Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

143 
 
мотивации» и при этом выразили свое мнение так: «…надо завести ученика, вызвать интерес у ученика…», 
«…использую  приемы  повышения  мотивации,  чтобы  ребенку  было  интересно  и  весело  учиться…», 
«…использую различные приемы повышения мотивации и считаю, что без этого не обойтись…», «…самая 
главная мотивация «не то что, что я получил», «не то, что умнее», а для того, чтобы научились друг друга 
видеть  и  радоваться  друг  за  друга…».  А  так  же  педагогами  отмечается  важность  «Оценки  как  средства 
повышения  мотивации»:  «…нельзя  механически  ставить  оценки,  надо  разъяснять…»,  «…оценивание  не 
должно  быть  только  с  одной  стороны,  надо  научить  учеников  видеть  себя  со  стороны  и  самооценке…», 
«…обдумываю процесс оценивания…», «…ученик должен понять, что он умеет и гордиться собой…». 
Анализируя высказывания педагогов, мы еще раз убеждаемся в том, что инклюзивное образование 
предъявляет  свои  требования  к  педагогам,  при  этом  не  только  к  профессиональным  качествам,  но  и  к 
личностным. Педагог должен знать возможности всех учеников и дать им развиваться в соответствии с их 
возможностями, а также создавать условия для их полноценного участия в учебном процессе.    
Третье  измерение:  «Определение  общих  компетенций  педагогов,  осуществляющих 
инклюзивное  образование».  В  ходе  исследования  одной  из  наших  задач  стало  определение  общих 
компетенций  педагогов,  осуществляющих  инклюзивное  образование,  где  одним  из  показателей 
рассматривается коммуникация. (см. Таблица 3.)   
Таблица 3. Общие компетенции педагогов, осуществляющих инклюзивное образование 
 
Категория  
Субкатегория 
Показатели 
Ко
м
м
уни
ка
ци
я 
ка
к 
п
ока
за
те
л
ь 
ко
м
пе
те
нт
но
ст
и
 
Коммуникация и управление 
информацией 
Уметь учиться каждый день 
Участвовать в обсуждении своего опыта с другими 
коллегами 
Общение и совместная работа с 
другими специалистами 
В школе должны быть слажена работа «команды» 
специалистов  
Положительное влияние работы двух педагогов в 
классе 
Учитель не должен бояться просить помощи 
Отношения с родителями 
В отношениях с родителями если налажена связь, то 
ребенок будет расти 
Надо заниматься просвещением родителей 
Убедить родителей, что общаясь вместе, можно 
сделать больше для ребенка 
Категория:  коммуникация  как  показатель  компетентности.  В  осуществлении  инклюзивного 
обучения  есть  свои  особенности,  которые  выражаются  в  работе  «двух  педагогов»  в  классе,  в  постоянном 
сопровождении  всего  процесса  специальными  педагогами.  В  связи  с  чем,  нами  была  поставлена  задача  в 
определении  роли  коммуникации  в  осуществлении  инклюзивного  образования.  И  нами  получены 
следующие  данные,  где  педагоги  о  коммуникации  и  управлении  информацией  высказывают  следующие 
мнения: «…надо учиться каждый день…», «…надо проходить курсы повышения квалификации  и отбирать 
для себя  идеи…»,  «…участвую  в обсуждении своего опыта  с  другими  коллегами…». Мнения  педагогов о 
значимости налаженности общении и совместной работы с другими коллегами сводится воедино: «…очень 
хорошо, когда в классе работают два учителя…», «…помощник очень многое замечает, что порой учитель 
упускает…»,  «…когда  работаешь  с  помощником  долгое  время  вместе,  то  уже  понимаешь  друг  друга  «без 
слов»,  «…ты  один  ничего  не  можешь  сделать,  надо  делать  всем  вместе…»,  «…в  школе  должны  быть 
слажена работа «команды» специалистов…», «…учитель не должен бояться попросить помощи…». 
Одним  из  важных  звеньев  в  «команде»  помощи  детям  с  особыми  потребностями  являются 
родители. И от налаженности положительной коммуникации с родителями зависит рост ребенка. По этому 
случаю  педагоги  отмечают  следующее:  «…в  отношениях  с  родителями  если  налажена  связь,  то  ребенок 
будет  расти…»,  «…надо  заниматься  просвещением  родителей…»,  «…надо  говорить  с  родителями  и 
говорить откровенно…», «…убедить родителей, что общаясь вместе, можно сделать больше для ребенка…», 
«…надо  стараться  не  обидеть  родителей,  проявить  понимание,  так  как  им  и  так  трудно,  что  они  имеют 
ребенка  с  особыми  потребностями…»,  «…в  отношениях  с  родителями  необходимы  дипломатические 
умения…» 
Педагогами отмечаются лишь положительные стороны работы команды специалистов, что и на наш 
взгляд является плодотворным в осуществлении инклюзивного образования. Так как, лишь сплоченность и 
направленность  работы  специалистов  моет  привести  к  росту  детей  с  особыми  потребностями,  к  их 
социализации в обществе.  
Вывод:  Исследование  показало,  что  в  осуществлении  инклюзивного  образования  у  педагогов 
должны  быть  развиты  ценностные  ориентации,  профессиональные  и  общие  компетенции.  В  данной 

144 
 
пирамиде  фундаментом  должна  служить  ценностная  ориентация  педагога,  выраженная  через 
направленность  личности,  отношения  к  окружающему  миру  и  людям  как  к  ценности.  Для  педагога  сама 
система  инклюзивного  образования  уже  является  ценностью,  т.к.  данная  система  выступает  за  равные 
возможности всех детей. Личность  ученика, вне зависимости от его психофизиологических возможностей, 
выступает как наивысшая ценность и все действия педагога направлены на рост и развитие ребенка. 
Следующим  блоком  пирамиды  служат  профессиональные  компетенции,  отражающие  знания  и 
умения  педагога,  необходимые  для  осуществления  инклюзивного  образования.  Для  плодотворной 
педагогической  деятельности  педагогам  необходим  синтез  знаний  в  области  преподавания  и  развитые 
личностные  качества.    Инклюзивное  образование  требует  умений  качественной  дифференциации  и 
индивидуализации,  а  так  же  четкого  планирования    процесса  обучения  с  учетом  возможностей  учеников. 
Умения  стимулирования  деятельности  учеников,  повышение  мотивации  является  одной  из  главных 
составляющих профессиональной компетенции педагогов инклюзивного образования.  
Если  традиционное  обучение  строилось  между  субъектами  процесса  обучения  «педагог-ученик-
родитель»,  то  инклюзивное  образование  строит  отношения,  где  для  плодотворной  деятельности  ученика 
налажена  работа  «команды»,  которая  включает  педагога,  помощника  педагога,  психолога,  специальных 
педагогов  и  родителей,  роль  которых  возрастает.  От  налаженности  коммуникации  между  данными 
субъектами, от их умения сотрудничать друг с другом будет зависеть эффективность процесса обучения.   
 
Литература 
1.
 
Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011 – 2020 годы № 1118 
от 07.12.2010. 
2.
 
Teacher  education  for  Inclusion  across  Europe  –  challenges  and  opportunities.  European  Agency  for 
Development in Special Needs Education, 2011 
3.
 
De Boer A., Pijl S.J., Minnaert A. Regular primary schoolteachers‘ attitudes towards inclusive education: a 
review  of  the  literature.  //International  Journal  of  Inclusive  Education.  -  2011.  -  Vol.  15,  Iss.  3.  -  P.  331  – 
353.  
 
 
 
 
ӘОЖ 343.21.7 
 
МЕНШІККЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ТЕРГЕУ ӘДІСТЕМЕСІ 
Шалдарбекова М.Б., Тілегенова Ж.К., Қозыбакова С.А. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 
 
Резюме 
Против  собственности  преступление  который  делал  человек,  несет  ответственность  по  уголовному 
кодекса в установленном порядке 
Summary. 
Against  property  crime  which  did  person,  has  responsibility  on  penal  code  in  accordance  with  the  established 
order 
 
Меншікке  қарсы  қылмыс-мҥліктің  меншік  немесе  ӛзге  иеленушісіне  залал  келтіре  отырып  немесе 
залал келтіру қауіпін тудырумен байланысты қылмыстық кодексте кӛзделген нысандар арқылы жасалатын 
қасақаналық  іс-әрекеттерді айтамыз. 
Меншік иесі ӛзіне тиесілі  мҥлікке қатысты ӛз қалауы бойынша кез келген әрекеттер жасауға, соның 
ішінде  бҧл  мҥлікті  басқа  адамдардың  меншігіне  беріп,  иелігінен  шығаруға,  ӛзі  меншік  иесі  болып  қала 
отырып, оларға мҥлікті иелену, пайдалану және оған билік ету жӛніндегі ӛз ӛкілеттілігін тапсыруға, мҥлікті 
кепілге беруге және оған басқа да әдістермен ауыртпалық тҥсіруге, оларға ӛзгеше тҥрде билік етуге қҧқылы. 
Меншікке  қарсы  жасалған  кейбір  қылмыстарда  қылмыс  қҧрамының  объективтік  жағының  міндетті 
тҥрдегі элементті қылмыс жасаудың тәсілі (кҥш қолданып немесе қолданбай, жасырын немесе ашық) болып 
табылады. 
Сондықтан заң шығарушы қазіргі қолданып жҥрген қылмыстық заңда мҥлікке қарсы қылмыстардың 
мынадай  нысандарын  атап  кӛрсеткен:  ҧрлық  (175  бап);  тонау  (178  бап);  қарақшылық  (179  бап);  алаяқтық 
(177  бап);  сеніп  тапсырылған  бӛтен  мҥлікті  иеленіп  алу  немесе  ысырап  ету  (176  бап);  (    б)  қорқытып 
алушылық (181 б ?) 
Ҧрлықты тергеу әдістемесі 
Қазақстан  Республикасының  Қылмыстық  Кодексі  –  175  бабына  сай,  ҧрлық  бӛтен  мҥлікті  жасырып 
ҧрлау болып ҧғындырылады. 
Бҧл жеке меншікке қарсы кең тараған қылмыс.  

145 
 
Объект – меншік. 
Объективтік жағы – бӛтен мҥлікті жасырын ҧрлау. 
Субъект – 14 жасқа толған тҧлға. 
Субъективтік жағы – тікелей қасақаналық. 
Ҧрлық заты – ақша, бағалы бҧйымдар,  тауарлар және тағы басқа болып табылады. 
Ҧрлықты тергеу кезінде бастапқы екі тҥрлі тергеу әрекеттері айқындалады.  
А) Ҧсталынған, қылмыс жасаған сезікті тҧлға. 
Бҧл тергеу жағдайында болған қылмысқа тҧлғаның қатыстығын кӛрсететін дәлелдемелерді жинаумен 
қорытындыланады.  Тергеушінің  келесі  әрекет  бағдарламасы  ерекше:  сезіктікті  ҧстау,  жеке  тінту,  қажет 
болғанда  куәгерлендіру;  оқиға  болған  жерді  қарау;  жәбірленушілерді  немесе  материалды  жауапты 
тҧлғаларды  және  куәгерлерді  жауаптау;  сезіктікті  жауаптау;  сезіктінің  тҧрғын  орнын  тінту,  куәгермен 
беттестіру. 
Б) қылмыс жасалды деп сезіктелген тҧлға ҧсталмаған, бірақ оның тҧлғасы жайында анықталған дәлел бар. 
Тонау мен қарақшылықты тергеу әдістемесі 
Тонау - бҧл бӛтен мҥлікті ашық ҧрлау. 
Қарақшылық,  яғни  бӛтен  мҥлікті  ҧрлау  мақсатында  шабуыл  жасауға    ҧшыраған  дамның  ӛмірі  мен 
денсаулығына қауіпті кҥш кӛрсету мен немесе тікелей осындай кҥш қолданамын деп  қорқытумен ҧштасқан 
шабуыл жасау. 
Тонау 
Объект – меншік, адамның жеке басы. 
Объективтік жағы – бӛтен мҥлікті ашық ҧрлау. 
Субъект – 14 жасқа толған тҧлға. 
Субъективтік жағы – тікелей қасақаналық.. 
Қарақшылық 
Объект – меншік, адамның ӛмірі мен денсаулығы. 
Объективтік жағы – адамның ӛмірі мен денсаулығына қауіпті кҥш кӛрсету, кҥш кӛрсетемін деп қорқытумен 
ҧштасқан шабуыл жасау. 
Субъект – 14 жасқа толған тҧлға. 
Субъективтік жағы – тікелей қасақаналық. 
Аса  қауіпті  қарақшылық  шабуылдар  банктерге  (ақша  айырбастау  бӛлімдеріне,  банк  филиалдарына, 
бӛлімшелеріне) кассирлерге, инкасатрларға қарулы шабуыл жасаумен жасалады. 
Тонау мен қарақшылықты тергеудің бастапқы кезеңінде кӛбінесе мынандай тергеу тҥрлі жағдайларды 
қалыптасады.  
А) тонаған немесе қарақшылықпен шабуыл жасаған сезікті тҧлға қылмыс болған жерде немесе оның 
болуынан кейін ҧсталуы. 
Осы  жағдайда  тергеудің  әрекет  жоспары  мынандай:  сезіктіні  ҧстау,  оны  жеке  тінту,  қажет  болған 
жағдайда куәгерлендіру, жәбірлеушілерді жауаптау, қажет болғанда оның киімін қарау және куәгерлендіру; 
оқиға  болған  жерді  қарау;  сезіктіні  жауаптау;  сезіктінің  тҧрақты  мекен  жайын  тінту;  кӛрген  куәгерлерді 
жауаптау; беттестіру жҥргізу,сот - медициналық, криминалистикалық және басқаа сараптаманы тағайындау; 
Б)  қылмысты  жасаған  сезікті  тҧлға  ҧсталған  жоқ,  бірақ  тергеушіде  іздестіру  мен  ҧстауды  шешетін 
дәлел бар. 
Бҧл  жағдайда  бастапқы  тергеу  әрекетінің  реті  мынандай:  жәбірленушіден  жауап  алу  сезіктіні 
жауаптау,  куәгерлендіру  және  киімін  қарау;  оқиға  болған  жерді  қарау,  куәгерлерді  жауаптау,  сот 
сараптамаларын тағайындау; жедел іздестіру іс-шараларын жҥргізу. 
В) қылмыс істеген тҧлға туралы мәлімет қҧқық қорғау органдарында жоқ. 
Бҧл  жағдайда  бастапқы  тергеу  әрекетінің  басқа  жоғарыда  аталған,  сезікті  тҧлғаларды  анықтаумен 
ҧрланған затты іздестіруге бағытталған жедел іздестіру іс-шаралары қолданылады. 
Алаяқты тергеу әдісі 
Алаяқтық  –  бҧл  бӛтен  мҥлікті    ҧрлау  немесе  бӛтен  мҥлікке  қҧқықты  алдау  немесе  сенімге  қиянат 
жасау арқылы алу. 
Объект -  меншік. 
Объективтік жағы  –  бӛтен мҥлікті ҧрлау, бӛтен мҥлікке  қҧқықты  алу, сенімге  қиянат жасау арқылы 
алу. 
Субъект – 16 жасқа толған тҧлға. 
Субъективтік жағы – тікелей қасақаналық, пайдакҥнемдік мақсатта. 
Алаяқтық  туралы  істерді  тергеуде  жҥргізетін  сот  сараптаманың  кешені,  алаяқтық  тәсілі  мен  оны 
анықтауға  жататын  кӛлемді  мән-жағдайларға  байланысты.  Қылмыскерді  әшкерелеу  ҥшін:  сот  физикалық 
сараптамасы  (материалды  тану);  сот-бухгалтерлік  сараптамасы,  сот-химиялық  сараптамасы,  сот-
тауартанымдық  сараптамасы,  сот  материалдық  сараптамасы,  криминалистикалық  сараптамасы 
(фактилоскопия, трисология, қолжазбатанушы) жҥргізіледі. 
Қорқытып алушылықты тергеу әдісі. 

