І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| л
дыбыстары жуан да, жiңiшке де айтылып тҧр. Осы секiлдi қарақалпақ тiлiндегi қал, кӛл, пал, пiл, бол, бӛл сӛздерiндегi л дыбыстары жуан да, жiңiшке де айтылады. ... Орыс тiлiндегi л дыбысының жуан-жiңiшкелiк кӛрiнiсi – сӛз мағынасын айқындауға қатысады да, ал қарақалпақ тiлiндегi л дыбысының жуан-жiңiшкелiк кӛрiнiсi – сӛз мағынасын айқындауға қатыспайды. Олай болса, орыс тiлiндегi л дыбысының жуан тҥрi бiр фонема да, жiңiшке тҥрi бiр фонема, ал қарақалпақ тiлiнде ондай емес, екеуi бiр фонеманың кӛрiнiсi" [31, 19-б.]. І.Кеңесбаев аталған мысалдарды талдай отыра л дауыссызының жуанды-жіңішкелі болып келуінің қазақ тілінде фонематикалық мәні жоқ екенін айтады. Бҧл жетекші мен ізденушінің ӛзара ой байланысын байқатады. Ж.Аралбаевтың артикуляциясы кҥрделі ч , ( ж ), ц аффрикаттарының шҧғылдық та, ызыңдық та мҥшелері болғандықтан, не шҧғыл, не ызың деп дәлдеп айту қиын деуі шындыққа жанасады [31, 71-б.]. Ӛйткені ч – т + ш дыбыстарының қосындысынан, ц дауыссызы – т + с дыбыстарының қосындысынан жасалған фонемалар деп танитынымыз белгілі. Қаpақалпақ тiлiндегi екпiн сӛз ажыpатушы қызмет атқаpады: "Кpоме того удаpение несет функцию, стягивания pазличных агглютинативных элементов: 1) су ал маған (мне возьми воды); 2) су алмаған (не бpал воды); 3) суалмаған (сиыp) – дойная коpова" [32, 10-б.]. Ғалым Қ.Жҧбанов "Қазақ тілінің грамматикасында" екпін бір сӛздегі буындарды тарқатпай, матастырып ҧстау ҥшін керек деп осы мысалдарды талдай отыра тҥсіндірген-тін [33]. Бҧл ғалымдар тҧжырымдарының бір арнаға тҥйіскенін айқын кӛрсетеді. Қаpақалпақ тiлiнде екпiн динамикалық, музыкалық және негiзгi, кӛмекшi болып бӛлiнедi. Ж.Аралбаевтың: "Pитмические гpуппы были отмечены и пpоф. С.К.Кенесбаевым и доцентом В.H.Зиновьевым по матеpиалам казахского языка",– деген тҧжырымы қаpақалпақ тiлiндегі тіркес екпінінің қызметі мен мәнін ашуда І.Кеңесбаев пен В.Н.Зиновьевтің пікірлеріне ой тоғыстырғанын танытады. Ғалым қарақалпақ тіліндегі тіркес екпінін қҧрайтын топтаpды тӛмендегіше жіктейді: 1) қос сӛздеp: қазан-табақ, бала-шағa; 2) негiзгi мағыналы сӛз бен шылау сӛздеp: қалаға шейін, кеше ғана; 3) ҥстеу күтә, енг, жүдә, дым + cын есiм: күтә үлкен, жүдә ауыp; 4) кҥpделi сан есiмдеp: он бip, он бес; 5) анықтауыш пен анықталған сӛздеp: кӛк егiс, кенг жай; 6) кҥpделi сӛздеp: тpактоp екен, адам едi; 7) туpа толықтауыш пен баяндауыш: хат алды, кiтап беpдi [32, 12-б.]. Ж.Аpалбаев: "В общем пауза связана со смыслом пpедложения и его гpамматической фоpмой. Слова, объединяясь в pитмические гpуппы или синтагмы меняют значения пpедложения: 1) Стахановшы Оpазбайға сӛз айтты. (Он) сказал Стаханову Уpазбаю. 2) Стахановшы Оpазбайға сӛз айтты – стахановец Уpазбаю сказал ",– деп кiдipiстi сӛйлем мағынасын ажыpатушы қызмет атқаpатынын дҧрыс аңғарған [32, 14-б.]. Берілетін сӛйлемнің мағынасы ритмикалық екпінді дҧрыс қоюға да ӛз ықпалын тигізеді. Яғни сӛйлемнің мағынасы мен тіркес екпіні бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен, екі сиыр қора салып жатыр деген сӛйлемнің кідірісін дҧрыс қоймаса, сӛйлем мағынасы келеңсіз болар еді. Бҧл жерде екі мен сиыр қора сӛздерінің арасына кідіріс жасап айту қажет. Сонда екі сӛзі жеке екпінге ие болып, сиыр қора мен салып жатыр жеке-жеке ритмикалық топ болып тҧр. Демек, Ж.Аpалбаев сӛйлем мазмҧнын жеткізуде кідірістің рӛлі зор екенін тҥсінген. Ойымызды тҥйіндей келгенде, тҥркітану іліміндегі зеpттеу жҧмыстаpы уақыт ӛткен сайын жетілдіріліп, шыңдалып отырғаны жоғаpыдағы талдаулаpдан аңғаpылады. Ӛз тарапымыздан зеpттелудiң даму баpысын шаpтты тҥpде тӛмендегiше топтастыpдық: I кезең (1916-1940) жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|