И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010
кітап менікі (еді, болған, болар)
жүктеу/скачать 10,59 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Әсеттікіне келдік — Әсеттің үйіне келдік. 86
- § 5.С Е П Т ІК К А ТЕГО РИ Я С Ы
| кітап менікі (еді, болған, болар).
Көбінесе бұлай байланысып қолданылған сөздер арасына сөз салмай жүмсалады, яғни басқа сөздермен көп байланысқа түсе бермейді, тек кейде олармен мезгілдік, мекендік мағынаны білдіретін сөздер байланысқа түсуі мүмкін: кітап үйде сенікі болғанмен, класта біздікі; үстемдік кеше сенікі болса, бүгін үстемдік жарлынікі, т. б. Егер бүл қосымшалы сөз сөйлемде басқа да түлғада қолданылып, предикат қызметінен ауысса, меншіктілікпен оірге тәуелділікті де оілдіріп, екі сөздщ де орнына жүреді: Әсеттікіне келдік — Әсеттің үйіне келдік. 86 ф Сөйлемде сөздердің арасындағы алуан түрлі синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге әр түрлі грамматикалық мағына үстеп, сөз бен сөзді байланыстыру- да үлкен орын алатын зат есімнің парадигмалық түрлену жүйесінің бірі — септік жүйесі. Әдетте септік жалғау кейде тікелей өзі, кейде басқа түлғалармен қабаттасып (мысалы, жіктік жалғаумен, тәуелдік жалғаумен қоса), зат пен қимыл, я зат пен (сын) арасындағы субъектілік (субъектілік—предикаттық), тура және жанама объектілік, меншіктілік-қатынастық, мекендік- мезгілдік, көлемдік, амалдық-қүралдық сияқты қатынастарды бі л діреді. Сұрақ. Жоғарыдағы айтылған көптік (немесе сан-мөлшер), тәуелдік жалғауларына (категорияларына) берілгендей, септік жалғаудың (категорияның) мәнін ашатындай түжырымды бір анықтама беруге болмай ма? Жауап. Көптік (сан-мөлшер), тәуелдік жалғауларының (категорияларының) әрқайсысы өз ішінде бір-біріне қайшы мәндес мағьшалардың жиынтығынан түратын (мысалы, сан- § 5.С Е П Т ІК К А ТЕГО РИ Я С Ы мөлшер категориясында жекелік-жекеше және көпше, тәуелдік категориясында үш түрлі жақ: бірінші айтушы жақ, екінші тыңдаушы жақ, үшінші бөгде жақ және жекеше-көпше неме- се оңаша-ортақ мәндер) бір ортақ категориялық мағынаны біл- дірсе, септік жалғауы (категориясы) ондай ортақ категориялық мағынаны білдіре алмайды. Септік жалғау түрлерінің ба- сын біріктіріп, зат есімнің түрлену парадигмасының бір категориялық түрі етіп отырған — септік жалғауларының мағыналық ортақтығынан гөрі қызметтік (сөз бен сөзді байла- ныстыру сипаты), магьшалық-қызметтік (тек зат есім сөздерге жалгануы немесе басқа сөз табына жалғанса, оны заттандырып түруы) қызметі. Сондықтан да септік жалғауды (категориясын) анықтағанда, көбіне оны (септік қосымшаларын) «сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен жүктеу/скачать 10,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|