146 
 
Қорқытып  алушылық,  яғни  бӛтен  мҥлікті    немесе  мҥлікке  қҧқықты    беруді  немесе  бҥлдірумен 
қорқыту  арқылы  мҥліктік  сипаттағы  басқа  да  іс-әрекеттер  жасауды  талап  ету,  сол  сияқты  жәбірленушіні 
немесе  оның  жақындарын    масқаралайтын  мәліметтерді  таратумен,  не  жәбірленушінің  немесе  оның 
жақындарының мҥдделеріне елеулі зиян келтіруі мҥмкін, ӛзге де  мәліметтерді жариялау. 
Қорқытып алушылықты кӛбінесе  ҧйымдасқан қылмыстық топ жасайды, адамдарды кепілге де алуы 
мҥмкін.  Қылмыскерлер  жан-жақты  дайындалады,  жәбірленушінің  материалдық  жағдайын,  байланысын, 
ӛмір сҥру жағдайын анықтап алады.  
Қорқытып алушыларды 2 топқа бӛлуге болады:  
1)
 
ҧйымдасқан қылмыстық топтың мҥшелері; 
2)
 
коммерциялық және қҧқық қорғау органдарының қызметкерлері. 
Қорқытып алушылардың жәбірленушілерін де 2 топқа бӛлуге болады: 
1)
 
заң бҧзушы азаматтар, коммерциялық іспен айналысатындар, мемлекеттік қызметкерлер 
2)
 
пара алушылар, заңсыз мәмле жасаушылар, заңсыз ақша жасау, жасау кезіндегі делдалдар, 
финанстық пирамидалардың ҧйымдастырушылары. 
Объект –меншік, адамның басындағы ар-ожданы, қадір-қасиеті, жеке дербестігі. 
Объективтік жағы – бӛтен мҥлікті немесе мҥлікке қҧқықты беруді талап ету. 
Субъект – 14 жасқа толған тҧлға. 
Субъективтік жағы – тікелей қасақаналық, пайдакҥнемдік мақсат. 
Бӛтен мҥлікті ӛз иелігіне ӛткізудегі немесе жҧмсап жіберу барысындағы тергеу әдістемесі 
Иеленіп алу немесе ысырап ету, яғни  кінәлі адамға сеніп тапсырылған  бӛтен мілкті ҧрлау. Кӛбінесе 
қылмыстық  жолмен  иеленудің  қҧралына  ақша  қаражаттары,  сондай-ақ  шет  ел  валютасы,  чек  кітапшалары 
немесе карточкалары, облигациялар, акциялар, сертификаттар жатады. 
Бӛтен  мҥлікті  иелену    немесе  жҧмсау  туралы  істер  бойынша  тергеудің  бастапқы  этабында    пайда 
болған екі жағдайды бӛлуге болады: 
1.
 
Іс  жедел  іздестіру  іс-шараларының  саладарынан  пайда  болады,  тергеудің  жҥргізілуіне  қызығушы 
тҧлғалар істің қозғалғандығын білмейді. 
Бҧл  жағдайда  мынандай  бастапқы  тергеу  әрекеті  сипатталады:    орнында  ҧстау,    ҧсталғандардың  ӛзіндік 
тінтулері, олардың жҧмыс орындары мен тҧрғын жерлерін тінту, мҥлікті қамауға алу, сезіктілерді жауаптау, 
қҧжаттарды,  заттарды  алу  мен  қарау,  алаң  мен  қҧралдарды  қарау,  куәгерлерді  жауаптау,  инвентаризация 
мен ревизияны ҧйымдастыру, тану органдарына жедел іздестіру іс- шараларын ӛткізуді тапсыру. 
2.
 
Қызығушы тҧлға белгілі тергеуге дейінгі тексеруді ӛткізгеннен соң істің қозғалуы. 
Тергеуге сот сараптамалары кӛп кӛмегін тигізеді. 
 Иеленіп  алу  немесе  ысырап  ету  туралы  істер  бойынша  мынандай  сараптамалар  жҥргізіледі: 
бухгалтарлік  сараптама,  сот  тауартану  сараптамасы,  сот-техникалық  сараптамасы,  финанстық-
экономикалыҧ сараптама, қҧжаттарды техника криминалдық сараптамасы. 
Объект – меншік, мҥлікті иелену, пайдалану, оған билік ету жӛніндегі қоғамдық қатынастар. 
Объективтік  жағы  –  иеленіп  алу  немесе  ысырап  ету,  яғни  кінәлі  адамға  сеніп  тапсырылған  бӛтен 
мҥлікті ҧрлау. 
Субъект – 16 жасқа толған, заңды тҥрде мҥлік сеніп тапсырылған тҧлға. 
Субъективтік жағы -  тікелей қасақаналық. 
 
Әдебиеттер 
1.
 
А.Н.Ағыбаев Қылмыстық қҧқық (жалпы бӛлім)Алматы жеті жарғы 1999 ж 
2.
 
 ҚР  Жоғарғы Сот  Пленумы «Бӛтен  мҥлікті  ҧрлауды  саралаудың  кейбір  мәселелері  туралы»      қаулысы 25. 
07. 1996 ж Астана, Елорда. 62 б. 
3.
 
Қазақстан  Республикасы  Жоғарғы  Сотының  №18  нормативтік  қаулысы,  2001  жылғы  13  желтоқсан. 
«Соттардың  сыбайлас  жемқорлыққа  байланысты  қылмыстық  істерді  қарау  практикасы  туралы». 
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені, № 12 
4.
 
Т.Ә.Бапанов Қылмыстық қҧқық (ерекше бӛлім) Алматы жеті жарғы 2001 ж 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

147 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМДІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ МӘДЕНИЕТ ПЕН 
ӚНЕРДІҢ МАҢЫЗЫ 
 
ЗНАЧЕНИЕ КУЛЬТУРЫ И ИСКУССТВА В ФОРМИРОВАНИИ КАЗАХСТАНСКОГО 
ПАТРИОТИЗМА 
 
THE MEANING OF ART AND CULTURE IN THE FORMATION OF KAZAKH PATRIOTISM 
 
ӘОЖ 2-335 
 
ҚАЗАҚ ОЙШЫЛДАРЫ ЕҢБЕКТЕРІНДЕГІ РУХАНИЛЫҚ ПЕН АДАМГЕРШІЛІКТІҢ  
ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ КЕЙБІР  АСПЕКТІЛЕРІ 
 
Абдуллина Ж.А. Ибраева Н.А. 
М.Әуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан  
 
Әрбір  ҧлттың  оның  жеке  шаруашылығына  негізделген,  ӛз  кезегінде  оның  салт-дәстҥрінен, 
адамгершілік  нормасы  мен  ӛмір  сҥру  тәртібінен  туындайтын  жеке  ӛзіне  тән  ӛмірі  болған  және  болады. 
Әрине, ешқандай ҧлт айналасындағы қоршаған ортадан толықтай дербес  оқшау ӛмір сҥрмейді. 
Мәдени  қарым-қатынас  және  жалпы  әлеуметтік  мәдени  кеңістік,  сонымен  қатар,  кешегісіз  бҥгінгі 
мәдениет болмайтыны тәрізді, уақыт та негізгі факт болып табылады.  
Қазақстанда  да  әлеуметтік  ӛмір  болғаны  рас.  Және  оның  әлемдік  әлеуметтік  тәжірибелердің 
ықпалынсыз дамымағандығы да айдан анық. Сондай-ақ ӛзіне тән қайталанбас ережелері,  қазақтың кӛшпелі 
ӛміріне  де байланысты. Қазақ халқының рухани келбетінің қалыптасуына  исламның таралуы айтарлықтай 
ықпал етті. Ойшылдар исламды   негізгі ашылу деп есептеді және есептеп келеді. 
Шығыстың  ҧлы  ойшылы  Әбу  Насыр  әл-Фараби  тҧлғаның  ӛз  әрекеті  мен  оның  дамуы  жӛнінде 
сындарлы  тҧжырым  қалдырған  –  шығыстың  ҧлы  ойшылы.  Оның  сана  туралы  ілімінде  сана 
сарқылмайтындығымен  сипатталып,  ол  әлеуеттене  отырып,  бардың  мәнін  тҥсінуге  әкеледі  деген  ой 
айтылады.  Оның  «Бақытқа  жол  сілтеу»  атты  трактатында  адамның  ӛмірден  кеткеннен  кейінгі  баянсыз 
бақыты  туралы  емес,  тірі  адамның  бақыты  туралы  сӛз  етіледі.Оған  сӛз  ету  ҥшін  адам  ӛзін-ӛзі  жетілдіруі, 
қиын    жолдарданӛтуі  тиіс  екені  кӛрсетіледі.  Сондықтан  бақытқа  барар  жолдардың  бірі  –  адамның 
интеллектуалдық  жағынан  дамуы  екеніне  тоқталады.  Бҧл  еңбектегі  біз  ҥшін  маңызы  бар  мәселе  –  ойдың, 
интеллектінің дамуы логикалық жаттығулар мен сабақтар нәтижесінде жҥзеге асады, тек солар арқылы адам 

