Халықаралық гуманитарлық –техникалық
жүктеу/скачать 176,99 Kb.
|
ЕЖелг3 д7 2д лекция
Орхон-ЕнисейОрхон-Енисей ескерткiштерi жҧртшылыққа ХҤII ғасырдың екiншi жартысынан бстап белгiлi болса да, ХIХ ғасырдың соңына дейiн олармен ешкiм арнайы шҧғылданбады. Жазб ескiрткештерi сол қҧпия қалпында қала бердi. Ескерткiштегi белгiсiз жазуға алғаш рет кӛңiл бӛлiп, оның сырын ашуға әркет жасаған шетел ғалымдарынан Б. Бальер 1729 жылы мҧны ескi кельт кӛне гоптар жазуы деп ҧйғарып, монғолдар мен қалмақтар бҧрын ҧйғырлар арқылы соғды жазуын қабылдағанын да ескермедi. Кейiнгi бiр еңбегiнде (1857 жылы) бҧл жазуларды словян жазуларына жатқызып, тiптi қателестi. Сол дәуiрдегi кӛрнектi ғалымдардың бiрi А. Ремозе 1822 жылы қҧпия жазуларды индогот ҧрпақтарының жазуы болуы мҥмкiн деген жорамал жасды. Кӛне тҥркi жазба ескерткiштерi тҥркологиялық әдебиеттерде негiзiнен ҥш топқа бӛледi. Олар Енисей ескерткiштерi. Бҧған Енисей ӛзенiнiң жоғары сағасы мен Тув Якутия Монғолия жерлерiнен табылған кӛптеген ескерткiштер жатады. Талас ескерткiштерi Талас ескерткiштерiнiң табылуы (1896-1898) қазiргi Жамбыл уезiнiң әкiмi, Талас жазуларын табушылардың бiрi – В.А.Каллауырдың есiмiмен байланысты. Орхон ескерткiштерi. Бҧған ҤII ғасырдың соңы мен ҤII ғасырдың бас кезiндегi Қҧтлығ қаған, Бiлге қаған, Кҥлтегiн, Тоыкӛк, Кҥл-×ор, Мойын-×ор сияқты iрi екерткiштер мен он шақты майда ескерткiштер жатады. Алтайдағы Тҥрк қағанаты кезеңiнен қалған тарихи-мәдени ескерткiштердiң бiрi-Орхон жазбалары. Бiздiң дәуiрiмiзге ҤI ғасырдан жеткен бҧл жәдiгерлердi Г. Спасский зерттеп, 1889 жылы орыс ғалымы Н.М. Ядринцев Монғолия жерiнен жаңа нҧсқасы тауып, ғылыми оралымға ендiредi. Оны белгiлi Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 жылы немiс тiлiне аударды. Аударма 1895 жылы жарық кӛрген. Академик В.В. Радлов басқарған Россия археологиялық экпедициясы 1894 жылы бҧл жазба ескерткiштердi орыс тiлiне аударып, 1894-1897 жылдары жарияланды. Алайда, Орхон жазбаларын дәл әрi толық аударған Могилон жылнамасы, Мойын, Шора, Кҥлшора, Онгин, Хойте, Тамир, Малике, Ихе, АСхет, қырғыз жерiнен табылған Саума Тарим, Илтани, Ҥшмент С.Е.Малов Мойын Шора Ескерткiшiнiң тiлiн ҧйғыр жазуы жептi. Ол 734 жылы таққа отырғане ҧйғыр ханы Пайлоның баласы едi. Бiр аты-Қаллиғ хан, ӛзi соғыста мерт болған. Ол заманда қарлҧқ, басимил, хҧн, байырку, тонгра, ишғу, бҧғi, киби тайплары ҧйғырға, тара, кеден тайпалары. Сiбiрдегi Тҧтық ханға қарап едi. Мойын Шора жазуында қыпшақ тiлiнiң де iзi бар. Оның дәлелдерi барс, бус (су), сақынмас, тылқысын, тасы, сықа, соғдақ сияқты ортақ сӛздер. Кҥлшора Бесбалақ соғысынгда Могилон жағында болып, табғаш, ҧйғыр, қарлҧқтарға қарсы соғады. "Шора" монғол сӛздi. С.Е. Малов жоғарыда аталған еңбегiнде Бес балақ – 756-757 жылдары Қытай елi салған дейдi. Ол Қытайдың қарамағына 734 жылы ӛткен едi. Бҧл жазулардың диалектiсiн әлi де анықтай тҥскен жӛн. Iшiндегi Тҥрiк қағанатына тiкелей қатысы бар жазбалар. Кҥлтегiн Могилонның ҥлкен жазуы және Тоныкӛк жылнамасы болып саналады. Алғашқы екеуi Монғолия жерiндегi Кошо-Цайдем ӛзенi, соңғысы Селеугi жағалауынан табылған Кҥлтегiн ескерткiшi Кошо-Цайдем тӛбесiнiң кең жазығына салынған Н.Ядренцевтiң кӛрсетуiнше биiгi 3 метр 45 см, енi-177 см, қалыңдығы 48 см. Ескерткiш мәрмәр тасқа жазылған. Тӛмендегi суға барар жолдың екi жағынан 72 балбал тас ортанылған. Тас қорның сыртқы босағасында. Тас қораның сыртқы босағасында екi арыстан, iшкi жағында екi қойдың тас мҥсiн болған. Кҥлтегiн мазарының iшiнде жылан, аң, адам суреттерi, Кҥлтегiннiң ӛзi және зайыбының мҥсiнi бар. Орхон жазбаларының альфавитiн Н.А. Аристов пен Н.Т. Маллицкиi тамғадан шыққан десе, соңғы кездерi кӛптеген зерттеушiлер солардың iшiнде В.А. Ливициц, С.Г. Кляшторный, В. Томсен iзiмен арамей алфавитiнен алынған деген ойға оралады. Орхон жазбалары туралы Дииваев т зерттеулер жҥргiзген. Бҧл тҧста бiзге Орхон жазуларының тарихи-әдеби мазмҧны қажетiрек. Сол себептi бҧл жазбаларды зерттегенде, ғылыми талдау кiшi емес, ҥлкен-жазудан басталғаны жӛн. Ӛйткенi, 716 жылғы Қапаған ханды ӛлтiру оқиғасының жазудан тҥсiп қалғанына қарамастан Могилон жылнамасында Тҥрiк қағанатының соңғы тарихы толығырақ баяндалған. Бҧл жерде бз Қапаған хан қырғыны неден болды? Шад (телес) және тархандар арасындағы билiк алас қандай кҥйде болған? Могилон мен Кҥлтегiн не себептi кӛшпелi тҥркi тайпаларымен кӛбiрек жауласты деген мәселелерге жаңаша тҥсiнiк беруге кҥш салдық. Бiз мәселеге әдеби-тарихи iзде келудi орынды санадық. Алғашқы екi жазу Могилонның немересi Иоллығ Тегiннiң қолынан ӛткен. жүктеу/скачать 176,99 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|