Халықаралық Ғылыми-тәжірибелік конференцияның ЕҢбектері

196 
 
3.
 
М.Қашқари.  Тҥбі  бір 
тҥркі тілі. Алматы, 1993, 92 бет. 
4.
 
Юсуф  Хос  Хожиб. 
Қҧтадғу билик. Ташкент, 1972, 309 бет. 
5.
 
Абай 
Қҧнанбаев.  
Таңд. Жинағы. Алматы, 1967, 128 бет. 
 
 
ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ПАТРИОТИЗМНІҢ БИІК ҤЛГІСІ ТАНЫЛҒАН,  АТЫ АҢЫЗҒА 
АЙНАЛҒАН ҦЛАҒАТТЫ ҦСТАЗ – Қ. НҦРҒАЛИЕВ  
 
Чекетаева Р. С. 
«БАҦО «Ӛрлеу» Ӛскемен, Қазақстан 
 
Резюме 
В данной статье рассматривается о жизни и деятельности народного учителя Кумаша Нургалиева. 
 
Summary 
The live and the activity of the national teacher Kumash Nurgaliev are considered in this article. 
  
Халықтың  рухани  азығы  –  мәдени  туындыларды,  қоғамдағы  тҧлғаларды  туындатушы  –  ҧстаз. 
Солардың  таңдаулы  ӛкілдерінің  бірі  –  КСРО  Халық  мҧғалімі  Қҧмаш  Нҧрғалиев.  Ҧстаздардың  ҧстасы 
атанған Қ. Нҧрғалиев тірі болса биыл 29 қазанда 88 жасқа келер еді.  Осынау ҧстаздың халқы ҥшін сіңірген 
еңбегін  «Нҧрғалиевтер  педагогикалық  әулеті»  деп  Қазақстан  Республикасының  Президенті  Нҧрсҧлтан 
Әбішҧлы  да  ерекше  бағалады  [1].  Мҧндай  династиялық  қҧрметке  бҧрын-соңды,  тіпті  кеңестік  дәуірде  де 
ешбір  ҧрпақ  бӛленбегенін  ескерсек,  бҧл  әйгілі  ҧстаздың  рухының  асқақтығы,  беделінің  бҥгінде  де 
жоғарылығы деп тҥсінген жӛн.  
ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде С.Ж. Асфендияров қазақ зиялылары ҥш топтан тҧрады деп санаған: 
«Біріншісі  –  ол  қызметкер  зиялы  қауым,  екіншісі  –  әр  тҥрлі  мамандар  (дәрігерлер,  инженерлер  т.б.), 
ҥшіншісі  –  бҧл  демократиялық  қауым,  басым  кӛпшілігі  мҧғалімдер,  жазушылар  және  басқалар»  [2,  6  б.]. 
Жаңа  тәуелсіздік  заманасында  біз  қазақ  зиялыларының  бейнелерін  жасап,  тарихтағы  ӛз  орнын  анықтап, 
тҧғырына қондырамыз десек осынау Қ. Нҧрғалиев сынды тҧлғалардың тарихтағы орындарын анықтауымыз 
қажет. Оның тарихи тҧлға екеніне кҥмәніміз жоқ. Отандық тарихтағы кӛрнекті тарихшы М. Қозыбаев былай 
дейді: «Тҧлға – ол қандай қасиеттерімен елден ерек, жҧрттан бӛлек болуы керек? Тҧлға  – интеллект, ақыл, 
парасат иесі. Ол ӛткірлігімен, тапқырлығымен, кӛрегендігімен, қажымас кҥш-қуатымен, ақыл-парасатымен, 
басқаша  айтқанда  кӛсемдігімен,  шешендігімен,  әділдігімен,  ӛз  мҥддесін  ҧлт  мҥддесімен  ҧштастырумен, 
ҧлтжандылығымен ерекшеленген жан» [2, 4 б.]. 
Осы  қасиеттердің  барлығы  Қҧмаш  Нҧрғалиевтің  бойынан  табылған.  Ал,  біздер  ҧзақ  жылдар  бойы 
Қҧмаш Нҧрғалиев сынды азаматты тек бір қырынан ғана танып келдік, оның ӛмірі мен қызметі, оның кәсіби 
мҧрасы, мектеп білімін дамытуға қосқан ҥлесі тарихи тҧрғыдан ӛзіндік бағасын ала алмады. Қазіргі таңдағы 
белгілі  тарихшы  Х.М.  Әбжанов:  «Мҧғалімді  білімнің,  парасаттылықтың,  қайырымдылықпен  мәңгі 
қҧндылықтардың  ҧстасы  деп  ҧғамыз.  Дҥниеде  ҧстазсыз  адамның  болуы  мҥмкін  емес.  Ежелден  ҧстаздың 
мақсаты біреу-ақ оқыту, ҥйрету, тәрбиелеу. Мҧндай абыройлы іспен адамдардың арнайы тобы айналысқан», 
–  деп  кӛрсетеді  [3].  Алайда  олардың  азы  ғана  тарихта  қалып,  мектеп  ісінің  мазмҧны  мен  ҧйымдастыру 
тәжірибесіне  ықпал  ете  отырып,  адамзат  ҧрпағының  қалыптасуы  мен  дамуына  ҥлес  қосты.  Қазақстан 
тарихында, сонымен қатар мектеп тарихында солардың ішінен ерекше ӛзінің орнын тапқан тҧлға  – Қҧмаш 
Нҧрғалиев. 
Себебі,  оның  педагогтік,  басшылық-ҧйымдастырушылық  қызметі  оны  кӛрнекті  тҧлға  ретінде 
кӛтерілуіне  алып  келді  және  Қ.  Нҧрғалиев  авторлық  мектеп  қалыптастырып,  қоғамға  білікті  шәкірттер 
даярлады; 
– ауыл мектебін дамытудағы Қ. Нҧрғалиевтің орны мен қызметі айрықша; 
–  мектептен  әр  тҥрлі  мамандықтарды  алып  шығуды  ҧйымдастыру  арқылы  Боран  орта  мектебі 
жергілікті халықтан маман кадрларды даярлауға маңызды қадам жасады, сонымен қатар мектеп жергілікті 
тҧрғындар арасында ағарту және мәдениет ошағы болды;  
–  оның  ой-пікірлері  халықты  ана-тілді  қҧрметтеуге,  бағалауға  шақырып  жас  ҧрпақ  бойына  ҧлттық 
тәрбие нәрін сіңдіруге тырысуында және қазақ мектептерінің болашағының қҧрдымға кетіп бара жатқаның 
біліп, оны дамытуға ӛз кезінде ҥлес қосқан; 
–  Қ.  Нҧрғалиев  біздің  республикада  тҧңғыш  рет  мектеп  тарихында  МТТО  (мектептік-теледидарлық 
техникалық  орталық),  компьютерлік  сыныпты,  оқушылардың  ӛзін-ӛзі  басқаруын  еңгізді,  сол  жылдар 
техникасын пайдаланып, оқу ҥдерісін ақпараттандыру мәселесімен айналысты;  
–  бірінші  рет  ауыл  мектебінің  базасында  жалпы  және  жоғары  мектеп  қарым-қатынасының  ерекше 
формасы болып табылатын Абай атындағы педагогикалық институттың педагогика кафедрасының ғылыми-

197 
 
оқу  әдістемелік  кешенін  ашуға  жағдай  туғызды  т.б.  Бҧлардан  Нҧрғалиевтің  қоғамдық  қызметі  нақты 
кӛрінеді. 
Осы уақытқа дейін халық мҧғалімінің іс-тәжірибесі тек педагогикалық бағытта ғана зерттеліп келді, 
оның  иновациялық  технологияларды  пайдалануы,  жаңашыл  ойлары  Кеңестік  білім  жҥйесінде  неге  қолдау 
тапқандығы, тағы басқа  да  мәселелер әлі ӛз  бағасын толық алған  жоқ. Қ. Нҧрғалиевтің  кәсіби мҧрасының 
басты  тҧлғалары  –  оқушы  мен  мҧғалім  және  қоғам.  Әрине,  оның  білім  сапасына,  материалдық  базаға, 
мектеп  кітапханасы,  мектеп  ісіне  қалың  қауымды  тарту,  политехникалық  оқу  туралы  айтқан  ойлары  мен 
бақылаулары  бҥгінгі кҥнге  дейін ӛз  мәнін  жоғалтқан  жоқ. Мектеп  бҧрынғысынша  қоғамның  тірі клеткасы 
болып  қалып  отыр.  Осыған  байланысты  халық  мҧғалімі  Қ.  Нҧрғалиевтің  кәсіби  мҧрасы,  мектеп  білімін 
дамытудағы ҥлесі – мәңгі қҧндылық.  
Бҥгінгі  оқыту  жҥйесіне  дейінгі  ҧстаздық  қызметтегі  тҧлғалардың  тәжірибесінде  ғылыми  негіз  бар 
деген  тҧжырымдар  сирек  кездеседі.  Белгілі  бір  ҧстаздың  қызметін  қорытып,  жинақтау  іс-әрекеті  ғылыми 
еңбек  санатына  жатпай  келгені  ақиқат.  Осы  орайда  Елбасы  Н.Ә.  Назарбаевтың  мҧғалімдердің 
республикалық  съезінде  оқыту  мен  тәрбиелеу  ҥдерісінің  жетістіктері  тҧрғысында  ғылыми  зерттеулерді 
алдымен  Отандық  білім  берудің  озық  іс-тәжірибесін  зерделеуден  бастап,  осы  озық  тәжірибелі  отандық 
шығармашылық  педагогикалық  еңбек  кеңінен  халыққа  таратылсын  деген  болатын.  Сондықтан  да  Қ. 
Нҧрғалиев  ғҧмырнамасы  –  кейінгі  ҧрпаққа  және  біздерге  тағылымды  ҥлгі  боларлық,  ғибрат  берерлік 
ҧстаздық  жол.  Ӛзінің  кәсібін  шыңдау  қоғамға,  ортасына  сыйлы  да  қадірлі  болу  мақсатында  рухани 
біліктілігін ҧдайы  ҧштап, зерделі ізденудің ҥлгісін кӛрсетті.  Қ. Нҧрғалиев кҥрделі  де кемелді тҧлғалардың 
бірі, сондықтан оның кәсіби мҧрасын тек педагогика саласынан ғана  қарау жеткіліксіз. Оның жаңа қырын 
Отандық тарих аясында қарастырған орынды болмақ. 
Қҧмаш  Нҧрғалиев  кӛзқарастары  сынды  рухани  бейне  мҧратымызды  қайта  жаңғырту,  болашақ 
алдындағы  борышымыз деп тҥсінеміз. Ӛйткені,  ӛткен  тарихты тек қаралау немесе  оған тек сырттан  қарау 
рухани  кемелдікке  апаратын  жол  емес.  Мақсат-ақиқаттан  алыстататын  аңыздардан  аластау.  Міне,  осы 
ізденіс  жолында  Қҧмаш  Нҧрғалиев  сияқты  жалынды  патриот,  ҥлкен  азамат  қайраткеріміздің  артында 
қалдырған мол кәсіби мҧрасының пайдасы аса жоғары екендігін айтпаса да тҥсінікті. Болашақ тарихшылар, 
педагогтар, қоғамтанушы ғалымдар ӛткен тарихымыз жӛнінде жазғанда оның еңбектеріне ҥлкен қҧрметпен 
қайырылатын болады. 
Қ. Нҧрғалиевтің ӛмірінің, кәсіби мҧрасының ашылмаған қырларын тану ӛткен тарихтан қорытынды 
жасап, бҥгінгі ӛмірде ҧтымды пайдалану ғана емес, ертеңгі ҧрпаққа дҧрыс жол сілтеу ҥшін қажет. 
Академик М.Қ. Қозыбаевтың айтқанындай, «Біз қазақ зиялыларының жалпы тарихын жазар белеске 
келіп қалдық» [2, 11 б]  дегендей, осы тҧста қазақ   зиялыларының арасында Қ. Нҧрғалиевтің кӛзқарастары 
мен кәсіби шығармашылық мҧрасының орны бір тӛбе.
 
