І тілге қҰрмет – елге қҰрмет мәуелі ағаш
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ Мұхтарова Арайлым (Қазақстан)
| Әдебиеттер
Салқынбай А.Б. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. – Алматы, «Қазақ университеті», 2015. Омаров.А, Омаров Д. «Толық адам туралы таным», - 2003 ж [1] Ысмайылұлы Е.,Шашкин З. Абай поэтикасы // http://abai – inst.kz [2] Салқынбай А.Б. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. – Алматы, «Қазақ университеті», 2015. - 222 б. [3] Салқынбай А.Б. Абай сөзінің лингвопоэтикасы. – Алматы, «Қазақ университеті», 2015. - 166 б ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЕТІСТІКТЕРДІҢ МАҒЫНАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ Мұхтарова Арайлым (Қазақстан) Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Ғылыми жетекшісі: Салқынбай А.Б., ф.ғ.д., проф. Қазақ халқы сөз өнеріне бай халық қой шіркін! Әдеби тіліміздегі қай сөздің болмасын берер, ұғындырар мағынасы өте әріде. Алла бұл өмірдің қайнаған тіршілігі басталғанға дейін, зат деп танитын дүниенің бәріне атау берді. Оны адамның санасына құйды. Атау болмаса, өмірді тану, қоғамды тану деген түсінік болмаушы еді бәлкім?! Бүкіл кеудесінде жаны бар, оның ішінде «қазақ» деген халықтың маңдайына біткен сөз өнері - Тәңірден келген ұлы, қастерлеуге тұрарлық сыйы. Адам ұдайы қозғалыста, ізденісте жүретіндіктен кез-келген заттың атауына қызықты. Әр затты өзінше қабылдады, өзінше ұқты. Қазақ тіліндегі барлық атаулардың жалпы лексикалық және грамматикалық мағыналары болады. Ал оларды белгілі ғылым салаларында жік- жікке бөліп қарастырады. Әр сөздің қай сөз табына, сөйлемде атқарар қызметі қандай екендігін морфология, грамматика салалары зерттейді. Ал, мағыналық жағын, этимологиясына келер болса, лексикология және сөзжасам ғылымдары айналысады. Сөзжасам ғылымы бір кездері лексикология ғылымының көлеңкесінде жүргені белгілі. Қазіргі таңда, көп ғалымдардың қызығушылығына байланысты жеке сала ретінде танылып келеді. Толық зерттелді деп айтпасақ та, әлі де қарқынды зерттелу үстінде. Тіліміздегі қолданыс аясы кең, атқарар қызметі алуан түрлі, сөз табы бар. Ол істің істелетін қызметіне жауап беретін – етістіктер. Етістіктерді біз әдетінше, белгілі бір істің қимылын, іс әрекетін білдереді деп ұғынамыз. Ия, расында солай. Бірақ көбісі етістіктердің білдіретін мағынасы және сол мағыналарының қаншалықты аз-көптігіне мән бере бермесі анық. Адам болғасын үнемі қозғалысты қалап тұрамыз, ылғи да сөйлегенді ұнатып тұрамыз. Осының бәріне етістіктер жауап беріп, талдап, сұрақ қоя алады. Қарапайым әдеби тіліміздегі кез-келген бір мысалды алып талдап көрейік. Мысалы: Бар - етістігі. Бұл етістікті ең алдымен бұйрық етістігі деп танимыз. Және екіншіден белгілі бір нәрсенің бар екенін, сол нәрсенің тұрғандығын айтады. Ал, осы бар сөзінің тағы да қандай сөйлем мүшесі бола алатынын, қандай сөз тіркестерінде кездесетінін, және қаншалықты қолдану аясы кең- тар екенін қазақ тілінің әдеби ссөздігінен, өмірлерінің ұзақ жылдарын осы салаға арнаған ғалымдарымыздың еңбектерінен біле аламыз. Бар (1) есім. Дүниедегі нәрсенің бәрін қамтитын, барлық, бүкіл, тұтас. Дүние- қызықтырған қызыл киік, Бар адам соны қуған көңілі сүйіп. (С.Торайғыров, Шығ.) Бар қадарынша. Шамасы келгенше, мүмкіндігінше, әлінше. Романист аяқ алысының бір құптарлық жері-ол, бар қадарынша адамдардың жан жүйесіне үңілуге тырысады. ( «Қаз. әдеб») Барын аямады. Бәрін берді, еш нәрсесін қалдырмады. Аямады барын бізден бәрін қойды алдымызға. ( Қ. Сатыбалдин, Бақыт.) Бар (2) зат. 1. Баған үстелде қызмет көрсетілетін ішімдік пен салқын тағамдары бар шағын ресторан. 2. Шкафтағы немесе серванттағы ішімдік сақтайтын шағын буфет немесе жеке шкаф. Бар (3) зат. Кен. Көмір қазатын мәшиненің үңгу құралы. Бар- теңіз табиғатының жағалау жағындағы тізбек. ( Қаз.тілі термин. Су) Бар (6) мод. 1. Кеңістіктен белгілі орын алатын нәрсенің жоқ еместігі, нақтылығы, жоқ емес, бар болшылық. Жасымда ғылым бар деп ескермедім, Пайдасын көре тұра тексермедім. ( Абай) 2. Заттың біреуге тән екендігін білдіреді. Шекесінде Қамбардың, Бар екен алтын тұлымы. (Қамбар батыр) 3. Шын ақиқат болмысты білдіру үшін қолданылады. Үзіктері ағарыңқы, үйлері үлкен, ауыл сыртында желі де бар ( І. Жансүгіров, шығ.) 4. –ған, -ген тұлғалы етістікпен тіркесіп, «болды», «орын алды» деген мәнде қолданылады. Байбол- осы елдегі епті жігітттің бірі, азырақ орысша оқығаны да бар. (Б.Майлин, Шығ.) 5.Есім сөздерге тіркесіп, сол затқа ие екендігін білдіреді. Сен азаматтығың бар әйелсің, туған жер саған қымбат болуға тиісті. ( М. Жұмабаев, шығ). 6. – мас, - мес тұлғалы етісттікпен тіркесіп, кенеттен , аяқастынан болған қимылды білдіреді. Содан не керек, бір күні Афтабымның өзі « Кеттік болмасам Сәмәйінә»- демесі барма!- деп әңгімесін аяқтады. ( М. Әуезов, Абай жолы.) 7. –уға, -уге тұлғалы етістікпен тіркесіп, мүмкіндік мәнінде жұмсалады. Басы- қасында болды, байқай жүрді.( Б. Соқпақбаев, Бастан кеш.) 8. –ғы,-гі тұлғалы етістікпен тіркесіп, тілеу, қалау, мәнін білдіреді. Әкесінің бұл мінезін, көңілсіз күйін түсінбесе де әріден туып, бұрқанып басталар ыза- ызбарды анық сезетіндей. « Көке, сізді неге қорықшылықтан босатты? » деп сұрағысы бар. ( Д. Досжанов, Зауал.) 9. Аман-есен. Өздерің барсыңдар ғой?- Шүкір, бармыз.-Е, бар болыңдар! ( қ. Исабаев, Өрде) Адам бар ма? Ешкім жоқ. Ажалдан құтылатын адам бар ма, Алысып, арпалысып бәрін жығар, Несін созып айтайын осы сөзді Қайран, халқым, жалған сөз емес шығар ( Қбан жырау, Алтын қазық). Ай десе аузы, күн десе көзі бар. Асқан сұлу, өте, ажарлы, нұрлы, көрікті. Хасен бір жігіт ай десе аузы, күн десе көзі бар, ай маңдайлы , жұлдыз көзді сұлуға ғашық болған. ( С. Сейфуллин, Шығ). Ақысы бар. Есесі кеткен, ала алмаған өші бар. Бар боларсыз. Сау – сәлеметсіз бе, есен-саусыз ба? Бар болғаны. Не бары, бар- жоғы. Бар болғыр. Жеңіл- желпі, зілсіз жеку, кею. Бар болсын! Көңілі толмау, місе мұтпау мағынасындағы сөз. Барға қанағат етті. Қолдағысына риза болды. Барымен базар. Азға қанағат тұтты. Көзі барда. Аман-сау кезінде, тірісінде. Қолда бар. Иелігінде, меншігінде. Қыры бар. Қабілетті, епті. Несі бар? Онда тұрған ештеңе жоқ, ұялатын дәнеңесі жоқ. Аузы барды. Батылы жету. Ары бармады. Ұяты жібермеді. Барын шашты. Бүкіл байлығын жұмсады, ысырап етті. Бармасаң бадал. Қарғау. Тілін алмаған адамға айтылатын наразылықты білдіретін сөз. Жұмысқа қолы бармады. Жалқауланды. Ұрын барды. этн. Қайныма қарға мініп, ұрын бардым, Құрбыдан өзім қатар бұрын бардым.(Қаз. ертегі) Барар күн туды. О дүниеге кететін сәт келді. Сөзі бар. Келіскен уәдесі бар. Бұл бар сөзінің әлі де толық берілген мағыналары емес. Айтылмаған мағыналары қаншама. Үш әріптен құралған сөздің қасиеттілігі өте жоғары. Біз бұл мағыналарды білгенімізбен, ауызекі сөйлеуде қолданбауымыз мүмкін. Көбіне әдеби шығармалардан байқаймыз, мысалдарды кітаптан іздейтініміз рас. Бар сөзінің тірсесу, қолдану қызметі алуан түрлі болып шықты. Әрине, өте тамаша, тыңғылықты зерттеу жұмысын жүргізуге тұрарлық тақырып. Менің айтар ойым, қазақ тіліндегі етістіктердің мағыналарын ашу және оны орнымен белсенді қолдану қажет. Тіл білімінде етістіктердің алатын орны ерекше. Себебі, ешқандай сөйлем етістіксіз мәнсіз, тұзы кем ас сияқты болады деп ойлаймын. Мен болашақ филолог ретінде алдағы жылдарымда, тек кана бар сөзінің ғана емес, тіліміздегі барлық сөздің айтар, жеткізер мағынасына аса қызығушылықпен, ізденіспен қарайтынымды сенімді айта аламын. Филогог маман талқылап, зерттемесе басқа маман иелеріне бұның керегі шамалы. Бірақ, қазақ ұлтының азаматы ретінде қай-қайсымыз болмасын сөз өнерімізді бағалау, қастер тұту, шаң-тозаң түсірмеу, ар алдындағы міндетіміз. жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|