Хіх ғасырдағы тарихи-әлеуметтік жағдай және қазақ әдебиеті
Ш. Қаржаубайұлының айтыстары
жүктеу/скачать 345,76 Kb.
|
19ғ әдебиеті. 1-164 (1)
| 61. Ш. Қаржаубайұлының айтыстары.
Шөжемен айтысқан ақындардың ішінде оның соқырлығы мен қырғыз екендігін келемеж қылмағандар кемде-кем. Шөже екеуінен де жол тауып шығып отырған. Әсіресе, ақындар оның соқырлығына көп тиіседі. Ондайда біресе тағдырдан мұндай халді тілеп алмағанын айтып, біресе қарсыласының ел-жұртындағы көзі кемтар беделді билерді меңзеп, құрған тұзақтан құтылып кететін болған. «Шөжеге барлық қазақ бірдей еді, Шалқыған ортасында күндей еді», – деп жырлаған ақын өзінің белгілі бір жұрттың сойылын соқпайтынын көрсетеді. Әдетте Шөженің аталған екі мініне бір-бірлеп тиісетін ақындар кейде оның соқырлығы мен қырғыздығын бірге бетіне басатын болған. Мысалы, Шөженің ауылдасы, қарауыл Орынбай ақын былай депті: Ассалаумағалейкум, ақын Шөже, Өлеңге жас күніңнен жақын Шөже. Кенесары-қырғыздың соғысында, Ерліктен көзі шыққан батыр Шөже [4, 109 б.]. Бұл – Шөжеге тиісудің ең ауыр түрі. Қазақ пен қырғыздың арасындағы Кенесары жорығына байланысты дау – екі ел ақындарының айтысында үнемі қозғалатын тақырып. Ал осы жолы бұл мәселе Шөженің тегі қырғызға қатысты болған соң ғана көтеріліп отыр. Оның үстіне ол ақынға «көзіңді сол соғыста ерлік көрсетем деп шығарып алыпсың» деп жорта айып тағады. Шөже бұған да төзіп, «тәңірінің қылған ісін мазақ қылғаның не, кәпір болып кеттің бе?» деп құтылады. Шөжемен айтысқан Балта да оның тегіне тиіседі. Шөженің басынан сөз асырмайтынын білетін ақын қарсыласын жеңудің бірден-бір жолы осы деп ұғады. Өзін қазақ жерінің иесі ретінде танытып, туғалы Көкшетауды мекендеп келе жатқан Шөжеге доқ көрсетеді: Мұндар құл, аяғыңды абайлап бас, Шақырған кім бар сені Алатаудан? [2, 263 б.]. Қалай болғанда да адамның жеке басына тиісу, табиғи кемшілігін көзге шұқып көрсету өте өрескел нәрсе болғанымен сол дәуірдегі ақындар айтысының бәрінде де қолданылған үрдіс. Қарсыласын тізе бүктіру үшін айтыс ақындары кез кезген қадамға барған. Мұның мысалдарын Шөже мен Кемпірбайдың айтысынан да көруге болады. Ол да қазақ пен қырғыздың арасына дау туғызатын Кенесары тақырыбын қаузайды: Жамандар сөзің бар ма мұнан да арман? Тиеді сөзің суық жауған қардан. Түбің – қырғыз, тұрағың – Алатауда, Ит соқыр, туған жерің одан да арман. Кеше Кенесары қырғызды үркіткенде, Әкең Қаржау Қаройда аштан өлген [2, 269 б.]. * * * Қырғыздан келіп қазақты сайқалдайсың, Аузыңа келген сөзді қайтармайсың [2, 269 б.]. Арғын ішіндегі Қуандықтың ақыны болып жүрген Шөже мен Қаракесектің ақыны Қалдыбай қожаның айтысында да қырғыз тақырыбы қозғалады. Қалдыбай өзін «қазақ емессің қырғызсың» деп кекетіп отырған соң, Шөже де аянып қалмайды. Қалдыбайға «сенің түбің сарт» деп айып тағады. Шөженің ойда-жоқта сөз тауып кететін, айтысып отырған ақынының осал тұсын тауып ала қоятын қасиеті осы сайыста та да кәдеге асады. «Сенің де қазақ болып жетісіп тұрғаның шамалы, менің тегімде нең бар?» дегенді аңғартады. Сондықтан ол Қалдыбай қожаның: Қырғызда да қырғыз бар, дегдар қырғыз, Сенің түбің белгілі мұндар қырғыз! Сүйегім қожа дағы, етім қазақ, Қазағымның ішінде нең бар, қырғыз? [2, 274 б.], – деген қағытпасына былай жауап береді: Мен құдайдан тілеймін денге саулық, Жалған сөйлеп жаныңа қылма жаулық! Қожа, қожа дегенге қоқиланба, Қожа түбі сарт екен өгізтаулық [2, 274 б. жүктеу/скачать 345,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|