 
Қазақстанның мектеп тарихында Қ. Нҧрғалиев басқарған Боран орта мектебінің ӛзіндік ҥлесі бар. Қ. 
Нҧрғалиев  жӛнінде  бірен-саран  еңбектер  кездесті,  кӛбінесе  зерттеулерде  бҧл  мәселенің  кейбір  аспектілері 
ғана  қаралып,  заман  талабына  сай  бір  идеология  бҧғауынан  шыға  алмады.  Арнаулы,  тарихи  тҧрғыдан 
зерттелінбеді.  
Баспасӛз  беттерінде  Қҧмаш  Нҧрғалиевке  қатысты  алғашқы  деректер  ХХ  ғасырдың  екінші 
жартысынан  бастап  жарық  кӛре  бастап,  бҥгінгі  кҥнде  де  жазылуда.  Мысалы,  «Социалистік  Қазақстан» 
газетінің  1948  жылдың  25-шілдесіндегі  басылымында  Ж.  Жҧмақановтың  «Ӛлімнен  махаббат  кҥшті» 
мақаласында  Қ. Нҧрғалиевтің рухани ерлігін алғаш рет халыққа танытқан, майдан жолындағы және бейбіт 
ӛмірдегі  ерліктері,  отбасы  жайлы  жазылған.  Осыдан  кейін  Отан  соғысына  қатысқан,  І-топтағы  мҥгедек, 
жаңашыл  ҧстаз  жайында  облыстық,  республикалық,  орталық  баспасӛз  беттерінде  әр  сипаттағы  мақалалар, 
суреттемелер,  очерктер  жарық  кӛре  бастайды.  «Красная  звезда»  газетінде  К.  Хромованың,  «Наука  и 
религия»  журналында  А.  Розановтың,  «Казахстанская  правда»  газетінде  С.  Әмірхановтың,  «Социалистік 
Қазақстан»  газетінде  М.  Әбуғалиевтің  қаламдарынан  шыққан  мақалаларда  оның  қызметі  және  оны  ауыл 
мектебінінің  ҧйтқысы  ретінде  кӛрсетті.  «Социалистік  Қазақстан»  газетінің  тілшісі  М.  Мергеновтың 
«Жалақорлар  және  принципсіз  басшылар»  деген  сын  мақаласы  осы  газет  бетінде  жарияланды.  Газетте  Қ. 
Нҧрғалиевті жазықсыз жазалаған басшылықтың іс-әрекеті баяндалды. 
Д.А.  Қонаевтың  1980  жылы  шыққан  «Советский  Казахcтан»  еңбегінде  «Бҧл  ғажап  адамның  ӛзінің 
ӛмірі – ерлік, шәкірттерді рухани адамгершілікке тәрбиелеуге, олардың азаматтық сапасын, саяси санасын 
қалыптастыруда  ғибаратты  ӛнеге  болып  табылады»  [4]  –  деп  оның  бала  тәрбиесіндегі  орының  жоғары 
бағалаған еді. 
С.А.  Назарбаеваның  «Путь  к  себе»  еңбегінде  Халық  мҧғалімінің  қызметі  дәйектелген.  Автор  оның 
еліне  сіңірген  қызметін  атап  ӛткен.  Онда:  «В  небольшом  селе,  далеком  от  больших  городов  и  дорог,  он 
создал модель  духовного и разумного мира  детства» [5]  –  дейді. Қҧмаш  Нҧрғалиевтің идеяларын  кеңестік 
ғалым-педагог  В.А.  Сухомлинскийдің  педагогикалық  іс-тәжірибесіне  ҧқсатады  және  де  оның  ҧлттық 
мәдениетке кӛп кӛңіл бӛлгенін баяндай отырып, Қ. Нҧрғалиевтің іс-тәжірибесінің мәні мен маңыздылығын 
жоғары бағалады. 
Негізінен, бірқатар мақалаларда Қ. Нҧрғалиевтің тҧлға ретінде қалыптасу тарихы жӛнінде қоғамдық-
саяси ойдың дамуы және басқа да сауалдарға жауап іздей отырып, алға қойған мақсаттарға жету кӛзделді. 
К.Зәкеновтың  «Қҧштарлық  пен  қайсарлық»,  О.  Сатыбалдиннің  «Қҧмаштың  мектебі»,  Б.  Викторовтың 

198 
 
«Учитель 80-х»  мақалаларында Қ. Нҧрғалиевтің жеке тҧлға болып қалыптасуы, саяси кӛзқарасының пайда 
болуы, қоғамдық ӛмірдің алдыңғы қатарында жҥруі, мектеп директоры лауазымында отыруы кӛрсетілген. В. 
Садовщикованың  «Ӛнегелі  ортадағы  ӛрелі  істер»  атты  мақаласында  Қ.  Нҧрғалиев  басшылық  еткен 
Марқакӛл ауданы Боран орта мектебінің іс-тәжірибесі, материалдық-техникалық базасы, оқу-тәрбие ҥдерісі 
жӛнінде мәліметтер алуға болады. 
Қҧмаш  Нҧрғалиҧлының  дарынды  ҧстаз,  жаңашыл  педагог  ретінде  орны  ерекше.  Бҧл  туралы 
«Советский  энциклопедический  словарь»,  «Казахская  ССР.  Краткая  энциклопедия.  Т.  3»,  «Қазақстан 
Ҧлттық энциклопедиясында» жазылған [6].  
М. Ғабдуллиннің «Алтын жҧлдыз» жинағында оның Қ. Нҧрғалиевке жазған хаты баяндалады, «кеше 
майдан  ері  едің,  бҥгін  еңбек  ері  болғаныңа  мақтанамын»,  -  деп  оның  жеткен  белестерін,  еңбектегі 
табыстарын  объективті  тҥрде  кӛрсеткен,  білім  беру  саласындағы  еңбектерінің  мәні  мен  маңыздылығын 
жоғары бағалаған. 
М.  Әбуғалиевтің  «Ӛлімді  жеңген  ӛмір»,  М.  Шегендіковтың  «Қҧмаштың  мектебі»  атты  деректі 
әңгімелерде  оның  ӛмір  жолдарын,  тҧлға  ретінде  қалыптасуын,  ҧстаздығын  саралаған.  Олар  сол  заман 
сарынымен  Қ.  Нҧрғалиевті  бір  жақты  мҧғалім  ретінде  қарастырып,  оның  мектеп  білімін  дамытуға  қосқан 
ҥлесіне, кәсіби мҧрасына мән берген және тҧлғаның қалыптасуында компартияның рӛлін асыра бағалаған. 
М.  Әлімбаев  ӛзінің  бір  мақаласында  Қ.  Нҧрғалиевті  «оны  қазақтың  Макаренкосы  деуші  еді,  жоқ 
Қҧмаш  одан  ӛзгеше,  қҧр  идеяның  ғана  қамқоршысы  емес,  қазақы  ой-сананың,  ҧлттық  дәстҥр  мен 
имандылықтың  қорғаны,  халықтың  болашағы  ҥшін  қам  жеген  тҧлға»  деп  оның  елі  ҥшін  атқарған  еңбегін 
әділ бағалаған. Жалпы, М. Әлімбаев кӛп томдық шығармалар жинағының 2-ші томында «Қҧмашқа хат», 5-
ші  томында  «Қҧмаштың  мектебі»  деген  очеркінде  оның  ҧстаздық  қызметке  келген  кезінен  бастап  жҥріп 
ӛткен  жарқын  жолына  тоқтала  келіп,  ҧлттық  руханиятқа  қосқан  ҥлесін,  идеяларының  маңыздылығын 
айқындаған. 
Қҧмаш  Нҧрғалиевтің  педагогикалық  қызметі  1995  жылы  шыққан  «Қазақстан  педагогикалық  ақыл-
ойының Антологиясында» бейнеленді. 1998 жылы «Рауан» баспасынан шыққан «Қазақтың тәлімдік ой-пікір 
антологиясы» 2-ші томында алтын әріппен жазылуы артында мәңгі ӛлмес мҧра қалдырғандығының айғағы. 
Сонымен қатар 2009 жылы басылған «Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы» [7] 6-томында ҧлттық тәлім-
тәрбиелік ғылымдардың дамып, қалыптасу тарихы берілген. 1920-2000 жылдар аралығында туған халқына 
мектеп, оқу-ағарту саласында аянбай еңбек еткен, жҥрегі халқым деп соққан, тіпті сол ҥшін шыбын жанын 
да  қҧрбан  еткен,  бҥгінде  арамызда  жоқ  зиялыларымыздың  ҧрпақ  тәрбиесіне,  ҧлттық  мәдениетті 
насихаттауға арналған еңбектерінің іріктелген ҥзінділері енгізілді [7, 17 б]. Бҧл кітапта А. Байтҧрсынов, М. 
Жҧмабаев, М. Шоқай, Е. Бекмаханов, Ә. Сембаев сияқты тҧғырлы тҧлғалармен Қ. Нҧрғалиевтің қатар тҧруы 
оның тарихи орнын кӛрсетеді. Онда Қ. Нҧрғалиевтің ӛмірбаянына және оның еңбектеріне тоқталған  
Мәселен, Ж. Әбиевтің  «Педагогика  тарихы» атты педагогика  тҧрғысынан жазылған еңбегінде автор 
педагогика тарихын жан-жақты сараптаудан ӛткізіп, жаңашыл педагогтар жас ӛспірімдердің жаңашырлары 
дей келе, Қ. Нҧрғалиевтің ӛмірбаяны және ҧстаздық қызметіне мән берген.  
Ал,  У.  Тоқпатаевтың  «Менің  замандастарым»,  О.  Елубайдың  «Алтайым,  алтын  тамырым» 
шығармаларында Қ. Нҧрғалиевтің қызметі, ол туралы естеліктер жайлы қалам сілтеген. 
Г. Назарбаева., Х. Әбжанов  ӛз  еңбектерінде Қ. Нҧрғалиевті  «Мамандығының хас  шебері,  оның озат 
тәжірибесі Қазақстаннан асып, Одаққа тарады», – деп әділ бағалады [3, 55 б.]. 
Осы  уақытқа  дейін  басылып  шығып  жатқан  басылымдардың  ішінде    Қ.  Нҧрғалиев  жайлы  жақсы 
жазылған қҧнды еңбек «Халық мҧғалімі Қҧмаш Нҧрғалиев. Педагогикалық әулет» [8] деп аталған тарихи-
педагогикалық  естелік  кітап.  Онда  оның  ҧлт  рухын  кӛтерген  ерен  еңбегі,  адами  тҧлғасы,  биік  парасаты 
жайлы  ҧстазбен  бірге  қызмет  атқарған  әріптестерінің,  жақын  араласқан  достарының,  замандастарының, 
шәкірттерінің шын жҥректен шыққан естелік әңгімелері, ой-пікірлері, жылы лебіздері және Қ. Нҧрғалиевтің 
ӛмірбаяны, ол жайлы жазылған мәліметтер топтастырылған. Кітаптың алғашқы беттерінің бірінен: «Мектеп 
директоры, педагогикалық жетекші, білгір ҧйымдастырушы ретінде Қҧмаш Нҧрғалиҧлы ӛз заманынан озық 
тҧрғанын кӛреміз», – деген бҧрынғы ҚР Білім және ғылым министрі Б. Айтымованың пікірін кӛреміз. 
Белгілі  сыншы  Герольд  Бельгер  жоғарыдағы  кітап  жӛнінде  «мазмҧны  мен  кӛркемдігі  жағынан 
қҧнды»  деп  ӛте  жақсы  пікір  білдірді.  Ол  «Поклон  Устазу»  деген  мақаласында  Қ.  Нҧрғалиевтің  бҥкіл 
ғҧмырын кӛзсіз ерлікке бағалайды. 
Ж.  Макатова  «Повесть  о  настоящем  учителе»,  «Сага  об  учителе»  [42]  атты  мақалаларында  Қ. 
Нҧрғалиевтің тҧлғасына әділ тҥрде баға бере отырып, автор оның еліне, халқына  сіңірген қызметіне  терең 
тарихи талдау жасаған. 
Ә.  Меңдеке  «Жас  Алаш»  газетіне  Қ.  Нҧрғалиев  жайлы  сын  мақала  жариялады.  Ӛз  мақаласында 
Халық мҧғалімін екінші бір қырынан кӛрсетуге тырысқан. Бірақ, бҧл мақала ешқандай тарихи дерек кӛзіне 
сҥйенбей жазылған. 
С.С.  Қалиев  «Ӛскеменнің  әрі  Мересьеві,  әрі  Сухомлинскийі»  атты  мақаласында  «Қ.  Нҧрғалиев 
басқарған  мектеп  ҧжымы  ҥнемі  жаңалықтың  жаршысы  бола  білді,  мектеп  Республикада  бірінші  болып 
компьютерлік,  кабинеттік  жҥйеге  осыдан  25  жылдай  бҧрын  кӛшті.  Ол  басқарған  мектеп  озат  тәжірибенің 
лабораториясы» деп атап кӛрсетті [8]. 

199 
 
Қ.  Нҧрғалиев  жайлы  қалам  тартқандардың  кӛбісі  оны  осы  кҥнге  дейін  тек  мҧғалім  немесе  педагог 
санатында  танып  келеді.  Шын  мәнінде  оған  қайраткелік  тән.  Ол  ҧстаздық  жолына  жан-тәнімен  берілген 
ҧлттық сананы тәрбиелеуге ӛз ҥлесін қосқан зиялы азамат. Халық мҧғалімі Қ. Нҧрғалиевтің қоғамдағы рӛлі 
мен Қазақстанның оқу-ағарту саласына қосқан ҥлесі шексіз. Оның бақыты ҧстаздығында. Бір адам жаққан 
отқа  мың  адам  жылыну  ол  да  ҧлылық.  Оның  ӛмір  жолы  жастарға  сӛзсіз  патриоттық  тәрбие  алуға  ҥлгі 
болары  анық.  Еліне  паналы  қорған  болғандардың  ӛнегелі  ӛмірлерін  еске  алу,  оларды  болашақ  ҧрпаққа 
жарқырата  ҥлгі  ету  біздің  парызымыз.  Сондықтан  КСРО  Халық  мҧғалімі      Қ.  Нҧрғалиевтің  есімі  мәңгі 
жадымызда. 
 
Әдебиеттер  
1
 
Әміренов М. Елбасына сыйға тартылған кітап // Дидар. – 2005. – 1 қараша. – 3 б. 
2
 
Қозыбаев М. Тҧлғалар тҧғыры. – Алматы: ҚазАқпарат, 2009. – 540 б. 
3
 
Назарбаева Г., Әбжанов Х. Қазақстан: тарих пен тағлым. – Алматы: Кітап, 2003. – 296 б. 
4
 
Кунаев Д.А. Советский Казахcтан. – Алма-Ата: Казахстан, 1980. – 239 с. 
5
 
Назарбаева С.А. Путь к себе. – Алматы: Атамҧра, 1999. – 96 с. 
 
 
УДК 629.113 
 
СИСТЕМА ПИТАНИЯ И ПРИВОДА ЭЛЕКТРОМОБИЛЯ 
 
Удовик А.Н., Романенко А.Ф., Овчинников В.А. 
ЮКГУ им. М. Ауэзова, Шымкент, Казахстан 
 
Түйін 
Бұл мақалада электромобильдерді жаппай ӛндіруге енгізу қажеттілігіне талдау жүргізілген. Осыған 
байланысты электромобильдің қоректендіру және жетек жүйесін іске асырудың бірегей технологиясы 
әзірленген болатын. 
Summary 
In this article the analysis of the necessity for the electrical vehicles introduction into mass production industry has 
been performed. In this regard the unique technology for realization of electrical vehicle power system and drive system 
has been developed. 
 
Система  питания  электромобиля.  В  схеме  электромобиля  без  аккумуляторных  батарей  главным 
является  передатчик.  Используется  два  излучателя.  Кроме  электродвигателя  на  автомобиле  должен  
присутствовать  аккумулятор  и  стартер.  При  включении  стартера  вместе  с  электродвигателем  последний 
превращается  в  генератор,  который  питает  два  пульсирующих  излучателя.  Высокочастотные  (ВЧ) 
колебания  излучателей  поддерживают  движение  электродвигателя.  Электродвигатель,  таким  образом, 
может  одновременно  являться  и  источником  вращения  колес  автомобиля  и  генератором,  питающим  ВЧ 
излучатели.  
Движущей  силой  электродвигателя  являлся  не  электрический  ток,  а  резонансные  высокочастотные 
колебания в среде, в эфире, вызывающие в электродвигателе движущую силу. Не на атомарном уровне, а на 
уровне  колебательного  контура  электродвигателя.  Аккумулятор  запускает  стартер.  Электродвигатель 
приходит  в  движение  и  начинает  работать  как  электрогенератор.  Питание  поступает  на  два  независимых 
генератора высокочастотных электромагнитных (ЭМ) импульсов, настроенных в резонанс с колебательным 
контуром  электродвигателя.  Через  несколько  секунд  после  запуска  стартер  отключается,  аккумулятор 
отключается. Высокочастотные ЭМ импульсы 2х генераторов развивают мощность в ЭЛ двигателе, который 
работает в резонансе с ВЧ генераторами, движет автомобиль, сам работает как электрогенератор, питающий 
ВЧ излучатели и никакого тока не потребляет.При обычной организации процесса, всякий электродвигатель 
потребляет ток и производит колебательные возмущения в окружающей среде, в эфире. То, что называется 
индуктивность.  Эти  неизбежные  возмущения  среды  обычно  никак  не  используются.  На  них  принято  не 
обращать  внимания,  пока  они  никому  не  мешают.  Между  тем,  следует  понимать,  что  затраты  энергии, 
питание, которое необходимо электродвигателю, как раз и вызываются тем, что электродвигатель работает 
не  в  абсолютной  пустоте,  а  в  среде  и  что  на  создание  колебательных  возмущений  в  среде  как  раз  и 
расходуется  подавляющая  часть  энергии  питающей  электродвигатель.  Тех  самых  колебательных 
возмущений,  на  которые  принято  закрывать  глаза.  Здесь  заключается  самый  важный  момент.  Потери 
энергии при работе всякого электродвигателя связаны не с трением ротора, не с сопротивлением воздуха, а с 
потерями  индуктивности.  Неподвижный  (относительно)  эфир  раскручивается  электродвигателем,  в  нем 
возникают концентрические волны, расходящиеся во все стороны. При работе электродвигателя эти потери 
составляют  более  90%  от  всех  его  потерь.Исходя  из  выше  сказанного,  можно  предположить,  что  волны  в 
эфире  могут  быть  не  побочным  продуктом  работы  электродвигателя,  не  паразитарными  потерями,  а 
движущей силой электродвигателя, если эти волны поддерживать при минимальном расходе энергии. Для 
этого  нужны  резонансные  ВЧ  колебания.  Тонкая  природа  эфира  обуславливает  необходимость  высоких 

200 
 
частот  для  достижения  резонанса.  Как  известно,  резонанс  наступает  при  приближении  частоты  внешнего 
воздействия  (колебания  ВЧ  генератора)  к  одной  из  тех  частот,  с  которыми  происходят  собственные 
колебания  в  системе,  возникающие  в  результате  внешнего  принудительного  воздействия.  Оптимальное 
поддержание  волн  в  эфире  представляет  собой  процесс  создания  стоячей  волны  вокруг  ВЧ 
генератора.Таким  образом,  ВЧ  генератор  является  как  бы  посредником  между  средой  и  двигателем.  ВЧ 
генератор потребляет немного энергии. Как устройство он оптимален (в отличие от электродвигателя) для 
создания и поддержания волн в эфире. А волны в эфире, если они в резонансе с колебательным контуром 
работающего  двигателя,  превращаются  в  движущую  силу  для  совершения  электродвигателем  работы. 
Питание  двигателю  при  такой  схеме  не  нужно.  Питание  нужно  чтобы  гнать  волну,  вызывающую 
сопротивление среды. А здесь сама среда держит волну и поддерживает вращение двигателя, который с этой 
волной  в  резонансе.  Таким  образом,  электродвигатель  превращается  в  генератор,  который  преобразует 
энергию колебаний эфира через свое вращение в электрический ток, который из него истекает. 
ВЧ генератору, который в резонансе с эфиром, для нормальной работы требуется минимум энергии. 
Этой  энергии,  которой  его  снабжает  электродвигатель,  ему  хватает  с  избытком.  Электродвигатель  же 
использует не энергию ВЧ генератора, а энергию резонансно накачанной стоячей волны в эфире. 
Естественно,  что  такой  электродвигатель  будет  еще  и  охлаждаться.  Двигатель,  требующий  питания 
нагревается от сопротивления среды, которую ему приходится раскручивать. Здесь же среду раскручивать 
не надо. Наоборот сама среда раскручивает двигатель, из которого, как следствие, истекает ток.  
Система  привода  электромобиля.  В  данной  системе  электропривода  используется  принципиально 
новый,  расположенный  внутри  колеса  электродвигатель  тороидальной  конструкции,  в  котором  ротор 
расположен снаружи статора, в отличие от обычного электродвигателя, в котором ротор вращается внутри 
статора.  Данная  конструкция  имеет  ряд  преимуществ.  В  частности,  она  позволяет  быстро  наращивать 
мощность и крутящий момент, это позволяет отказаться от понижающего редуктора, что означает снижение 
массы и  увеличение  эффективности работы  трансмиссии; также конструкция  позволяет более эффективно 
расположить  тормозной  механизм  внутри  электродвигателя,  который  в  свою  очередь  чѐтко  располагается 
под  колѐсной  аркой.  Такая  конструкция  электродвигателя  позволяет  разместить  внутри  мотора  элементы 
рулевого  управления,  а  также  применить  на  электромобилях с  установленными внутри  колес двигателями 
систему полного привода. Рисунок 1. 
Мощность  на  каждом  колесе  может  составлять  50 кВт  (68 л.  с.),  что  дает  суммарную  мощность 
с четырех  моторов  200 кВт  (272 л.  с.).  Крутящего  момента  в 518 Нм на  каждом  колесе  достаточно,  чтобы 
разгонять машину с места. Максимальная скорость при такой конструкции будет составлять около 180 км/ч. 
Она ограничена только максимальными оборотами двигателя, которые составляют 1500 об/мин. Суммарный 
крутящей момент четырех моторов составляет 2072 Нм.  
 
Рисунок 1 Конструкция привода электромобиля 
 
Основные преимущества такого расположения таковы:  
 
Упрощение  процесса  набора  мощности  и  крутящего  момента,  что  позволяет  исключить  из 
конструкции  понижающий  редуктор,  что,  в  свою  очередь,  сокращает  потери  энергии  и  уменьшает  вес 
автомобиля.  
 
Устранение понижающего редуктора позволяет установить двигатель внутрь колеса.  
 
Тороидальная конструкция создает пространство в центре электродвигателя для размещения в нем 
элементов тормозной системы и других компонентов. 
Силы, действующие на электромобиль 
Основными силами, действующими на электромобиль, являются:  

201 
 
 
F
тяги
 – сила тяги на ведущих колесах  
 
F
тр.
 – сила трения вращающихся деталей 
 
F
кач.
 – сила трения качения колес  
 
F
под.
 – сила сопротивления подъему  
 
F
возд.
 – сила сопротивления воздуха  
 
F
ин.
 – сила сопротивления разгону (сила инерции)  
Для  того,  чтобы  электромобиль  начал  движение,  сила  тяги  на  ведущих  колесах  должна  превысить 
сумму остальных сил – сил сопротивления движению.  
Так как сила тяги  на  ведущих колесах может быть  выражена  через  крутящий момент  на  двигателе, 
учитывая  передаточные  числа  главной  передачи  и  коробки  передач,  а  также  потери  мощности  в 
трансмиссии и радиус колес электромобиля. Можно записать следующее выражение:  
F
тяги
 = (η
тр.
 * M
е
)/r  
где:  
 
F
тяги
 – сила тяги на ведущих колесах, Н  
 
η
тр.
 – коэффициент потери мощности на вращение деталей электромобиля 
 
M
е
 – эффективный крутящий момент двигателя, Н*м  
 
r – радиус ведущего колеса, м.  
Для расчета скорости движения электромобиля, в зависимости от частоты вращения вала двигателя, 
применяется следующая формула:  
ν = (2*π*r*n*3,6) 
где:  
 
ν – скорость электромобиля, км/ч  
 
3,6 – коэффициент перевода скорости из м/с в км/ч  
 
r – радиус ведущего колеса, м  
 
n – частота вращения вала двигателя, Гц.  
Для  расчета  силы  сопротивления  качению  требуется  учитывать  деформацию  шины,  деформацию 
дороги, силу трения шины об дорогу и силу трения в подшипниках колеса. Так как расчет влияния данных 
величин является достаточно сложным, на практике пользуются эмпирически полученным коэффициентом 
трения качения, который, в дальнейшем, участвует в расчете силы сопротивления качению.  
Формула для расчета силы сопротивления качению:  
F
кач.
 = ƒ*m*g*cosα  
где:  
 
F
кач.
 – сила сопротивления качению, Н  
 
ƒ – коэффициент трения качения  
 
m – масса электромобиля, кг  
 
g – ускорение свободного падения, м/с
2
  
 
α – угол уклона дороги.°  
При движении электромобиля под уклон, на него действует сила сопротивления подъему:  
F
под.
 = m*g*sinα  
где:  
 
F
под.
 – сила сопротивления подъему, Н  
 
m – масса электромобиля, кг  
 
g – ускорение свободного падения, м/с
2
  
 
α – угол уклона дороги. °  
При  движении  электромобиля  на  скоростях,  превышающих  скорость  пешехода,  заметное  влияние 
оказывает сила сопротивления воздуха. Для расчета силы сопротивления  воздуха используют следующую 
эмпирическую формулу: 
F
возд.
 = C
x
*S*ρ*ν
2
/2  
где:  
 
F
возд.
 – сила сопротивления воздуха, Н  
 
C
x
  –  коэффициент  сопротивления  воздуха  (коэффициент  обтекаемости),  Н*с
2
/(м*кг).  C
x
 
определяется эксперементально для каждого кузова.  
 
ρ – плотность воздуха (1,29кг/м
3
 при нормальных условиях)  
 
S – лобовая площадь электромобиля (автомобиля), м
2
. S является площадью проекции кузова на 
плоскость, перпендикулярную продольной оси.  
 
ν – скорость электромобиля (автомобиля), км/ч  
Для расчета разгонных характеристик электромобиля следует учитывать силу сопротивления разгону 
(силу инерции). Причем, нужно учитывать не только инерцию самого электромобиля, но и влияние момента 
инерции вращающихся масс внутри электромобиля. Далее приведена формула расчета силы сопротивления 
разгону:  
F
ин.
 = m*a*σ
вр
  

202 
 
где:  
 
F
ин.
 – сила сопротивления разгону, Н  
 
m – масса электромобиля, кг  
 
a – ускорение электромобиля, м/с
2
  
 
σ
вр
 – коэффициент учета вращающихся масс.  
Эти расчеты являются одними из основных расчетов при проектировании электромобиля. 
Электромобиль  –  расчет  параметров  двигателя.  Основываясь  на  расчете  сил  действующих  на 
электромобиль  можно  произвести  расчет  параметров  двигателя  электромобиля.  Для  правильного  выбора 
двигателя электромобиля нужно знать такие характеристики как номинальная и пиковая мощности, а также 
значение  крутящего  момента  и  частоты  вращения  вала.  Номинальная  мощность  используется  для 
поддержания заданной постоянной скорости. Пиковая мощность требуется для разгона электромобиля. 
Для  расчета  минимально  необходимой  для  движения  частоты  вращения  двигателя  воспользуемся 
формулой:  
ν = (2*π*r*n*3,6) 
где:  
 
ν – скорость электромобиля, км/ч  
 
3,6 – коэффициент перевода скорости из м/с в км/ч  
 
r – радиус ведущего колеса, м  
 
n – частота вращения вала двигателя, Гц.  
Далее выводим нужную нам формулу вычисления частоты вращения вала двигателя:  
n = (ν*u
кп
*u
гп
)/(2*π*r*3,6)  
Поскольку многие двигатели маркируют частоту вращения вала не в герцах, а в оборотах в минуту, то 
для перевода величин полученный результат в Гц необходимо умножить на 60.  
Расчет  максимального  крутящего  момента.  Приведем  формулу  баланса  сил,  необходимую  для 
описания равноускоренного движения электромобиля:  
F
тяги
 = F
кач.
 + F
под.
 + F
возд.
 + F
ин.
 
 
где:  
 
F
тяги
 – сила тяги на ведущих колесах  
 
F
кач.
 – сила трения качения колес  
 
F
под.
 – сила сопротивления подъему  
 
F
возд.
 – сила сопротивления воздуха  
 
F
ин.
 – сила сопротивления разгону (сила инерции).  
Подставим в уравнение уже известные формулы:  
(η
тр.
 * M
е
)/r = ƒ*m*g*cosα + m*g*sinα + C
x
*S*ρ*ν
2
/2 + m*a*σ
вр
  
где:  
 
η
тр.
 – коэффициент потери мощности на вращение деталей электромобиля 
 
M
е
 – эффективный крутящий момент двигателя, Н*м  
 
r – радиус ведущего колеса, м  
 
ƒ – коэффициент трения качения  
 
m – масса электромобиля, кг  
 
g – ускорение свободного падения, м/с
2
  
 
α – угол уклона дороги, °  
 
C
x
  –  коэффициент  сопротивления  воздуха  (коэффициент  обтекаемости),  Н*с
2
/(м*кг).  C
x
 
определяется эксперементально для каждого кузова.  
 
S – лобовая площадь электромобиля (автомобиля), м
2
. S является площадью проекции кузова на 
плоскость, перпендикулярную продольной оси.  
 
ρ – плотность воздуха  
 
ν – расчетная скорость электромобиля (автомобиля), км/ч  
 
a – требуемое ускорение электромобиля, м/с
2
, рассчитывается путем деления значения расчетной 
скорости на время t, требуемое на разгон до этой скорости  
 
σ
вр
 – коэффициент учета вращающихся масс.  
Преобразуем формулу в подходящий для дальнейшего использования вид:  
M
е
 = (ƒ*m*g*cosα + m*g*sinα + C
x
*S*ρ*ν
2
/2 + m*(ν/(3,6*t))*(1,05 + 0,05*u
2
кп
 ))*r/η
тр.
 
 
Приведенных выше расчетов хватает для того, чтобы рассчитать необходимые параметры двигателя. 
Выбираем  двигатель  с  несколько  большими  значениями  эффективного  крутящего  момента  и  частоты 
вращения вала, что позволит провести дальнейшие расчеты уже на основе модели с реальным двигателем.  
 

жүктеу/скачать 5,62 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: