Литература
1.
Технологии создания и использования научно-образовательной информации в сети электронных
библиотек: Тўплам /Масъул муҳаррир М.А. Раҳматуллаев. – Т.: E-LINE, 2013. – 130 б.
2.
Rakhmatullaev M. Libraries in Uzbekistan: Past, Present and Future Libraries in the Early 21
th
Century. Volume 1,
An International Perspective. ISBN 978-3-11-027056-3. Boston/Berlin. Printed in Germany. 2012 , 375-386 pp.
3.
Рахматуллаев М.А. , Каримов У. Ф. , Мухамадиев А. Аавтоматизированная система корпоративных
информационно-ресурсных центров (KARMAT-M). Изд. Национальной Библиотеки Узбекистана. Ташкент.
2009. с. 75.
4.
Рахматуллаев М.А. Модели корпоративной информационно-библиотечной сети В сборнике «Новости
науки Казахстана». Научно-технический сборник . Алматы. НЦ НТИ. вып. 3-4 .2012. с 9-17.
5.
Рахматуллаев М.А. Информационно-библиотечная кооперация как важный фактор культурного
взаимодействия народов Средней Азии. Независимый Казахстан глазами зарубежных экспертов.: Книга-
альбом на казахском, русском и английском языках.,/ С.Ф.Мажитов – Алматы : «Казак энциклопедиасы» ,
2011 – 440 с. 24 с. цв. илл.
УДК 74: 355.233. 231.1
ВЛИЯНИЕ ДЕКОРАТИНОЕ ПРИКЛАДНОГО ИССКУСТВА НА ФОРМИРОВАНИЕ
КАЗАХСТАНСКОГО ПАТРИОТИЗМА МОЛОДЕЖИ
190
Сабденова А.О
Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауезова, Шымкент, Казахстан
Түйіндеме
Мақалада ұлттық жастарға патритоттық тәрбие беруде ұлттық сәндік қолданбалы ӛнердің әсері
жӛнінде мәліметтер берілді. Сонымен қатар, сәндік қолданбалы ӛнер шығармаларының патриоттық тәрбие
берудегі рӛлі ашып кӛрсетілді.
Summaru
The article includes a meaning of decorative applied art in training of kazakhstan youth.The point and role are
found in patriotic training of young people in creative works.
А посему невероятно, на наш взгляд, постичь природу и глубину патриотизма без понимания
природы и глубины этого вопроса. Вероятно, прежде чем начинать рассуждать о корнях патриотизма, о его
сущности и глубине, необходимо выяснить значение этого слова. Все словари дают нам одинаковое
определение понятия «патриотизм» - любовь к Родине. То есть патриотизм есть термин многосложный
состоящий как минимум из двух понятий: любовь и Родина. Но ведь каждый человек вкладывает разное
понимание любви и Родины. Поэтому нет ничего странного в том, что мы сегодня вычленяем разного толка
и уровня развития патриотов. Есть те, которые любят Родину для себя, есть себя для Родины, есть себя и
Родину, как единое целое. Но любить свою Родину невозможно без любви к своей семье, к своим детям, к
своим друзьям и близким, а также к родной культуре и искусству.
В современных условиях культура и искусство Казахстана играет всевозрастающую роль в
формировании идентичности, гражданственности, патриотизма казахстанцев. Всегда на крутых изломах
развития, когда в обществе происходит резкая смена идеалов, парадигм, ценностей, вызывающих
напряженность, кризисы и смуты, стабилизирующим, консолидирующим началом, цементирующим
общество, выступает культура и искусство.
Особое значение в патриотическом воспитании занимает уважение к национальным традициям, что
свидетельствует о силе и достоинстве казахстанского народа, является проявлением нашей высокой
гражданственности, формирует чувство общности нации. Молодой гражданин Казахстана, по мнению
Главы государства, должен быть образованным, открытым мировым инновациям и в то же время не
забывающим о своих корнях, традициях, обо всем лучшем, что отличает жителей именно нашей страны.
Молодежь должна остаться носителем своей родной культуры и искусства, ее нужно обогащать, но не
обезличивать. В руках молодых — будущее общества. Ведь они будущие хозяева нашей Родины. Именно
молодое поколение будет определять будущее нашей республики в XXI веке. Обычно в народе говорят: что
посеешь, то и пожнешь .
У каждого человека в сердце должно биться святое чувство любви к культуре своей Родины. Начиная
с первой тысячелетия нашей эры решающую роль в становлении степной культуры сыграли тюркские
племена, что позволяет говорить о некоей культурной ценности тюркской кочевой культуры. Культура
казахов является прямой наследницей кочевых традиций, развивавшихся в степи на протяжений почти трех
тысяч лет. На территории Казахстана издревле изготовлялась мелкая пластика из камня, кости, керамики,
металла, посуда из глины, дерева и кожи, стекло, получили распространение резьба по дереву, кости,
камню, обработка и тиснение по коже, чеканка, плетение циновок. Развивалось художественное литье из
олова и бронзы. Создавалось множество видов оружия: боевые топорики, секиры - ай-балта, лук - садак,
колчан - корамсак. Орнаментальное мастерство проявилось в кузнечном деле. Бытовало художественное
плетение из чия. С древнейших времен в Казахстане известна вышивка. Узор в вышивке создается
разноцветными нитями, а также бисером, стеклярусом, жемчугом, драгоценными камнями на тканях, коже,
войлоке и других материалах. Установлены четыре вида вышивки: тамбурный шов - быз кесте, гладь -
баста, двухрядовая - албыр кесте, канва - кенебе. Из них наиболее широко применяется тамбурный шов,
осуществляющийся крючком или специальной иглой.К традиционным видам декоративно-прикладного
искусства Казахстана относится и художественная резьба, которая используется в декоре предметов быта
(посуды, мебели), а также архитектурных сооружений. Распространена резьба по дереву, камню и кости.
Часто резьба сочетается с цветным тонированием, раскраской, инкрустацией костью и металлом. Резная
кость применяется в сочетании с резьбой по дереву.Древним исконным ремеслом казахов является
ковроткачество. Со стародавних времен и по настоящее время украшает стены домов ручной работы
традиционный ковер – СЫРМАК .
К казахской национальной культуре относится и национальная одежда. И если говорить о казахском
народном костюме, то он складывался веками, становясь выразителем красоты, доблести и благосостояния
народа. В лаконичности покроя, функциональности каждого предмета одежды отразился вековой опыт
народа, накопленный в условиях сурового кочевого быта. Но притягательная сила казахского костюма этим
не исчерпывается. В щедрых узорах, искусных украшениях воплотилась художественная одаренность
народа, его постоянное стремление к совершенствованию, в цветовых сочетаниях — его жизнерадостность.
И женский, и мужской костюмы представляли собой законченную композицию, состоящую из
нескольких предметов, подчиненных единому художественному замыслу. Костюм состоял из нижней
рубахи, верхней распашной одежды, штанов. Верхняя одежда включала в себя камзолы с рукавами и без
191
них, плащи, халаты, шубы. Обязательно завершал ансамбль головной убор. Большую роль в костюме играли
украшения из металла: накладные пластины на поясах, массивные нагрудные украшения, подвески,
браслеты, перстни.
Девичье платье и платье для молодой женщины украшались воланами и оборками. Отделывали
платья тамбурной вышивкой, разрезы и края окантовывали тканью другого цвета или позументом. В
некоторых областях Казахстана на платье нашивались металлические бляшки и монетки. Для перекочевок,
которые всегда становились праздником, казахские девушки шили себе брюки. Они богато украшались
вышивкой, позументом, аппликацией, нашивками. Женский камзол мало отличался от мужского, был более
приталенным. Как и платье, он искусно и с выдумкой украшался мехом, позументом, вышивкой. Застежкой
служили разъемные металлические или серебряные пряжки. Камзолы более других предметов одежды
разнообразили женское платье. Они были с длинными и короткими рукавами или совсем без них; длиной
чуть ниже талии или почти до колен; теплые, на подкладе, или тонкие; с воротниками и без них. Женский
костюм нередко включал в себя такие богатые декоративными возможностями дополнения, как верхнюю
распашную юбку и нагрудник. Вся плоскость нагрудника заполнялась украшениями: кораллами, монетками,
бисером, бусами и канителью. В Джамбулской области и Семиречье девушки носили широкую полоску
ткани, плотно охватывающую шею, с застежкой сзади. Поверхность ее изобретательно украшалась. Пояс
был такой же необходимой деталью женского костюма, как и мужского. Головные уборы — маленькие
шапочки для девушек и кимешеки, закрывающие голову и грудь, для женщин — нередко тоже украшались
вышивкой.
В народном костюме казахов широко использовались хлопчатобумажные ткани: ситец, бязь, кумач,
коленкор, плис, а также более дорогие: бархат, парча, шелк.
Национальная одежда казахов вобрала в себя все лучшее, что смогли создать искусство и талант
народных умельцев на протяжении веков. В ней нашли отражение образ жизни народа, уровень его
производства, эстетические идеалы, отчетливо прослеживается влияние тex этнических компонентов, из
которых исторически сложился казахский народ. Безусловно, на традиционный костюм казахов большое
влияние оказал, прежде всего, кочевой образ жизни. Народные «дизайнеры» создавали одежду такой, чтобы
она была удобна для езды на коне, согревала в зимнее время года и не была жаркой и тяжелой летом.
Большое влияние на формирование казахского костюма оказали соседние народы, с которыми казахи
находились в тесной взаимосвязи. В нем можно найти особые черты, присущие, к примеру, национальной
одежде русских, татар, каракалпаков, алтайцев, киргиз, узбеков и туркмен.
В отличие от традиционной одежды некоторых других народов, казахский костюм прост в
композиции, целесообразен и отличается строгой нарядностью благодаря отделке мехом, вышивке,
инкрустации. В нем невозможно найти изобилия в украшениях и слепящей пестроты красок, которые
присущи, скажем, туркменам. Даже парадная одежда казашек не вызывает у чуждого казахской культуре
человека ощущения переполненности. Безусловно, украшения играют некоторую роль в создании образа, но
не главную. При этом также следует отметить, что всевозможные украшения появились в казахском
костюме не потому, что кочевники стремились к красоте (в их жизненных условиях заниматься
украшательством времени было не так много - постоянно кочевать с места на место вместе со стадами, со
всей семьей, домашним скарбом в поисках пастбищ было делом нелегким), а для того, чтобы по ним можно
было определить положение человека в обществе, его принадлежность к определенной социальной группе
степного населения.
Древнейшими традиционными материалами для изготовления одежды у казахов были шкуры, кожа,
шерсть домашних животных, тонкий войлок, сукно, которые казахи изготовляли сами. Испо льзовали в
основном овчину, реже шкуру коз и жеребят. Для бедных слоев населения была характерна одежда из шкур
сайгаков, головные уборы из меха лисицы, выдры и других пушных зверей. Обеспеченные люди шили
одежду из привозных материалов - шелка, парчи, бархата. Широко в одежде использовались
хлопчатобумажные ткани.
Из меха и шкуры животных шили шубы, нагольные тулупы, головные уборы, безрукавки, зимние
шаровары и нарядную верхнюю одежду. Снятую с животного шкуру просушивали, затем смазывали кислым
молоком «айраном», смешанным с отрубями или мукой, а иногда просто заваренными отрубями. Зимой
айран заменяли разведенным в воде казахским сыром «куртом». Затем шкуру свертывали мездрой внутрь, а
через три-четыре дня промывали ее и укладывали в сильно соленую волу. После очередной просушки
мездру соскабливали специальным ножом, кожу разминали вручную, и она приобретала белый цвет. Для
придания коже большей белизны ее поливали разведенным в воде мелом. Выделанная кожа использовалась
в одежде в сочетании с тканями.
Для изготовления нагольных тулупов и шаровар кожу подвергали дублению и окраске с
помощью различных красителей. Например, желтую окраску получали путем использования измельченного
корня таранового растения, сваренного в кипятке, или корня ревеня, листьев и наплывов дикой яблони;
красный - из корня растения уйран бояу, оранжевый-из сушеных корок граната.
Большое место среди материалов для казахской одежды занимала шерсть домашних животных. Ее
использовали в качестве утепляющей подкладки для верхнего платья (халатов, бешпентов) и головных
192
уборов. Многие виды одежды шили из войлока. Для его изготовления использовалась преимущественно
белая шерсть, особенно ценным считался тонкий пух с шеи овец.
Казахи издавна умели изготовлять и грубое сукно из верблюжьей или бараньей шерсти. Лучшая ткань
получалась из шерсти молодых верблюдов. Сукно из овечьей шерсти использовали для изготовления
одежды неимущие люди. Использовалось оно и там, где верблюдов почти не разводили.
Широкое распространение в казахской одежде получили китайские бумажные ткани, попадавшие на
территорию Казахстана в виде подарков, военной добычи, в обмен на продукты кочевою хозяйства.
Шелковые материи покупали в основном феодалы, так как только знатные богатые люди имели
право носить шелковую одежду. Наиболее распространенными были шелка красного и желтого цветов.
В целом казахский костюм был празднично-декоративным, но эта декоративность органично
сочеталась с функциональностью. Края одежды обшивались тесьмой и позументом не только потому, что
это было красиво, но и предохраняло полы от изнашивания. Шлицы обеспечивают движению большую
свободу и в то же время являются элементом украшения. Меховую шубу покрывали бархатом, чтобы
сделать ее праздничной и чтобы сохранить мех. Кожаные пояса украшали, а заодно и укрепляли
металлическими пластинами. Ни один декоративный элемент или конструктивный прием не существовал
сам по себе — все было целесообразно и служило удобству, красоте и сохранности костюма.
Поэтому, когда речь заходит о создании современной одежды с использованием национального
наследия, подразумевается прежде всего развитие его наиболее характерных черт: ансамблевости,
рационального кроя, единства формы и декора. Однако народный исторический костюм стабилен, а
современная мода постоянно обновляется, поэтому на каждом новом этапе развития моды художники
развивают преимущественно ту особенность казахского костюма, которая наиболее отвечает современному
к правлению моды.
Создание одежды по народным мотивам, предполагая основательное знание национального костюма,
должно основываться и на знании перспективы развития современной одежды, ее силуэтных форм,
пропорций, ассортимента, конструктивных и колористических особенностей и даже деталей. Именно это
знание поможет выбрать актуальные средства для создания национального художественного образа . Если
костюм по национальным мотивам решен в рамках вчерашней моды, это просто немодный костюм. Щедрое
орнаментирование и эффектные материалы не спасут его. Современный костюм, созданный в республике,
должен отражать культуру и искусство этой республики, приемы работы народных мастеров. В то же время
художник одежды не должен ограничиваться канонизированными формами исторического казахского
костюма, в противном случае он невольно будет способствовать консервации традиции, искусственно
тормозить развитие современной одежды по народным, национальным мотивам.
На сегодняшний день мода-это искусство преподносить свою внешность, культивирование соб-
ственного образа, несмотря на то, что в ней присутствуют и другие аспекты- от психологических и
культурных до политических и философских .
Именно орнамент, выполнявший в прошлом познавательную, коммуникативную, художественно-
эстетическую, этнознаковую, магико-религиозную и другие роли, до сих пор в сознании казахского народа
эстетически оценивается и наделяется защитным или благожелательным значением. Преднамеренная
забота о национальной моде позволяет привлечь внимание к ней различных слоев населения, в том числе
подрастающего поколения. При этом, главная цель национальной моды - выделить самые привлекательные
и поразительные черты народа, его самобытность. Недостаточно создать клише или шаблон и бесконечно
повторять его, а, наоборот, нужно постоянно изменять образ, чтобы поддерживать нашу способность
удивляться. Эти изменения провоцируют то, что мода как внешняя особенность или внешний вид
превращается в опору или в инструмент выразительности, свободы и художественного творчества.
А какого патриота хотим вырастить мы, что вкладываем сегодня, во множественные и долгие
разговоры о необходимости формировать своего, уникального, не похожего на всех казахстанского
патриота?
Будущее невозможно без прошлого и настоящего, а патриотизм невозможен без национальных
традиций в моде. Понятие Родина, любовь, народ формируются в сознании человека на основе чувства
соприкосновения, сопереживания и сопричастности к национальным традициям, к которыми мы из
поколения в поколения следуем в казахстанской моде.
Патриотическое воспитание – не единовременный акт. Он не может сводиться только к разовым
мероприятиям. Процесс формирования патриотизма должен иметь собственную идеологию и
целенаправленную систему. Казахстанский патриотизм не возник так вдруг ни из чего. Он является
логическим результатом становления и развития народа, с ним формируется и с ним развивается.
Казахстанский патриотизм – это проявление общности интересов, общности судьбы, готовность трудится
творить во имя возрождения и расцвета страны.
Литература
1.
ТохтыбаеваШ., Беккулова А., Ахмирова Б., Асанова Б., Войлок казахов: вчера и сегодня. Алматы 2008.
2.
Э.Рассохина. Казахские национальные традиции в современной одежде.
3.
Анхель Фернандес., Габриэль Мартин Ройг. АРТ-РОДНИК 2007.
193
БАБАЛАРДЫҢ ҚАЙЫРЫМДЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ТАҒЛЫМЫ
Садықов С., Садыкова А.
АӘИУ, Шымкент, Қазақстан
Түйін
Мақалада Әл Фараби, Қ.А. Ясауи, М.Қашқари, Ж.Баласағүн, Абай бабаларымыздың қайырымдылық
туралы ойларына сараптама жасалған.
Резюме
В статье анализируется благотворительная идея предков.
Қайырымдылық-әлеуметтану ғылымының жаңа саласы, жаңа бағыты. Ол қҧндылықтар жҧйесінің
ӛмірмен, әлеуметтік практикамен байланысын зерттейді. Әлеуметтану ғылымы қоғамды, онда жҥріп жатқан
сан алуан әлеуметтік, экономикалық, саяси, рухани тағы басқа қҧбылыстар мен процесстерді ғылыми
тҧрғыдан тҥсіндіріп, ҧғындырудың жалпы теориялық, методологиялық негізі, әрі қоғамдық ӛмірдің белгілі
бір жағын зерттейді, әлеуметтік білімнің кез келген саласында жетекші роль атқарады.
Біздің дәуірімізден жҧздеген жылдар бурын Афина, Рим, Греция мен Италияның кейбір қалаларында
ауқатты адамдар аптаның белгілі бір кҥндері ӛз ҥйлерінің алдында кедейлерге арнап тамақ таратуды
дәстҥрге айналдырған. Сонымен қатар кедейлерді тамақтандыру және азық-тҥлікпен қамтамасыз ету
ауқатты адамдарға салық ретінде жҥктелген, соның ар қа сында кедейлер ашқҧрсақ қалмайтын болған.
Осылайша ерте заманда кедейлерге кӛмек аяушылықтан кӛрсетіліп отырған.
Қайырымдылық мәселесі кӛптеген саяси-гуманитарлық ғылымдардың обьектісі болып табылады.
Қайырымдылықтың қырлары кӛп, оларды әлеуметтік-гуманитарлық ғылымдар жан-жақты қарастыруда.
Қайырымдылықтың тамыры тереңде, ежелгі адам қоғамына тән.Ерте замандардан бері мемлекет
қайраткерлері, ойшыл-даналар, ғалымдар айтқан сӛздерінде, жазып қалдырған ғылыми еңбектерінде бул
мәселе жӛнінде жан-жақты пікірлер айтылып, ҧрпақтан-ҧрпаққа жетіп келді. Қайырымдылық адамның асыл
қасиеті Бабаларымыз ҧрпағына қайырымды болуды, бір-біріне еткен жақсылықтарды ҧмытпауды ӛсиет
еткен. Қайырымдылық адамдардың ынтасын, достығын, тілектестігін арттырып, бір-біреуді жақсы кӛруге,
ағайыншылық,туысқаншылықты арттыруға, жалпы қоғамды тҧрақтандыруда ерекше қызмет атқарады. »Су
ішкен қҧдығыңа тҥкірме» дейді қазақ мақалы Әлемде екінші ҧстаз атанған тҥркі әлемінің ҧлы ойшылы
кӛрнекті философ Әбу Насыр әл-Фараби ӛз еңбектерінде адам бойындағы қасиеттерді қҧндылық ретінде
зерттеген ғҧлама.Фарабидің еңбектерінде адамдар қарым-қатынасының мәселелері парасатты болу
қажеттілігі негізгі орын алған. Ҧлы ғҧлама адамдар бақытқа жету мақсаты мен бір-біріне кӛмектесіп
отыратын қоғам ғана қайырымды қоғам болатындығы туралы, адам ӛмірді жай ғана сҥрмей, ҥнемі
қайырымдылық жасауға, ізгілікке, жақсылыққа қарай ҧмтылу қажеттігін айтып,қайырымды қаланы
қайырымды адам басқарғанын қалайды.
«Мемлекет қайраткерлерінің афоризмдері» және «Қайырымды қала тҧрғындарының кӛзқарастары»
атты трактаттарында Әл- Фараби ӛз заманында сирек кездесетін ойлар айтады, тіршілік пен ой-пікірдің
тарихи негіздерін қайта қҧру тҧрғысынан алғанда аса маңызды қағидалар ҧсынады, мҧнда адам қоғамының
тегі туралы, мемлекеттік қҧрылыс, қоғамдық тіршіліктің тҥрлі формалары, адамның этикалық және басқа
мінез-қҧлық ережелері туралы баяндалады. «Адамдар бірлестігі шынайы бақытқа жеткізетін істерде ӛзара
кӛмектесу мақсатын қойған қала қайырымды қала болып табылады, ал адамдар бақытқа жету мақсатымен
бір-біріне кӛмектесіп отыратын қоғам қайырымды қоғам. Барлық қалалар бақытқа жету мақсаты мен бір-
біріне кӛмектесіп отыратын қоғам қайырымды қоғам.Барлық қалалар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне
кӛмектесіп отыратын халық қайырымды . халық .Егер халықтар бақытқа жету мақсатымен бір-біріне
кӛмектесіп отыратын болса, бҥкіл жер жҥзі осылайша қайырымды болмақ.» деген тҧжырым айта ды. [1]
Әл-Фараби қоғамдағы ең негізгі рухани қҧндылықтарға «ӛзара кҥресуді» жатқызады.Әлеуметтік
қатынастарға руханилық қҧбылысы нәр бергенде шынайы қҧндылықтар қалыптасады,дей отыра , осындай
қоғамды, қаланы басқарған адамның кӛпшілік алдында жауапкершілігін ескеріп, оған кӛптеген шарттар мен
талаптар қояды. «Қайырымды қала надан қалаға, ӛнгесіз қалаға, алыс-беріс қала мен адасқан қалаға қарама-
қарсы,»- деген пікір білдіреді Ҧлы ғҧлама. Бҧл сараптаулардың қазіргі кезең ҥшін де маңызы зор.
Қайырымдылықтың орнын, қатаң бәсекелестікке негізделген ӛзімшілдік билеген кезеңде ӛзара
ынтымақтастық мәселесі дамыған елдер ҥшін де шешімін таппай отыр. Тек қана мемлекеттің кҥштеу
қҧрылымдары арқылы тәртіп пен қатынастар реттеліп отырған әлеуметтік кеңістіктер кӛптеп саналады. Бҧл
рухани қҧндылықтардың девальвациялануы, «ӛркениетті әлемнің кӛлеңкелі тҧстары». Ал қайырымды
қаланы тек қана реттеуші органдар арқылы қалыптастыра салуға болмайтындығы бҧрыннан белгілі. Ондай
сапалы ӛзгерістер алдымен азаматтардың дҥниетанымында, зердесінде жҥзеге асуы тиіс. Осыған орай ҧлы
ойшыл тәрбиенің, ақыл-парасаттың маңыздылығын ҥнемі ӛсиет етіп отырады.
194
Қоғамдағы рухани қҧндылықтардың ішінен Әл-Фараби кӛрсететін ерекше ҧғым-«қайырымдылық»
феномені болып табылады. «Қайырымдылық» екі тҥрлі болады,-дейді ғҧлама,- этикалық және
интеллектуалдық . Интеллектуалдық (жанның) ақыл-парасаттық жағына жататын қайырымдылық, мәселен
даналық, парасат ақыл-ойдың тапқырлығы мен ӛткірлігі, ҧғымталдық. Этикалық қайырымдылық (жанның)
ҧмтылу жағына жататын қайырымдылық, мәселен, ҧстамдылық, батылдық жомарттық, әділдік. Жаман
қылықтар да осылайша білінеді.». Бҧл жерде этикалық қайырымдылықтардың нағыз рухани қҧндылықтар
екенін айтуға болады. Бҧл адамның тҧлға болып қалыптасуындағы рухани дамудың ролі зор екендігіне
қарай бағыттайды.
Ғаламды барынша ҧқыпты сараптаудан, жіктеуден ӛткізген ойшыл адамның ӛмірінің мәнін бақытқа
жетумен байланыстырады. Сондықтан Әл-Фарабидің негізгі әлеуметтік тҧжырымдамасы гуманизм
принциптеріне сҥйенген деген пікірлердің жалпы бағытымен келісуге болады. Бақыт мәселесін жан-жақты
қарастырған ойшыл мҧндай тҧжырымдарды келтіреді: «Бақыт бҧл ӛзі ҥшін ғана істелетін қайыр, жақсылық.
Бақытқа жетуге кӛмектесетін ерікті әрекет-бҧл әдемі әрекет. Оларды тудыратын адамгершілік пен әдеттер-
бҧл қайырымды нәрселер.» Сӛйтіп, гуманизм мәселесі негізінен адам болмысының тҥп тамырын қҧрайтын-
қайырымдылық, әділеттілік, бақытқа ҧмтылу, ақыл-парасаттылық қҧбылыстарымен байланыстырыла
отырып қарастырылады.
Әл-Фараби қоғамдағы әр тҥрлі әлеуметтік процесстердің ӛзіндік объективтілігі рухани бастаудың
тҧлғалық аспектілеріндегі ерекшеліктерімен астарласып жататынын меңзейді.
Әл-Фараби келер ҧрпақты руханилыққа шақырды, рухани қҧндылықтарды жоғары бағалады. Ол
қайырымды қаланың теориялық мӛделін жасау арқылы адамзаттың болашағына ғылыми болжам ретінде
аманат қалдырды. Адамның әлеуметтік кеңістік пен уақыттағы орын алуы, сол кезеңнің қҧндылықтарын
мойындауы мен шектелмейді.
Даму жолына тҥскен адам тарихта және болашақта болуға тиіс рухани қҧндылықтарды игеруге
ҧмтылады. Сӛйтіп, ол ӛзінің іс-әрекеті арқылы универсалды-адамдық қызметтерді атқару жолында болады,
яғни тарихта процесті біріктіре, жақындата тҥседі. Сондықтан «тарихты жасайтын халық» деген қанатты сӛз
бар. Бҧдан қарапайым адал тірлігімен қайырымды қоғамды қҧруға ат салысып жҥрген қоғам мҥшелерінің
жалпы халықтық, халықаралық бірлікті нығайтудағы ролін тӛмендетуге болмайды. Тарихи тәжірибе кӛп
нәрсеге ҥйретеді, адамның тағдыры басқалардың тағдырымен астарласып жататындығын дәлелдейді.
Сондықтан халқымыздың ҧлттық болмысындағы қҧндылықтар жҥйесінің бірі қайырымдылықты тҥсіну,
зерттеу маңызды мәселе болып табылады.
Мҧсылман әлеміне аты әйгілі ақын, әрі кеменгер, ойшыл бабамыз Қожа Ахмет Яссауи адамды
жамандықтан сақтандырып, жақсылыққа, адамгершілікке шақырады. Ол ӛз еңбектерінде бҧл дҥниенің
баянсыздығы мен о дҥниенің бақилығын ӛзара салыстыра отырып, ол тҧрмыстың мәні дҥние-мҥлікте емес,
адалдық, мейірім-шапағатта, қайырымдылық пен адамгершілікте деген терең мәнілі ой ҧсынады.
Имандылық, ізгілік, кішіпейілділік, қайырымдылық, жалпы адамгершілік мәселелерін нақты
тҥсіндіріп, соны насихаттаушы ҧстаздарға ӛте ауыр міндет жҥктейді. Кім де кім дҥниеге қызығып, тапқан
табысынан жетім-жесір, мҥсәпірлерге қайыр-садақа бермесе, оның ол дҥниеде азап-қорлық шегетінін
баяндайды. Философ, ақын адам баласын кісілікке, ізгілікке, имандылыққа, қайырымдылыққа,
бауырмалдылыққа шақыра отырып, тойымсыздық пен арсыздықты, мейірімсіздік пен надандықты сынайды.
Ақынның «Диуани хикмет» еңбегі бастан-аяқ ҥлгі ӛнеге, ақыл-насихат тҥрінде жазылған. [2]
Жақсылық пен жамандық, әділетсіздік пен адалдық, қайырымдылық пен жомарттық тәрізді мәселелер
салыстырыла сӛз болған.
Ақынның тҥп мақсаты: ең алдымен, жҧртқа ӛзінің туған тілінде жырлаумен қатар, ислам дінінің
парыз-қарыздары мен қҧдайды тану жолдарын, адамгершілік имандылық, ізгілік, әділдік жолдарын кӛркем
тілмен насихаттау, сонымен қатар екі дҥниенің міндет-мақсаттарын ашық сипаттауға ерекше мән береді,
әсіресе адам ӛмірінің мән-мазмҧнын ашу, адамгершілік, имандылық мәселелерін жырлауды елеулі сатыға
кӛтерді.
Шығыс ғылымының кӛрнекті ӛкілі М.Қашқари :»Менің ҧлым, мен саған мҧрагерлікке қайырымдылық
жасау қағидаларын қалдырамын. Қайырымды ерлер мен бірге жҧр» , «қайырымды бола отырып, тағы да
қайырымдылыққа ҧмтыл, тәкаппар болма» [3].
Ғалым халықтың тіршілік әрекетімен тарихи тәжірибесі негізінде туып қолданысқа тҥскен
білімдерінің танымдық қызметін жоғары бағалайды:»Адамның заттарымен дҥниесі – оның
дҧшпаны.Байлық жинағанда ойлан,ол ернеуінен асып кетпесін, асып кетсе ол су тасқыны сияқты иесін
тӛмен қарай тартып кетеді. Дҥние ҥшін талай ерлер қор болды.Дҥниені кӛріп олар (оны) жемтікке ҥймелеген
қҧзғындай бас салады. Олар дҥние жинап тығып сақтайды, жетіспейді деп жылынып жҥріп пайдасын да
кӛрмейді, олар алтынды да солай жинайды.Дҥние ҥшін, қҧдайды ( қайырымдылықты) ҧмытып (ӛзінің
балаларын, туыстарын шын мәнінде тҧншықтырады). Тәрбиенің мақсаты сайып келгенде адамды
қайырымдылыққа баулу. Қайырымдылық философиясы адамды сҥю.
Қайырымдылық жалпы айтқанда адамзат қоғамына тән.Қайырымдылықтың бірден-бір мақсаты –
адам,адамның ӛмірі, оның әлеуметтік хал-ауқаты. Қоғамның бҥкіл қҧрылымы, оның ӛмір сҥруі - адамға,
олардың іс-әрекетіне байланысты.Социология ғылымының негізін салушылар О.Конт, М.Вебер, Г.Гидденс
195
және басқалар әлем елдеріндегі қазіргі ӛкілдері қоғам дамуындағы жағымды факторлар, сан қырлы оқиғалар
мен процесстердің негізінің бірі – қайырымдылық деп есептеген.
Х1 ғасырда ӛмір сҥрген бабамыз Ж.Баласағҧн педагогикасының негізгі ӛзегі, алтын діңгегі –
имандылық идеялары.Оның педагогикалық кӛзқарасындағы имандылық ҧғымы да діни тар шеңберден
шығып, бҥкілхалықтық тәлім-тәрбие мазмҧнына ие болған.Ж.Баласағҧнның имандылық тәрбиесінің негізін
қалайтын қасиеттерінің бірі – ізгілік. Ғалымның кӛп ойлары бҥгінгі педагогика ғылымының
тҧжырымдарына сәйкес келіп отырады. Әйгілі «Қҧтты білік» [4] дастанында имандылық тәрбиесінің айқын
кӛрінетін тҧстары кедейлерге, қарттарға, жетім-жесірлерге, ауру-сырқауларға кӛрсетілетін қайырымдылық,
мейірімділік істер жӛнінде айтылады.Автордың ойынша, тағдырдың тәлкегіне ҧшыраған, ӛз бетімен кҥн
кӛрісі қиындаған адамдарға қол ҥшін беріп қамқорлық жасау –нағыз имандылықтың нышаны.Ол:
«Кедей, жетім, жесірлерді елесін
Бәрін тыңдап, берсін ақыл кеңесін
Мейірлі бол, қызметшіңнің кҥйін біл
Ашты тойдыр, жалаңашты киіндір»,- дей келіп ӛзінен басқаға жаны ашымайтын қатыгез, мейірімсіз,
тасбауыр адамдарды ӛткір сынға алады.
Қҧттың кӛзі-кісілік, қҧттың қҧты- парасат, адамшылық, жақсы мінез, ізгі ниет –бақытты ғҧмыр
кепілі.Ел болмақтың алды парасатты ер болудан басталады. Бірлігі берік қуатты ел болу да осындай кісілік
қасиеттерден туындайды.Ж.Баласағҧн әр тҥрлі әлеуметтік топ ӛкілдерін де жеткілікті сипаттап
отырады.Олардың әрқайсысына қоғамның, мемлекеттің келбетін әлеуметтік, қоғамдық қҧрылымға
қосылатын бітімі ӛзгеше бӛлек деп қарайды. Олардың ішінде диқандар, малшылар, акындар, ғалымдар,
әскер басы,елшілер де сипатталады. Ақынның шығармаларында адамның ең басты қасиеті-
қарапайымдылық, қайырымдылық, мейірімділік, жалпы айтқанда адамгершілік идеялары жырланады.
Абай Қҧнанбаев - қазақтың ҧлы ақыны, кӛрнекті философ-ойшылы, қазақ мәдениеті тарихындағы ең
ҥлкен тҧлға .Абайдың ӛлеңдері мен қара сӛздерінің ең басты обьектісі –Адам, басты мақсаты – Адамды
тәрбиелеу. Абай имандылық және адамгершілік философиясын дамытты.Адам проблемасы – Абай
дҥниетанымының ӛзегі. Ақынның пікірінше, адамның ең ҥлкен парызы адамгершілігі мол адам болу, сӛйтіп
қҧдайды, иманды, дінді әділеттілікке, шындыққа, адамгершілікке барабар, тепе-тең етіп тҥсіну. Абайдың
дінді тҥсінуі, діни кӛзқарастары тек ӛз дәуірі ҥшін ғана емес, бҥгінгі және болашақ ҧрпақтар ҥшін де жарқын
ҥлгі.
Ҧлы Абай адамға кӛптің пайдасы ҥшін еңбек атқаруды ҧсынады «әрекет қыл, пайдасы кӛпке тисін»
деп қоғамды ҧлтқа, дәрежеге, жынысына бӛлмей « адамзаттың бәрін сҥй бауырым» деп керемет тҧжырым
жасайды. «Атаның баласы болма, адамның баласы бол» деп ӛсиет етеді.Жалпы адамзатты тҥгел сҥйетін
гуманизм биігіне шақырады.Ӛйткені,Абай ҧлттық имандылық қасиеттерден бастап, оны бҥкіл адамзатқа
ортақ имандылық, адамгершілік сипаттар мен ҧштастыра тҥсіндіреді. Ҧлы жазушы Мухтар Ауезов
айтқандай: «Абай діні ақылдың, сыншыл ойдың діні, адамгершіліктің діні». Абай ең алдымен діннің адам
мен қоғам ҥшін атқаратын ӛнеге-тәлімдік қызметін дәл кӛрсетті.Абай дінді арлылық, әділеттілік пен
имандылықты уағыздаушы ретінде тҥсінді.Діннің тәрбиелік рӛлін ерекше бағалады. «Дін – адамды
адамгершілікке, имандылыққа, қайырымдылыққа, мейірімділікке, қанағатшылдыққа т. б. Адам бойына
керекті жақсы да ізгі қасиеттерге, әдетті істерге тәрбиелеуші... Дін- адамды рухани да, тани де
тәрбиелеуші... Діннен адамдарды бір-біріне қарама-қарсы қоятын емес, бір-бірімен табыстыратын
бастауларды іздеген абзал» [5] -деп кӛрсетті Абай.
Абайдың айрықша тоқталып әлеуметтік мән беретін қасиеті – уят мәселесі.Кӛптеген ӛлеңдерінде бҧл
мәселеге тоқтап, «отыз алтыншы қара сӛзін» тҥгелдей оған арнайды.Ҧят – иманның бір мҧшесі деп қарайды.
Имандылық – адамгершілік белгісі, ізгілік нышаны.Ҧяты мол адамгершілік иесі – ол нағыз әлеуметтік тҧлға.
Абайдың топшылауынша, әлеуметтік жағдайлардың жақсаруы, әлеуметтік әділеттіліктің орнауы
адамдардың ҧяттылығына, рақымшылдығына, қайырымдылығына,мейірбандылығына, әділеттілігіне
байланысты. Абай кісінің адамшылдық қасиетін бірінші орынға қояды.Бҧл қасиеттерге ол ӛте терең мән
береді.
Бҧл айтылған рухани қағидаттардың бастауы Абайдың имандылық ой-пікірлерінің ӛн бойында кӛрініс
тапқан.Сондықтан қазіргі қоғам талаптарына сай халықтық діни-діли ҧстанымға Абай кӛрсеткен биіктіктен
жауап беру біздер ҥшін басты парыз.
Қорыта айтқанда ҧлы бабаларымыз рухани қҧндылықтардың қайнар кӛзі адамгершілікте, моральдық
қалыптарда, жамандықты, жаман қасиеттерді жеңе білуде десе қайырымдылықтың маңызын, ӛзіндік
табиғаты мен ерекшеліктерін білуге ҧмтылған.Бабаларымыздың тәлім-тәрбиелік бай мҧраларының негізгі
идеясы қоғамға лайықты әрі білімді, жан-жақты дамыған мәдениетті жеке тҧлғаны қалыптастыру екенін
байқаймыз.Адамның ӛмір сҥруге, бақытты болуға, қайырымдылықты сезінуге толық қҧқықы бар екендігіне
рухани бағдар жасайды.
Достарыңызбен бөлісу: |