148 
 
айналадағы ақиқатты танып біледі, жетіледі, адамның шығармашылық әлеуеті де жоғары ойлау әрекетінде 
және оны ҧдайы жаттықтыру барысында іске қосылып, ӛз ӛнімін беретіндігі турасындағы тҧжырым [1]  
Қазақтың  ҧлы  ағартушы-энциклопедисті  Әл-Фарабидің  философиялық  еңбектерінде  (870-950)  оның 
педагогикалық  кӛзқарастары  ерекше  кӛңіл  аудартады:  оқу,  тәрбие,  мадақтау,  мәжбҥрлеу,  бақыт,  білім, 
дағды, әдет т.б. Әсіресе, осы категориялардың кейбіреулеріне анықтама  беруге талпынысын айтуға болады. 
Мысалы, тәрбие - бҧл оның пікірінше білімге негізделген, этикалық жҥйемен және ӛнерімен адамды жасау 
тәсілі.  Рас,  қазіргі  таңда  бҧл  анықтама  ғылыми  тҥрде  толықтырылған,  бірақ  бҧл  сол  уақыттың  ӛзінде 
актуальды  болғандығы  анық.  Әл-Фараби  пікірінше,  тәрбиенің  мақсаты-жеке  тҧлғаның  бойында  жағымсыз 
қылықтарды жойып, оның жағымды қасиеттерін қалыптасуына жағдай жасау, жолын кӛрсету. Данышпан ӛзі 
сезім органдарының ҧшқыр ой, есте сақтау, бақылау, білімге деген қҧштарлық, тамақ және сусынға шек қоя 
білу, шындықты сҥю және ӛтірікке деген жиіркеніш, қайсарлық, шынайылық тәрізді қасиеттерді ӛзіне сәтті 
біріктіре  білген  адам  ғана  нағыз  тәрбиеші  және  тәлімгер  бола  алатындығын  данышпан  ерекше  атап 
кӛрсетеді.  
Әл-Фараби  адам  ӛмірінің  мақсаты  ретінде  бақыт    туралы  ілімнің  біліммен  тығыз  байланыстығын 
сипаттайды.  Бақыт  -  Әл-Фарабидің  адамгершілік  туралы  кӛз-қарастарының  негізгі  категориясы  және 
шығармаларының  ӛзегі.  Әл-Фарабише,  бақыт  -  адам  ӛзі  инстинктивті  тҥрде  талпынатын  қандай  да  бір 
кемелденген кезең. 
Бақыт, адам ӛзімен ӛзі бір гармонияда ӛмір сҥру ҥшін қажет. Адам ӛмірі қоғамдық қҧндылыққа ие.  
Әл-Фараби  индивидтің  қоғамдық  жағдайын  ескере  отырып,  бір  жағынан  табиғи  қабілеттілікпен, 
екінші  жағына  тәрбие,  білім  және  ерік-жігердің  қатынасы  туралы  мәселе  қояды.  Нәтижесінде  физикалық 
және рухани қасиеттері ҥндескен, мықты  тҧлға, ақыл,  қиялға бай, ҧшқыр ой, анық сӛйлеу тәрізді дамыған 
тҧлға  қалыптасады.  Әл-Фарабидің  әлеуметтік-этикалық  кӛзқарастарының  барысында  адамгершілік  және 
тҧлғаның  адамгершілік  тәрбиесі  туралы  мәселелер  негізгі  орын  алады.  Фараби  ойынша  білім  -  бақыт  пен 
нағыз ізгілікке жетелейтін, адам бойында адамгершілік және интеллектуалды дағдыларды қалыптастыруда 
сенімді  жетекші.  Адам  байдың  байлығын  нҧрландырады  және  кедейдің  мҥсәпірлігін  жасырады  деп 
есептейді  Әл-Фараби.  Адам  тҧлғасын,  ойшыл  ең  жоғарғы  қҧндылық  ретінде  қарастырады.  Этика-
эстетикалық  нормаларды  ол  алдын-ала  қалыптасқан  тылсым  кҥшпен  емес,  адамдардың  кҥнделікті  ӛмірде 
жиналған ережелерімен тҥсіндіреді.  
Адам  ақылына  деген  сенім  Әл-Фарабиге,  адамның  кемелденуі  оның  қадір-қасиеті,  индивидтің  жеке 
ӛмірінде  ғана  емес,  ҧжымдық  қарым-қатынаста  жинақталып  қалыптасуына  мҥмкіндік  алатындығын 
кӛрсетеді. Сонымен қатар Әл-Фараби адамның табиғи сыртқы әдемілігіне де кӛңіл бӛледі. «Жақсы әдет пен 
ақыл кҥші- кемелденген адамның(тҧлғаның)  негіз қадір-қасиеті». Адамгершілік пен ақыл-ой мҥмкіндіктері 
Әл-Фарабише,  тҧлғаны  кӛркемдейтін  эстетикалық  қҧндылықтар.  Танып  білуде  Әл-Фараби  бірінші  және 
негізгі  орынға  ақылды  қояды.  Ақыл-ой  адамға  қажетті  және  пайдалы  іс-әрекеттерге  бағыттайды  және 
басқарады. Ізгілік пен зҧлымдықты таңдау адамның еркіне байланысты - ерікті саналы тҥрде басқара білген 
жағдайда,  ол  адамға  дҧрыс  жолға  бастау  береді.  Физикалық  кемел,    интелектуалды  даму  және  жоғары 
этикалық және эстетикалық қасиеттер - міне, осылар, нағыз кемеліне жеткен адамның, тҧлғаның белгілері. 
Адам  қабілеттерін  бағалауда,  Әл-Фараби  сыртқы  әдемілік  пен  ішкі  (рухани)  дҥниені  діни  ҧғымдармен 
байланыстырмайды.  
Әл-Фарабиді танып-білуде әлеуметтік-теориялық ізденіс туындайды: бақыт - адам ӛмірінің мақсаты. 
Бҧл  ӛмір  -  ҥнемі  ӛзгеріп  отыратын  және  тҧрақсыз,  пайда  болу  және  жойылу  ӛмірі  болғандықтан  бақытты 
тҧрақты ӛмір - ақыл-ой  әлемінен іздеу керек. 
 Мҧсылман  әлемінің  алғашқы  халифтерінің  бірі  ХазретАли  (Али  ибн  Әбу  Талиб),  VII  ғасырда  ӛмір 
сҥрген,  шәкірттері    сынап  кӛрмекші  болады.  Осы  мақсатта  он  кісінің  әр  қайсысы  халифке  бірдей  сҧрақ 
қоюға  уәделесіп  алады:  «Бҧл  ӛмірдегі  жоғарғы  қҧндылық  байлық  па,  әлде  білім  бе?»  Егер  осы  сҧраққа 
Хазрет он тҥрлі жауап бергенде ғана ол нағыз халиф атағына лайық деп есептейді. Бҧл сҧраққа ХазретАли 
ӛз философиясымен қарап, оны әр тҧрғыдан қарап, тҥрлі жауап берді. Бірақ бҧл ізденісте он жауаптың тек 
ҥшеуі ҧсынылады: 
 
Білім сені қорғайды, ал байлықты ӛзің сақтайсың, сондықтан білім қҧнды, артығырақ. 
 
Білім достар жинайды, ал байлық дҧшпан санын кӛбейтеді. 
 
Білімді іздеген сайын, жинақталады.  
Білімді қанша жҧмсасаң да оның деңгейі кӛбеймесе, азаймайды. Байлықты кӛзсіз таратсаң, кедейлік 
пен мҧқтаждыққа алып келеді. Міне сондықтан да білім байлықтан қҧнды, басым, артық.  
Кӛріп  отырғанымыздай,  халық  адами  қасиеттер  негізі  болып  табылатын  тәрбиенің  жалпы  адами 
мақсаттарын таныды, мойындады. 
Ӛз  заманында  сан  алуан  ғылым  салаларын  меңгерген  ғҧлама  ақын  Жҥзіп  Баласағҧн  ӛзінің    «Қҧтты 
білі»  атты  дастанында  жан-жақты  дамыған  адамды  сипаттауда  «толық  пішімді»  ҧғымын  қолданып,  оған 
жетудің бірден-біржолы ғылым мен білім екенін атап кӛрсеткен. Адамның ақыл-парасаты барлық нәрсенің 
мән-мағынасын тҥсінуге қабілетті деген пікір айтқан [2,87] 
Қазақстанның  ерте  орта  ғасырдағы  жазба  деректері  арасында  Жҥсіп  Баласағҧнның  «Қҧтты  білік» 
трактаты  ерекшеленеді.  Трактат  авторы,  жоғары  ізгілік  қасиеті  жанҧя  тәрбиесімен  ҥлгілі  келетіндігін 

149 
 
кӛрсетеді.  Балаларды  ӛзін-ӛзі  ҧстау  дағдыларына  ҥлкенді  сыйлау,  кішіге  ізет  және  отбасы  мен  ата-ана 
абыройын сақтауға жастайынан ҥйрету керек.  
Ал трактатты оқи келе ӛзегі білім алуға шақыратындығын     тҥсінуге болады. Егер адам болам десең,  
білім ал. Білімсіз адам - кӛргенсіз, ақыл қайда болса - қҧрмет сонда.  
Ғҧлама тҥсінігінше, бақыт мәселесі,  адамның ӛмір сҥру салтына байланысты. Адам ӛледі, бірақ оның 
ісі мәңгі.  
Ж.Баласағҧн  ӛлімнен  кейін  ӛмірдің  болмайтындығы  сияқты  шешімі  жоқ  жағдай  болмайды  деп  ой 
тҧжырымдайды.  Бірақ,  «егер  адам  ӛз  ҧрпағына  пайда  әкелетін,  дҧрыс  мҧра  қалдырған  болса,  онда  оның 
жаны  бала  тәрбиесінде  ата-аналарға  тәлім,  қҧнсыз  педагогикалық  мҧра  қалдырғаны.  Егер  бала  жағымсыз 
мінезімен  ерекшеленсе,  онда  мейірімді  адамдарға  қауіп  бар  екендігі  сӛзсіз.  Адам  ӛз  ӛмірінің  мәнін  тҥсіну 
ҥшін, ол адамгершілік тәрбиесін алу қажет. Ата-аналар ер баласына, ол ең алдымен отбасы иесі және ҧрпақ 
жалғастырушы  екендігін  бойына  сіңіріп  ӛсіруі  қажет.  Бҧл  ата-ананың  ең  басты  міндеті.  Әр  халықтың 
адамгершілік келбеті - ата-ана мен ҥлкенге қҧрмет және ізет кӛрсете білу. 
Ж.Баласағҧн туа біткен шындыққа,  қайырымдылыққа ерекше кӛңіл бӛлді: шындық - бақыт, ал бақыт 
негізі - ҧстамдылық.  
Шындықтың  негізі  –  адамгершілік.    Қорытындылай  келе,  Ж.Баласағҧн  шығармаларының  негізгі 
мотиві    -  ата-аналардың  бала  тәрбиесіндегі  жауапкершілігі,  ӛз  ата-аналарын  қҧрметтейтін,  солар  ҥшін 
ӛздерін қҧрбан ететін, жігерлі, мейірімді ҧрпақ тәрбиелеу. 
Ерте  тҥрік  жазбаларындағы  келесі  еңбек-«Диуани  Лҧғат-ат  тҥрік»,  ХІ  ғасыр  қазақ  даласының 
ғҧламасы  Махмҧт  Қашқари  еңбегі.  «Сӛздік»  фальклорды  материалында  (мақалдар,  жаңылтпаштар,    басқа 
аңыздар) этикалық-педагогикалық және моральді-психологиялық мазмҧнға негізделген қҧнды ойларға толы.  
Кӛне  тҥркі  жазба  деректері  адамның,  әсіресе  қарапайым  халықтың  жер  ӛңдеушілер,  мал 
бағушылардың  рухани  тазалығы мен тәрбиесін ӛзек етеді.  
М.Қашқари 
адамның 
рухани, 
адамгершілік  негізіне  бағытталған,  тҥркілердің  қоғымдық  ӛмірінің  негізгі  бағытын  кӛрсетті:  адам  және 
әлемнің  бірігуі  туралы тҥсінігі, индивид және әлем, білім, жан және тән, жҥректің тығыз байланысы.    Бҧл 
жол адамгершілік (рухани аспектілері жоғары тҧратын  тҥріктер ҥшін негізгі жол болып табылады. Мҧның 
бірден-бір себебі, тҥріктердің табиғатқа жақындығы және онымен бірге екендігін сезінуі. 
 
 

жүктеу/скачать 5,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: