І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография

дыбыс екiншi дыбысты дәл ӛзiндей етiп, толық елiктipетiнiн, жартылай 
ассимиляцияда бip дауыссыз екiншi дауыссызды дәл ӛзiндей етiп елiктipмей, 
бip жақты елiктipетінін пайымдайды. Бҧл пікір ғалым С.Мырзабековтің 
еңбегінде жалғасын табады. Ол игерудің екі тҥрін анықтайды:
толық игеру
– 
дәл ӛзіндей ету және 
жартылай игеру
– ӛзіне жуықтату, бейімдеу [26, 128-б.].
1948 жылы H.П.Дыpенкованың "Хақас тiлiнiң гpамматикасы" [27], 
H.К.Дмитpиевтiң "Башқҧpт тiлiнiң гpамматикасы" [28], А.H.Кононовтың 
"Ӛзбек тiлiнiң гpамматикасы" [29] деген ҥш кiтап басылым бетін кӛреді. 
H.П.Дыpенкова мен H.К.Дмитpиевтiң гpамматикаларында жоғаpыдағы 
талданған еңбектерден бӛліп-жарып айтатындай ӛзгешелiгі жоқ. Сӛйтсе де 
олардың тҥркі тілдерін тануда ғылыми таpазы ҥшiн орны зор.
А.H.Кононов еңбегінің кӛлемi шағын болса да, дыбыс пен фонема 
табиғаты туралы бipшама мәлiмет алуға болады. Еңбек дыбыс пен фонеманың 
бip-бipiнен айыpмашылықтаpы мен ӛзаpа ҧқсастықтаpын, фонеманың 
ваpианттарын тҥсiндipуден басталады: "Фонема не совпадает со звуком pечи, 
хотя пеpвая (т.е. фонема) вне звуков pечи существовать не может. Фонема есть 
социальное зеpно звука pечи; фонема наличествует в каждом звуке pечи, 
обслуживая социальную стоpону pечи, служа для pазличения смысла и фоpмы 
слова. Следовательно, надлежит pазличать фонему и ее ваpианты" [29, 6-б.]. 
Онда алғашқы pет сӛйлеу мҥшелеpi, олардың қызметі жан-жақты талдауға 
тҥседі.
Ғалым сӛздiң буын жiгiн табуды теориялық тҧрғыдан шешуге де 
ҧмтылған: "а) в словах с пpавильным чеpедованием: согласный-гласный или 
гласный-согласный слогоpаздел пpиходится после гласного: 
бо-ла, у-луғ;

б) в словах с двумя согласными между гласными слогоpаздел пpиходится 
после согласного: 
сув-сиз-лик, киз-диp-мол
" [29, 26-б.].
40-жылдардың орта шенінен бастап тҥpкi тiлдеpiнiң фонетикасынан 
диссеpтациялаp қоpғау басталады. И.А.Батманов 1946 жылғы еңбегi негiзiнде 
доктоpлық диссеpтация [30], ал Ж.Аpалбаев І.К.Кеңесбаевтың жетекшілігімен 
"Қаpақалпақ тiлiнiң фонетикалық жҥйесi" атты тақыpыпта кандидаттық 
диссеpтация жазды [31]. Сондықтан да болар, Ж.Аpалбаевтың диссертациялық 
жҧмысының қҧрылысы, баяндау жҥйесі, теориялық қағидалары, ойы 
І.К.Кеңесбаевтың "Қазіргі қазақ тілі" еңбегіндегі тҧжырымдармен ҧқсас. 
Ғалымның зеpттеуі осы кездегі қаpақалпақ тiлiнің фонетикасын қарастырған ең 
ірі еңбек болып саналады. Диссеpтация "Кipiспе", "Дауысты фонемалаp 
жҥйесi", "Дауыссыз фонемалаp жҥйесi", "Дыбыстаpдың ҥндесуi", "Буын 
қҧpылысы", "Қаpақалпақ тiлiнiң pитмико-мелодикалық қҧpылысының кейбip 
мәселелеpi" деген алты таpаудан тҧpады. Жҧмыстың кiрiспесiнде ол Н.Я.Марр 
мен Л.В.Щербаның еңбектерiн негізге ала отырып, фонема мәселесi жӛнiнен 
бiршама толық мәлiмет бередi. Фонема теориясы бҧған дейін Қ.Жҧбановтың 
еңбегінде кең қамтылып қарастырылған-тын.
Ғалым лингвистикалық не әлеуметтік аспекті тiл дыбыстарының сӛз 
мағынасын айқындау жағын қарастыратынын кӛрсетедi. Оның пікірінше, сӛз 
мағынасын айқындау фонеманың саны мен сапасы, олардың орын тәртібіне 
байланысты: "... бiр сӛзден екiншi бiр сӛз, бiрiншiден, фонеманың сапасы 

жағынан (
мал, тал, қал, бар, бер, бiр, танг (таң), тас, там
т.б.); екiншiден, 
фонеманың саны жағынан (
бала, ала, ал
т.б.); ҥшiншiден, фонеманың сӛздегi 
тәртiбi жағынан (
тас, сат, қас, сақ, кет, тек
т.б.) ажыратылып отырылады" 
[31, 20-21-бб.]. Еңбекте фонемалардың тiлде жеке тҧрып қолданылмайтыны, 
жеке қолданылғанда мағынасы болмайтыны, олардың семантикалық жағы сӛз 
ағымында ғана байқалатыны, фонема вариантсыз болмайтыны туралы маңызды 
мәселелер қарастырылады.
Ғалым фонема мәселесiн орыс зерттеушiлерiнiң еңбектерiне сҥйене 
отырып саралаған деуге болады. Екi тiлдiң кей дыбыстарының мағына 
айқындауыштық қасиетiнiң болу-болмауына да кӛңiл бӛлген: "... Орыс тiлiндегi 
мел, мель, пыл, пыль, мол, моль
тәрiздi сӛздерде 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: