  оқу-тәрбие  үдерісін  мемлекеттік  стандарт,  оңтайлы 
бағдарлама,  өмірлік  талаптар,  жасампаздық  жолдаулар  басшылыққа 
алынып, 
жоспарланып, 
жаңа 
тәрбие 
технологиялары 
негізінде 
ұйымдастырылып,  тәрбие  жұмыстарын  озық,  уақыт  сынынан  сараланып 
өткен,  тиімділігі  мол  ғылыми-әдістемелік,  психологиялық-педагогикалық 
тұрғыда  зерттеу,  қоғам,  ел  талап-тілектеріне  сай  жүргізу  қажеттілігі 
байқалады [1]. 
Еліміздегі нарықтық экономика жағдайында жасөспірімдердің мінез-
құлықтарында бәсекелестік қабілетті қалыптастыру жаhандану заманында 
сұранысы  артып  отыр.  Әсіресе,  заманауи  технологиялық  үдерістер 
әлеуметтік-экономикалық  өмір  тіршілігіне  етене  енуіне  байланысты 
интернет,  ақпаратты  –  коммуникативтік,  жаңашылдық  (инновация) 

111 
үстемдік  құрғанда  адамгершілік  құндылықтары  жүйесінің  орны 
ауқымдылығымен  сипатталынуда.  Мәселен,  құндылықтарға  бейімделу, 
мойындау,  әрбір  адамзатқа  көңілінен  орын  алатын  мәдениетті  қарым-
қатынас жасау жүйесі жеке тұлғаның өмірлік мәні, ой-санасы, бет-бейнесі 
болып табылады. 
Сонымен  құндылық  дегеніміз  не  ?  Құндылық  –  ол  адамның  жүріс-
тұрысы,  іс-әрекеті,  сөйлеу  мәдениеті,  қызығушылығы,  еңбек  сүйгіштігі, 
қоршаған  қоғамдық  ортада  алатын  орны  екені  тарихи-педагогикалық 
әдебиеттерде айқындалған. 
ХХІ  ғасырдағы  қазіргі  философияда  құндылықтарға  қандай 
түсініктеме береді? 
Бұл  сұраққа  құндылықтар  теориясы,  басқаша  айтқанда  аксиология  жауап 
беруге  ұмтылыс  жасайды,  грек  тілінен  «ахіс»  -  құндылық  және  «logos»  - 
«ілім»  деген  мағынаны  береді.  Аксиология  ғылымы  құндылықтардың 
табиғатынан,  орны  мен  мәнін,  олардың  байланыстар  жайлы  мәселелерге 
жауап береді.  
Айтылған  пікірлерге,  өмірлік  тәжірибеде  құндылықтар  тізіміне, 
қазіргі  кезеңдегі  басты  тұлға,  басты  капитал  жасампаздықтың  иесі, 
гуманистік  бағыттағы  жан,  ең  маңызды  құндылық  иесі  –  Адам  екендігі 
даусыз.  Жер  бетіндегі  барлық  заттар,  бүкіл  адамзаттық  мәдени 
мұралардың ең ізгілері – құндылықтар адам қолдарымен, ақыл-ойларының 
нәтижесінде жасалған.  
Айтылған  жүйелер  (А.Н.Леонтьев,  Б.Г.Кузнецов,  В.Супредин, 
А.Тоинби,  Н.Д.Хмель,  Р.К.Төлеубекова,  Л.А.Байсерке,  А.А.Калюжный, 
В.А.Ким, Э.А.Орынбасарова т.б.) бір-біріне ұқсастығы болғанымен жалпы, 
адамзаттық  құндылықтарға  авторлардың  ортақ  көзқарастарын  көреміз, 
оларды  біріктіріп  тұрған  ізгілігті  бағыт:  үш  жүйеде  де  «Адам»  ең  негізгі 
құндылық. 
Әлеуметтанушылар 
құндылықтар 
жүйесін 
зерттеу 
нысандарына  алып,  мысалы,  көпшілікке  белгілі  «Әлеуметтанушының 
жұмысшы  кітабы»  деген  шығармада:  «Кез-келген  нысан  (материалдық 
немесе идеалдық) тұтас топтың немесе жеке адамның мақсат-ниеті, тілек-
ықыласының негізін құрап, өмір сүруінің маңызды шарты болып табылса, 
онда ол әлеуметтік құндылық бола алады» делінген[2].  
Жоғарыда айтылған пікірлерді тұжырымдай келіп, қорытындыласақ: 
құндылық зат та, нәрсе де, мәселе де емес, олардың қасиеттері де емес, ол 
адам  ойының  қандай  да  бір  жоғары  түрі  екендігі  анықталады. 
Құндылықтар  дегеніміз  –  ұнатқан  игіліктер  мен  оларға  қол  жеткізу 
тәсілдері  туралы  қорытындылаған,  белгілі  көзқарастар,  орнықты  ойлар, 
үлгі аларлық объектінің озық тәжірибелері, сыннан өткен пікірлер арқылы 
өзінің  мінез-құлқын  анықтайды.  Келесі  бір  авторлар,  мінез-құлық 
құндылықтар  мәдениетінің  түрлері  мен  байланыстарына  ерекше  назар 
аударып зерделеуде.  

112 
Қазіргі  таңда  мектеп  оқушыларын  тәрбиелеу  мәселесінде  адамның 
ішкі  жан  дүниесін,  рухани  әлемін  танып,  дамытып,  жетілдіру  бағытында 
сыныптан  тыс  жұмыстар  арқылы  ізденістер  жасап  жатыр.  Мәселен, 
қазақстандық  ғалымдар  білім  мен  тәрбие  беруді  дамытуда  жалпы 
адамзаттық  ұлттық  құндылық  тенденцияларына  ғылыми-теориялық, 
әдіснамалық  бағытта  әр  қырынан  зерттеу  (Г.А.Уманов,  Н.Д.Хмель, 
Қ.Б.Жарықбаев,  А.А.Бейсенбаева,  С.А.Ұзақбаева,  Т.Сапабекова  және  т.б.) 
жүргізіп  келеді.  Аталған  ғалымдардың  ортақ  ойлары  біркелкі  ой-пікірге 
келіп тоғысады, адамның кісілік келбеті соған лайықты [3].  
- 
оқушылардың  іскерлік  жағдайы  жан-жақты  кіріктірілген,  әртүрлі 
қабілетер  мен  қажеттіліктерді  бойға  жинақталған  және  ізгілік  бағытымен 
реттелетін  гуманитарлық  пәндерде,  әлеуметтік  тәжірибелерде  нақты 
жүзеге асырылатын үдеріс; 
- 
олардың адамгершілік жолындағы ізденістер білімнің, біліктің және 
дағдының жай жиынтығы емес; 
- 
оқушылар  ұжымның  болашақ  мүшелері,  бір-бірінен  денсаулығы, 
сыртқы  пішіні,  мінез-құлық  ерекшелігі,  ұжымшылдығы,  білім  және  басқа 
да көптеген қасиеттерімен ерекшеленеді.  
Алайда, оқушыны ұжымдық қатынастар жүйесіне ендіру – аса күрделі, бір 
мәнді  емес,  көп  жағдайда  қарама-қарсы  мәнді  болып  келетін  үдеріс. 
Сондықтан,  олар  қарым-қатынастар  жүйесіне  әртүрлі  бағытта  енеді. 
Ұжымдық қатынастар жүйесіне жеке бастың жағдайы шын мәнінде дербес, 
әлеуметтік  тәжірибеге  байланысты  болғандықтан,  достарының  тарапынан 
болатын  қарым-қатнас  түрліше  жағдайда  әрқалай  болады,  ал  ол  ұжымға 
керісінше әсер етеді. 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.Советский энциклопедический словарь. – М.: Сов. энц., 1981. – 1029 с. 
2.Ной И.С. Методологические проблемы криминологии. – М., 1999. -106 с. 
3.Психология. Педагогика. Этика: учебник для вузов. – М., 1999. – 257 с. 
4.Алдамұратов Ә. Жалпы психология, Алматы 1996. 
5.Иванов      Ч.Т.      Теоретические      основы      методики      физического   
воспитания. Москва: «Инсан». 2000.  
 
 
 
 
 

113 
ӘОЖ 372.882= 512.122                     Сейтова Г.Е. (Қарағанды, №5 ЖББОМ) 
                                                          Амралина Қ.А.(Қарағанды, №5 ЖББОМ) 
 
 
АТАЛАР МҰРАСЫ - АСЫЛ ҚАЗЫНА 
 
 Бүгінде  қазақ  халқының  ұлттық  шешендік  өнерінің  тарихы  Түркі 
қағанаты, қараханидтер, қыпшақтар мемлекеттері дәуірінен бастау алады. 
Күлтегін,  Білге  Қаған,  Тоныкөк  сияқты  қарасөзбен,  шешендік  ділмар 
тілмен  жазылған  жанрлық  табиғаты  ерекше  туындылардан  бері 
таратылады. 
 Бұл  орайда  Ж.Баласағұни,  М.Қашғари,  А.Иүгінеки  сияқты  көптеген 
түркі халықтарына ортақ ғұламалар еңбектерінің өзіндік ерекше орны бар. 
Шешендіктің  небір  саф  алтын  үзіктерін  осы  кезеңдегі  жазбалардан 
кездестіреміз. 
«Шешендік  өнердің  туып,  қалыптасуы  қоғамның  пайда  болуымен 
байланысты  деген  пікірді  қазақ  шешендік  өнерінің  даму  тарихы  да 
дәлелдейді»,  -  дей  келе,  ғалым  Б.Адамбаев:  «Тарихи  аңыз-әңгімелері, 
кейбір  жазба  деректерге  қарағанда  қазақтың  шешендік  өнері  алғашқы 
хандықтарды  құрысқан  Майқы  би,  Аяз  билермен  (ХІІ-ХПІ  ғ.ғ.),  Асан 
қайғы,  Жиренше  шешендермен  (ХІV-ХVІ  ғ.ғ.)  тығыз  байланысты.  Ал, 
хандықтың  нығайған  кезеңінде,  яғни  Төле  би,  Қаз  дауысты  Қазыбек, 
Әйтеке  би,  Сырым  батыр  өмір  сүрген  замандарда  (ХVІІ-ХVІІІ  ғ.ғ.) 
шешендік өнер өзінің даму дәуіріне жеткен», - деп жазады. 
  Би-саясаткер  қоғам  қайраткері.  Ел  арасындағы  қоғамдық  мәні  зор 
мәселелерді  шеше  білген,  ханның  кеңесшісі.  Би-заңгер,барлық  даулы 
мәселелерде айыптаушы, ақтаушы қызметтерін атқарды. 
  Би  –  дау-жанжалға  билік  айтушы  білермен  адам.  Би  халықтың  әдет-
ғұрпын,  салт-дәстүрін  жақсы  білумен  бірге  сөз  таласында  шешендігімен, 
даулы  істі  қарауда  тапқырлығымен  дараланып,  ел  ішінде  белгілі  жан 
болған. Билер билік шығару,ол биліктердің орындалу әдістерін белгілеуде 
тең  құқықтарын  пайдаланған.  Олар  кіші,  орта  және  ішкі  ордалар 
хандарының  кеңес  құрамына  кіріп,  хандар  саясатына  елеулі  ықпал 
жасаған.  Ел  ішінде  «Билер  соты»  деген  кеңес  өкіметінің  алғашқы 
жылдарына дейін болды. Қазақтың тұңғыш биі  атанған Майқы би-ұлттық, 
шешендік өнеріміздің атасы. 
  Билер тарихында аттары қатар аталатын Төле би, Қаздауысты Қазыбек 
би,  Әйтеке  би  өз  дәуірінде,  елін-жерін  шапқыншы  жаудан  бірлесіп 
қорғаған  қолбасшы  билер  ретінде,  халықтың  бірлігі  мен  ынтымағын 
сақтауда өздері ісімен де, сөзімен де үлгі бола алған көсем билер ретінде, 
адамгершілік,  парасаттылық  келбетін  өзара  және  өзгелермен  болған  сөз 
сайыстарында  таныта  алған  ұлы  билер  ретінде,  хандарға  ата-баба 
намысын,  дәстүр-салтын  сақтаған  заң  шығартуда  бір  ауыздан  келісілген 
ақыл - кеңес берген көреген билер ретінде дәріптеуге болады. 

114 
«Қазақ билерiнiң ойласып шешетiн орталығын Билер кеңесi деп атаған. 
Ол  билер  уағдаластығымен  белгiлi  бiр  жерде  өтiп,  онда  ел  қамына 
байланысты  мәселелер  қаралып,  мәмiлеге  келiп  отырған.  Билер  кеңесiнде 
үш жүздiң iрi билерi түгел қатысып, мәселенi бiрлесiп шешкен. Билер келi-
сiп шешкен iс халыққа жария етiлiп отырған» - дейдi зерттеушi К. Қайыр-
ғалиева.    Екі  ел  бітімге  келгенде  елшілікке  немесе  дау-жанжалға  айбар 
ретінде батыр жүрсе, сөз ұстауға от ауызды, орақ тілді би, шешен жүреді. 
Батыр мен батыр маңдайласқан жауда бас қосады, би мен би таңдайласқан 
дауда  бас  қосады.  Қай  уақытта  болсын  бидің  орны  жоғары.  Би  қазақ 
қоғамындағы  бұрын-  соңды  қалыптасқан  әдет-ғұрып,  салт-сананы  жетік 
білетін,  сөзге  шешен,  өзі  заңгер,  өзі  істін  ақ-қарасын  айқындап  үкімін 
шығаратын сот қызметін атқарған.   
      Шешендік  дау  қазақтарда  бірнеше  түрге  бөлінген.  Атап  айтқанда  жер 
дауы,    жесір  дауы,  құн  дауы,  мал  дауы  және  ар  дауы  дейді.  Соты  жоқ, 
прокуроры  жоқ  қазақ  даласында  қазылық  институтты  өмірдің  өзі  осылай 
қалыптастырған.  Билік,  төрелік  мәселесін    даналар  алқасы  жөнімен,  жөн-
жосығымен шешіп берген.  
  Бертін келе қазақ хандары қазылықты билік жүргізу, салым-салық салу, 
қаражат  жинау  жағына  жақындастырып,  іс  пайдасына  шешкен  жер,  су, 
өріс,  шабындық  дауы  қазақ  арасында  жиі  кездескен  көріністер  тобына 
кіреді.  «Iргелес  отырған  Қарабек  және  Арысланбай  аулының  екi  жiгiтi 
шабындыққа  таласып  қалады.  Ақырында бiрiн-бiрi  көрмеуге  серт  берiсiп, 
екеуi ат кекiлiн кеседi. Ай өтедi, жыл өтедi. Бiрақ екеуi татуласпай қояды. 
Әкелерiнiң,  аталарының  ақыл-кеңесiне  мойынсұнбайды.  Осыны  естiген 
Сырым би араздасқан жiгiттердi шақыртады. Сырымның үйiне екi жақтан 
келген  екi  жiгiт  аттарын  бiр  қазыққа  байлап  үйге  кiредi.  Тiзе  бүгiп,  биге 
қол берiседi. Би ләм-мим демей екi жiгiтпен сыртқа шықса, екеуiнiң аттары 
бiрiн-бiрi қасып тұр екен. – «Япырым-ай, мына екеуiнiң татуын қарашы? - 
дейдi Сырым қасынып тұрған аттарды көрiп.  
Бидiң бұл сөзiнен ұялған жiгiттер сол жерде қол алысып, татуласады.  
-  Жолдарың  болсын,  —  дейдi  оларға  Сырым».  Сырым  бидiң  шешiмi 
қазақ елi үшiн құқылық заң есебiнде саналып келгенi мәлiм. Ешкiм Сырым 
бидi  жоғарыдан  тағайындамаған,  ол  халық  арасынан  шыққан  ақыл-ойға 
жүйрiк, сөзге шешен, iсте адал, талантты, бiлгiр және тәуелсiз адам болған. 
Сырым  бидiң  айрықша  бiр  қасиетi  -  ол  ешқашан  елдi,  руларды 
өшпендiлiкке,  соғысқа  итермелемей,  керiсiнше,  келiсiмге,  өзара  көмекке 
шақырып отырды. Мұның бәрi халықтың мүддесiне сай келiп, Сырым би-
дiң шешiмдерi заң болды. Дау, қылмыстың түрлерi ашық түрде, халық ор-
тасында  талқыланып,  үкiм  айтып отырды.  Оның өзi  Сырым  бидiң  жауап-
кершiлiгiн күшейтiп қана қоймай, бүкiл ел, әсiресе, жас ұрпақ үшiн тәрбие 
сабағына айналды.  
  

115 
  Сырым бидiң шешiмi қазақ елi үшiн құқылық заң есебiнде саналып кел-
генi мәлiм. «Бiр төре тұқымы төңiрегiне үстемдiк жасап, жайылым қорып, 
елдiң түйесiн еркiн далаға жайғызбай қойған соң: «Жұрттың түйесiн неге 
қайтарасың?» - дейдi түйешi.  
-Түйеңдi  қайырмай,  сенiң  мұнда  бақтырып  қойған  жерiң  бар  ма  едi?!  - 
дейдi төре.  
- Атаңа нәлет, ақсүйек! Төренiкi деген елдi қайдан көрдiң, жердi қайдан 
көрдiң?  -  деп  түйешi  төренi  қамшының  астына  алады.  Таяқ  жеген  төре 
ханға шағым бередi. Хан: «Төре тұқымына тiл тигiзген кiсiнi жазалаймын» 
-  деп  үш  жүз  кiсiмен  түйешiнiң  ауылына  келiп,  «айыпкердi»  шақыртады. 
Халыққа арқа сүйеген түйешi ханнан қаймықпайды, тiлiн тартпайды. 
- Е, хан, менi неге шақырдың? - дейдi салғаннан. Хан қаһарланып қылы-
шын қынабынан сурып алып, төрт сардарына: 
- Мынаның жазасын берiңдер, басын аламын! - дейдi.  
Сонда бiр би орнынан ұшып түрегелiп: 
- Ай, хан! Бұрынғыдан қалған жол қайда? Қара қазаққа хан ие, қара жер-
ге халық ие демеушi ме едi. Хандығыңды бер де, жердi ал, хандығыңды қи-
масаң жерде нең бар! - дептi.  
Сонда халықтың қабағынан  қаймыққан хан:  
-Төрелiгiңе құлдық - деп орнына отырады» . 
Тапқыр шешен «халықсыз хандық жоқ» дейтiн сөздi дер кезiнде орынды 
қолданады. 
Халық тағылымының телегей - теңiз байлығын құрайтын шешендiк сөз-
дердiң  негiзгi  желiсi  моральдық-адамгершiлiк  тақырыптар  болып  келедi: 
адам  баласын қадiрлеу, жасы үлкендi құрметтеу, туған халық тұтастығы, 
iзгiлiктiң  мәнi,  имандылық,  кеңпейiлдiлiк,  жанашырлық,  адалдық  пен 
әдiлеттiлiк т.б. Би-шешендердің көсем де, шешен сөздері кім туралы, кімге 
не  мақсатпен  айтылғаны  әр  түрлі  жағдайларда  жүзеге  асқан.  Би-
шешендердің  құнды  ойлары  тегіннен  -  тегін  айтыла  салмаған,  орынды 
жерде белгілі бір мақсатта жүйелі қолданыс тапқан. Ел ішіндегі  түрлі дау 
–  жанжалды  би-шешендер  ұшқыр  да  ұтымды,  қуатты  оймен  астасқан  сөз 
арқылы, көрегендіктерімен, тапқырлықтарымен шешіп, әділ бағасын беріп 
отырған. 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Адамбаев Б. Шешендік өнер. - Алматы: Ғылым, 1999.  
2.
 
Мәметова Ә.С. Қазақ шешен билерінің сөздері және әдебиеттегі оның 
орны. Филол. ғыл. канд. дисс, А., 1945. 
3.
 
Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы, 1997. 
4.
 
Мұсаұлы Ж. Қазақ шешендік өнері. Көкшетау. – 2004.  
5.
 
Мұсаұлы Ж. Қазақ шешендік өнері. Көкшетау. – 2004. 

116 
УДК 338.2 (574)                                 Сулейменова М.Ж.(Караганда,КарГТУ) 
      Темиржанова Ш.М. (Караганда, КарГТУ) 
 
РАЗВИТИЕ ЦЕНТРАЛЬНОГО КАЗАХСТАНА НА СОВРЕМЕННОМ 
ЭТАПЕ 
 
В  Послании  народу  Казахстана  «Нурлы  жол  –  путь  в  будущее» 
Президент  Республики  Казахстан  Н.А.Назарбаев  определил  ключевые 
задачи  реализации  «Стратегии-  2050»,  которая  является  логическим 
продолжением  курса  уверенного  продвижения  страны  в  число  30 
экономически развитых государств. В основу этих задач входят: создание 
новых  отраслей  экономики,  внедрение  наукоемкой  модели  экономики, 
привлечение иностранных инвестиций, территориальное развитие страны. 
От  участия  всех  регионов  Казахстана  в  выполнении  данных  задач,  во 
многом  зависит  успешное  социально-экономическое  развитие  нашего 
государства.    Центральный  Казахстан  в  этом  плане  занимает  одно  из 
ведущих мест. 
Современное  состояние  экономики  Центрально-Казахстанского 
региона  характеризуется  существенными  изменениями  экономической  и 
социальной  структуры.  Удельный  вес  области  в  общем  объеме 
промышленного производства республики составляет более 15 процентов. 
Сегодня  в  регионе  действует  более  300  совместных  и  иностранных 
предприятий.  
В  разработке  месторождений  полезных  ископаемых  регион  занимает 
важнейшее  место  в  минерально-сырьевом  комплексе  Республики  и 
является  уникальным  железо-марганцевой,  барит-полиметаллической, 
меднорудной,  редкометалльной  и  угленосной  провинцией  Казахстана.  На 
территории  Карагандинской  области  сосредоточено  почти  100 % 
балансовых  запасов  марганца  Республики,  70 %  барита,  54 -  свинца,  38 - 
цинка, 36 - запасов меди, 65 - молибдена и 85 - вольфрама, 32 - балансовых 
запасов углей, в том числе все 100 - коксующихся углей, 78 - волластонита, 
около  9 %  запасов  золота,  значительные  запасы  углеводородного  сырья.  
Недропользования в Карагандинской области ведется по 155 лицензиям и 
контрактам,  в  том  ч.  добыча  минерального  сырья  -  по  104,  разведка  и 
добыча - по 44, разведка - по 7. 
Геологический  потенциал    Центрально-Казахстанского  региона  на 
выявление новых месторождений полезных ископаемых достаточно высок. 
Прогнозные  ресурсы  меди  оцениваются  примерно  в  30  млн.  тонн 
(Жезказганский,  Карагандинский  и  Каркаралинский  рудные  районы), 
золота – в 600-1000 тонн, свинца – в 21 млн. тонн, цинка – 23 млн. тонн. В 
части  месторождений  углеводородного  сырья  перспективными  являются 
юго-западная и северо-западная районы региона.  

117 
Доля горнодобывающей промышленности Центрального Казахстана в 
2012 году составила 9,7%. Горнодобывающая промышленность включает в 
себя  добычу  угля,  железных  и  металлических  руд,  а  также  руд  цветных 
металлов.  Геологические  запасы  угля  оцениваются  в  51  млрд.  тонн. 
Карагандинский  угольный  бассейн  является  наиболее  газоносным  среди 
угольных  бассейнов  стран  СНГ.  К  угледобывающим  предприятиям 
относятся  АО  «АрселорМиттал  Темиртау»,  корпорация  «Казахмыс»,  АО 
«ШубаркольКомир»,  ТОО  «СарыаркаEnergy»,  ТОО  «Разрез  Кузнецкий», 
ТОО ГРК «Satkomir».  
Самым  крупным  и  мощным  предприятием  черной  металлургии 
является 
АО 
«АрселорМиттал 
Темиртау» 
- 
Карагандинский 
металлургический 
комбинат, 
включающее 
предприятия 
полного 
металлургического  цикла,  угольные  шахты  Карагандинского  бассейна, 
ТЭЦ,  машиностроительные  заводы,  вспомогательную  и  обслуживающую 
производственную  инфраструктуру.  На  комбинате  освоено  производство 
магистральных  конвейеров для  очистных  забоев шахт,  механизированной 
крепи КМ-144 для лавы. Пять шахт угольного департамента, включая АО 
«Шубарколь комир» перешли на новые технологии по добыче угля.          
Крупнейшим  Акционерным  обществом  является  «Корпорация 
«Казахмыс», 
представляющее 
собой 
многопрофильное 
горно-
металлургическое  предприятие  с  законченным  циклом  производства  и 
объединяющее  ряд  заводов,  рудников  и  энергообъектов.  Крупнейший 
производитель  меди,  по  объему  ее  производства  она  входит  в  первую 
десятку компаний мира. Ежегодно 17 рудников и 2 угольных разреза дают 
на-гора  почти  40  млн.  тонн  руды  и  7  млн.  тонн  угля,  а  ее  предприятия 
производят  около  400  тыс.  тонн  рафинированной  меди,  более  4,5  тыс.  кг 
золота в слитках и до 638 тонн серебра в гранулах.  
Производственное 
объединение 
«Балхашцветмет» 
в 
составе 
корпорации  «Казахмыс»  достойно  представляет  нашу  страну  на  мировом 
промышленном  рынке,  занимая  почетное  место  в  десятке  лидеров  ведут 
медных  держав.  А  по  производству  серебра  Балхашский  драгметальный 
завод  на  четвертом-пятом  месте  в  мире.  Это  крупное  промышленное 
предприятие с законченным производственным циклом, имеющим в своем 
составе три горных предприятия - Конрадский, Саякский, Шатыркульский 
рудники,  отрабатывающие  медные  месторождения  открытым  способом. 
Конечной  продукцией  фабрики  является  медный  концентрат,  который  в 
металлургическом цехе перерабатывается до черновой меди, которая идет 
на  производство  медеплавильной  продукции.  Продукция,  выпускаемая 
Балхашским  горно-металлургическим  комбинатом,  не  уступает  мировым 
стандартам,  о  чем  свидетельствуют  многочисленные  призы  и  награды  в 
экспозиции музея.  
Ведущими  предприятиями  в  машиностроении  и  металлообработке 
являются  Карагандинский  машиностроительный  завод  им.  Пархоменко. 

118 
ЗАО  «Карагандагормаш-НТЭКС»,  ОАО  «Карагандинский  литейно-
машиностроительный 
завод», 
ОАО 
«Карагандинский 
завод 
металлоконструкций 
«Имсталькон», 
ЗПХ 
ЗАО 
«Техол», 
ОАО 
«Казчерметавтоматика» 
и 
другие. 
Основными 
промышленными 
предприятиями,  производящими  резиновые  и  пластмассовые  изделия, 
являются  ТОО  «Карагандарезинотехника»,  ОАО  «Сараньрезинотехника», 
ТОО  «Восход»,  в  химической  промышленности  работают:  ТОО 
«Темиртауский  химико-металлургический  завод»,  ТОО  «Завод  моющих 
средств  Монета  Дитерджетс"  Производством  строительных  материалов 
занимаются  ОАО  «Central  Azia  Cement»  и  ТОО  «Карагандинский  завод 
асбоцементных 
изделий». 
Крупными 
предприятиями 
легкой 
промышленности  являются  ТОО  «Гульден» и  ТОО,  «Tomiris»,  пищевой  - 
фирма «Тулпар». Для решения производственных задач и удовлетворения 
потребностей  населения  и  внедрения  новых  технологий  вводятся  в  строй 
действующих новые производственные мощности и объекты.        
В 
сфере 
строительной 
индустрии 
действуют 
крупнейшие 
производители  цемента  в  Казахстане  –  АО  «CentralAsiaCement»  и  АО 
«Карцемент». ТОО «Караганданеруд» и ТОО «Техноиндустрия» добывают 
и  производят  щебень  кубовидный,  ТОО  «Казтрансметалл»,  ТОО  «NORD 
Пром  НС»  и  ТОО  «Нурхан»  производят  различные  железобетонные 
изделия,  ТОО  СП  «Карал  PLAST»  –  трубы  различного  диаметра  из 
пластмасс,  ТОО  «Завод  Металл  Профиль»  –  металлочерепицу  и 
профилированный лист для кровельных работ. 
Химическая  промышленность  представлена  производственными 
объединениями 
– 
АО 
«Темиртауский 
электрометаллургический 
комбинат»,  ТОО  «Максам  Казахстан»,  действует  сернокислотный  цех 
корпорации  «Казахмыс».  ТОО  «Темиртауский  химико-металлургический 
завод», ТОО «Завод моющих средств Монета Дитерджетс». Выпускаются 
карбиды,  сульфаты,  серная  кислота,  азотные  удобрения,  взрывчатые 
вещества, полимеры стирола, полиуретаны в первичных формах.        
В области успешно реализуются инвестиционные проекты с участием 
иностранных  инвесторов.  В  рамках  Карты  индустриализации  успешно 
реализованы следующие проекты с иностранным участием: «Производство 
запасных  частей  и  сборка  техники  «КазБелАЗ»  ТОО  СП  «КазБелАЗ». 
Страна-партнер  Беларусь.
 
Общая  стоимость  проекта  Проект  запущен  в 
июне 2010 года, его общая стоимость - 10 млрд. 500 млн. тенге. С начала 
запуска  произведено  –  3  единицы  техники  (0,3%).
  ТОО  «ТД 
Азия  Метиз» 
является  организацией  по  производству  стальной  и  оцинкованной 
проволоки составляет 210 млн. тенге. Страна-партнер Россия  
К моменту обретения независимости Республика Казахстан Центральный 
Казахстан подошла с мощной производственно-технической базой. Регион 
располагает мощной производственно - технической базой, богатыми 
природными ресурсами, высоким ростом производства. 

119 
УДК  33.334                                        Тажибекова К.Б. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
Шаметова А.А. (Қарағанды, ҚарМТУ) 
 
ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНДА МЕМЛЕКЕТТІК-
ЖЕКЕМЕНШІК ӘРІПТЕСТІГІН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ДАМЫТУ 
БАСЫМДЫҚТАРЫ 
 
Мемлекеттік-жеке меншік әріптестік механизмін қолдану мемлекетке 
де, бизнесті дамытуға  да бірқатар  артықшылық береді. Жеке  сектор  үшін 
жаңа  инвестициялық  мүмкіндіктер  және  тиісінше  жаңа  кіріс  көздері,  ірі 
жобаларға  қатысу  мүмкіндіктері  туады.  МЖӘ  мемлекеттің  дәстүрлі 
жауапкершілік  салаларында  жеке  меншік  сектордың  ресурстық  және 
зияткерлік әлеуетін пайдалануды болжайды. 
Қазақстанда  МЖӘ  механизмін  қолданудың  заңнамалық  негізі  
концессиялар  шарттары  бойынша  туындаған    өзара  қарым-қатынастарды 
реттеу бөлігінде 1991 жылы салынған.  
«Концессиялар  туралы»  Қазақстан  Республикасының  бірінші  Заңы   
Қазақстан 
Республикасының 
аумағында 
объектілерді 
шетелдік 
инвесторларға  концессияға  берудіңұйымдастырушылық,  экономикалық 
және құқықтық  талаптарын реттеп берді[1]. 
«Жаңа  онжылдық  –  жаңа  экономикалық  даму  –  Қазақстанның  жаңа 
мүмкіндіктері»  2010  жылғы  29  қаңтардағы  Қазақстан  Республикасы 
Президентінің Қазақстан халқына жолдауын іске асыру мақсатында, 2011 
жылғы  29  маусымдағы  №  731  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің 
қаулысымен  2011-2015  жылдарға  арналған  Қазақстан  Республикасында 
мемлекеттік-жеке  меншік  серіктестікті  дамыту  бойынша  Бағдарлама 
қабылданған. 
Жоспарлаудың  кез  келген  кезеңдерінде  МЖӘ  Орталығы  Алматы-
Қапшағай,  Алматы-Хоргос,  Астана-Теміртау,  Үлкен  Алматы  сақиналы 
автокөлік  жолы  (БАКАД),  Ташкент-Шымкент,  Орал-Каменка-Ресей 
Федерациясының  шекарасы  (Озинкада)  автокөлік  жолдарының  құрылысы 
мен  пайдалануы,  зияткерлік-көліктік  және  Төлем  жүйесін  (ЗКТЖ)  енгізу 
және «Астана-Щучинск» автокөлік учаскесін пайдалану, Астананың жаңа 
көлік  жүйесін  құру,  сонымен  қатар  Ақтау  қ.  теміржол  және  автокөлік 
вокзалының  құрылысы  мен  пайдалануы  бойынша  концессиялық 
жобалардың сараптамасын өткізген [2]. 
Бұдан  басқа,  концессия  схемасы  бойынша  жергілікті  атқарушы 
органдарымен келесі концессиялық жобаларға бастама жасалған: Теміртау 
қаласында  бала  бақшалардың  құрылысы  мен  пайдалануы,  көп  профильді 
клиникалық  ауруханалардың,  Қарағанды  қаласында  ТЭЦ-4,  Шығыс-
Қазақстан  облысында  бала  бақшалардың,  сонымен  қатар  қоқым  өңдеуші 
зауыттардың құрылысы. 

120 
Қазақстан  Республикасының  Премьер-Министрінің  2014  жылғы  21 
қаңтардағы  №  20-45/148  тапсырмасын  орындау  үшін,  сонымен  қатар 
денсаулық сақтау саласында мемлекеттік жеке-меншік әріптестік(бұдан әрі 
–  МЖӘ),  сенімгерлік  басқаруға  беру  және  жекешелендіру  жобаларын 
жүзеге  асыру  және  жоспарлау  мақсатында,  Қазақстан  Республикасының 
денсаулық  сақтау  және  әлеуметтік  даму  Министрлігімен  (бұдан  әрі  – 
Министрлік) жергілікті атқарушы орган мекен-жайларына әр айдың 15-не 
дейін  жобалардың  ағымдағы  жағдайы  туралы  ақпарат  беруі  үшін  хат 
жіберілді. 
Қазақстанда  концессиялық  жобаларды  іске  асыру  тәжірибесінің 
болуына  қарамастан,  капиталды  көп  қажет  ететін  объектілерді 
инвестициялау  кезіндегі  тәуекелдерді  бөлу,  мемлекеттік  бюджетті 
жеңілдету және бюджет саясаты ракурсының әлеуметтік мәні (денсаулық 
сақтау,  білім  беру  және  т.б)  жобалардың  іске  асыруға  ауысуы, 
мемлекеттік  меншік  объектілерін  басқару  жұмысына  жекеменшік 
капиталды  тарту  жолымен  оны  басқарудың  тиімді  әдістерін  белгілеу 
сияқты МЖӘ мақсаттары қазіргі уақытта тұтастай стратегиялық деңгейде 
жасалған жоқ. 
МЖӘ-ні одан әрі дамыту жеке инвесторлардың әлеуетін іске асыруға 
және  дамытуға  институционалды  инвесторлардың  қаражатын  тартуға 
және  экономиканың  әлеуметтік  маңызды  секторында  мемлекеттің 
функциясын  сақтауға  мүмкіндік  береді.  Осыған    байланысты 
инновациялық салада МЖӘ стратегиялық басымдықтары мен бағыттарын 
ұсынамыз (сурет 1).  
 
Сурет 1 -  Инновациялық салада МЖӘ стратегиялық басымдықтары 
мен бағыттары 

121 
Суреттен,  МЖӘ  саласындағы  стратегиялық  бағыттардың  басты 
мақсаты халықтың игілік жағдайынынң деңгейін көтеру екенін көруімізге 
болады.  Ол  үшін  бірнеше  бағыттары  іс-әрекеттер  көзделеді: 
интеллектуалды  ресурстарды  дамыту,  жағымды  инновациялық  климат 
құру, инновациялық инфрақұрылымның дамуы және т.б.  
Ендігі  кезекте  осы  МЖӘ  саласындағы  ұлттық  және  аймақтық 
деңгейде  жүзеге  асырылатын  мақсаттар  мен  міндеттерден  құралған 
стратегиялық басымдықтарды қарастырайық.  
Қазақстанда  МЖӘ-ні  табысты  дамыту  МЖӘ  механзмін    келісілген 
және өлшемді түрде қолдану тәсілдері жүйесіне байланысты болады. 
МЖӘ  негізінде  жобаларды  дайындау  және  іске  асыру  үдерістерін 
тиімді  басқару  мен  бақылауды  қамтамасыз  ету  бойынша  міндеттерді 
шешу мақсатында МЖӘ негізіндегі жобаларды дайындау және іске асыру 
үдерістерін  тиімді  басқару  мен  бақылаудың  әдіснамасын  әзірлеу 
бөлігінде  ұсыныстар  енгізілетін  болады.  МЖӘ  мәселелері  бойынша 
мемлекеттік  қызметшілердің  біліктілігін  арттыру  жұмыстары  тұрақты 
негізде жүргізілетін болады [3]. 
2016  жыл  бойы  Қазақстан  Республикасының  Үкіметіне  қажетті 
өзгерістер  кешенін  айқындау  мақсатында  бюджеттік  инвестицияларды 
іске  асыруды  жоспарлауға  арналған  қолданыстағы  тәсілді  талдау 
бойынша  есеп  беріліп  тұрады,  бұл  бюджеттік  инвестицияларды  іске 
асыруды  жоспарлауды  жетілдіру  бойынша  инвестициялық  жобаларды 
жоспарлау  тәртібін  өзгерту  бөлігінде  кейбір  занңамалық  актілерге 
өзгерістер енгізуге мүмкіндік береді. 
МЖӘ саласының дамуын жетілдіру үшін  алға екі қадам қойылады: 
1 қадам – МЖӘ жобаларының  бастамашылығы.  
2  қадам  –  МЖӘ  жобаларын  жоспарлау:  конкурстық  құжаттарды 
қалыптастыру 
және 
конкурсты 
өткізу; 
МЖӘ 
 
жобасының 
тұжырымдамасын  өндеу;  жеке  әріптесті    анықтау  және  МЖӘ    келісімін 
жасау. 
Осы кезде екі инициатива – бастама қолданылады: 
1. Мемлекет  бастамалары: МЖӘ  жобасы тұжырымдамасын әзірлеу.  

жүктеу/скачать 5,75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: