И қазақ тіл білш інің антологиясы с. Исаев Қазіргі қазақ тіліндегі негізгі грамматикалық ұғымдар Павлодар 2010

У,И-; щн басқа
дауыстыларға 
біткен сөз
У, И және 
ауыз жолды 
сонор 
р, 
л,
 у, 
й-ға біткен сөз
мен
мен
Мүрын жолды 
м, н,ң 
сонорына 
біткен сөз
ның
нің
нан
мен
нен
¥яң 
ж, 
з
дыбыстарына
біткен сөз
Қатаң және 
б, В, г, д, 
үяңдарына 
біткен сөз
Септік жалғауларының түлгалық түрлері сөзге үндестік
заңы негізінде мынадаи тәртшпен жалғанады.
өздің 
соңғы 
дыбысына 
қарай
Қазақ тілінде септелу жүйесінен мынадай ерекшеліктер 
байқалады.
1. 
Септік жалғау тұлғалары үндестік заңы негізінде 
жалғанады: а) сөздің соңғы буьгаы жуан болса, оған жуан буын- 
ды жалғау жалғанады да, соңғы жіңішке болса, оған жіңішке бу- 
ынды жалғау жалғанады; ә) сөздің соңғы дыбысының дауысты 
немесе үнді, үяң, қатаңның бірі болып келуіне қарай қосымша 
дыбыс үндестігі (ілгерінді ықпал) негізінде жалғанады.
90

2. Оқулықтарда дауысты дыбыс делініп жүрген у, и дыбы- 
стары қосар дыбыс немесе дифтонг екені белгілі: у, ұу немесе 
у-үу, и-ый немесе и-ій, бүлардың соңғы дыбысы кәдімгі да- 
уыссыз (үнді) у немесе й больга табылады, сондықтан да 
қосымша бүндай дыбысқа біткен сөздерге дауысты дыбысқа 
біткен сөздерге сияқты емес, ауыз жолды сонор дыбыстарға 
(р, л, у, й) біткен сөздерге тәрізді жалғанады: ілік және табыс 
септік жалғауларьга салыстырыңыз.
3.Қазақ тілінде сөз соңында з және ж дыбыстарынан басқа 
үяң кездеспейді, яғни сөз б, в, г, д сияқты үяң дыбыстарға 
аяқталмайды, ал кірме (негізінен, орыс тілінен енген) сөздердің 
соңындағы бұл үяң дыбыстар айтылуда қатаңданып, п, ф, к, 
т болып естіледі де, қосымшаның қатаң дыбыстан басталатын 
варианты жалғанады.
4. Септік жалғауларының сөзге жалғану ерекшеліктері қазақ 
тілінде үнді (сонор) деп жүрген дауыссыздардың өзі үн қатысы 
жағынан сипаты бірдей емес екенін көрсетеді: ілік және жатыс 
септік жалғаулары мүрын жолды үнді дыбысқа біткен сөзге н 
дыбысынан басталатын, ауыз жолды үнді дыбысқа біткен сөзге 
д дыбысынан басталатын қосымша жалғанады.
5. Атау септіктің арнайы қосымшасы жоқ. Бірақ атау септік 
түлғасы - түбір түлғамен бір емес және оқулықтарда көрсетіліп 
жүргендей, басқа септік тұлгаларьша негіз болатын да түлға 
емес, өз алдына жеке нольдік түлға. Ол жайында төменде ар- 
найы сөз болады.
6. Басқа 6 септік қосымшаларының түлғаланылуымен сөзғе 
қосылуы жағынан кейбір септік түрлерінің бір-бірімен үқсас, 
сәйкес жақтары және бір-бірінен айырмашылықтары айқын 
көрі н е д і:
а)ілік,табыс,шығыссептікжалғауларыныңдыбысүндестіғіне
байланысты варианттары н, д, т дыбыстарынан басталады, бүл 
жағьгаан осы септік түлғалары бір-бірімен сәйкес келеді; бірақ 
сөздің соңғы дыбысына бітуіне байланысты ол қосымшалардың
91

жалғануында ерекшеліктер, сәйкес келмейтін жайттар да бар. 
Мысалы, дауысты дыбысқа біткен сөзге ілік және табыс септік 
жалғаулары 

жүктеу/скачать 10,59 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: