Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| Партия қайда жіберсе, мен сонда барамын (Мұқанов). Мен, жұрт қ а й д а болса, с о н д а болам да, балам (Мүсірепов).
б) Бағыныңқыда неғұрлым, басыңқыда соғұрлым мөлшер үстеу-лері қолданылып та шарттық болмыстың мөлшері білінеді. Кісі не-ғұрлым көп болса, канал соғүрлым тез бітеді (Мұқанов). Көмірді неғұрлым көп берсе, ақы солғұрльп көп. Уклон неғұрлым ұзара берсе, солғұрлым көмір қойнына қол еркін жетпек... (Мұстафин)... Жарық неғұрлым көп түссе, өсімдік солғұрлым жақсы өседі (Иманжанов). Жоғарыда талдағанымыздай, бір-біріне қатысты айтылған сөздер сөйлемнің шарттылық мәнін күшейте түседі. Реалды шарт бағыныңқы сөйлемдердің шарттық дәрежесі әр- дайым бұлай күшті түрде көріне бермейді, көбінесе,олар жай қалып- та жұмсалады. Мұндайда бағыныңқы мен басыңқы сөйлемдердің баяндауыштары шақ жағынан өз ара тығыз байланыста келіп, төмендегіше қолданылады: 1) Б а ғ ы н ы ң қ ы сөйлемнің баяндауышы етістіктің келер шағында тұрады да, басыңқынікі а у ы с п а л ы осы шақ, болжалды, келер шақ және ж е д е л өткен шақ түрлерінде жұмсалады. Қораның ортасын бір сүйемдей қ а з с а, бір құмыра алтын ш ы ғ а д ы (Фольк.). Сен оның тілін б і л с е ң, көкірек көзің ашы- лады. (Абай). Аспаннан жаңбыр құйылса, еңбегі жанады (Мұқанов). Жалпы теңдік о р н а с а, өңешін үңірейткен озбырлық та ж о й ы л а д ы, — деді ішінен (Талжанов). Бұлақты таудан арна ақса, Теңіз б о л ар аяғы (Жамбыл). Бұл тойға Ақан к е л с е, шығар үн де сонікі (Мүсірепов). 2) Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы өткен ш а қ п е н беріледі де, басыңқынікі — ауыспалы осы шақ, болжалды келер шақ және өткен шақ түрлерінде келеді. Мұндайда бағыныңқының баяндауышы болымсыз түрде жұмсалады. Біз ешкімнің ештеңесін а л м а с а қ , бізге н е қыла қояр д е й с і ң (Сейфуллин). Қу малдың з а р ы ө т п е с е, Айша сияқты көлдегі аққу құстың балапанындай мөлдіреген сұлуды қатыны өліп қалған күйек сақал, қара шұбар сұмға еріксіз қосып берер м е е д і? Сен болыс болмасаң, Базаралы к е л е р м е еді? (Әуезов). Егер сол үйдің менімен шамалас баласы мұрнына шөп жүгіртпесе, одан да кеш оянатын т ү р і м б а р е к е н (Мұқанов). II. И р р е а л д ы шарт бағыныңқы. Жоғарыда талданған сөйлемдерден шартқа негізделген уақиға нәтижесінің орындалуы шындыққа қарама-қайшы келмейтіні байқалды. Сондықтан да оларда компоненттердегі оқиға әрекеттердің бірінің орындалуына байланысты екіншісінің де іс жүзіне асырылатыны белгілі болып тұрады. Шартты бағыныңқы сөйлемдерде мұндай аралық қатынас әр- 200 дайым осы түрде келе бермейді. Кейде бағыныңқы сөйлемдегі қойылған шарт басыңқыдағы нәтиженің орындалуына қайшы тұрады, осыдан барып хабарланған уақиға, негізінде, іс жузіне аспайды, субъектінің алға қойылған мақсаты орындалмайды. Синтаксистік компоненттер арасында болатын мұндай мағыналық қатынастағы сөйлемдерді тюркологияда шартты бағыныңқының ирреалды түрі (кейде потенциялды түрі) деп атап жүр. Мәселен, мына тәріздес сөйлемдерді уақиға барысы нәтижесінің орындал-мауына байланысты ирреалды шарт багыныңқы деп таныған жөн: Егер көңілді кірбең ой баспаса, бүгін Әбіш атқа мініп ап ағындап шапқылар е д і (Әуезов). Шындығында, сол күні Әбіш шапқылады ма? Әрине, жоқ. Оған себеп Әбіштің ауыр ойда болуы. Ауыр ойда болмаса, оның шабуы да ықтимал. Алайда, жоғарыдағы сөйлемнен Әбіштің шапқыламағандығы байқалып тұр. Мұндай ұғымның болуын сөйлемнің өз басынан не контекст арқылы ажыратуға болады. Соңғыда шартты бағыныңқының ирреалдылығы сол сөйлемнің алдында не соңында келген сөйлемдерден айқындалып тұрады. ...көпшілікті жинақы ұстай алмады. Қайдан ұстасын. ¥ с т а р е д і, оң қ о л ы, о й м а қ т а й а у з ы, жү д ә, т а з а тұрса!... Аузы да, қолы да былығып жатты (Мұқанов). Сиректеп терілген сөйлемнің ирреалдылығы алдыңғы және соңғы сөйлемдерден айқын білініп тұр: алдыңғы сөйлемнен оның көпшілікті ұстай алмағаны хабарланса, соңғы сөйлемнен — ұстай алмауының себебі қолы мен аузының таза емес, былығып жатқандығынан екендігі ұғынылады. Енді мына сөйлемді қараңыз: О н д а й х а л г е М а р ф у ғ а к е л-м е с п е е д і, қ а й т е р е д і, е г е р м а ң ы н д а к ө ң і л і н ау- лап кеңесерлік а д а м б о л с а. Ондай адам маңында түгіл бүкіл Алмалықта жоқ... (Мұқанов). Сирек терілген сөйлемнің ирреалды-лығы соңғы сөйлемнен айқындалып тұр: маңында кеңесерлік адам болған жоқ, сөйтіп, мұнда да бағыныңқы сөйлем басыңқыдағы нәти-женің (Марфуғаның ондай халге келмеуі) шығысына қайшы келгендігі байқалады. Ирреалды шарт бағыныңқы сөйлемнің мұндай мағыналық қаты-наста жұмсалуы оның екі жақты баяндауыш формаларының берілуі-не және бүтіндей сөйлемнің ішкі мазмұнына байланысты болады. Сондықтан шартты бағыныңқының бұл түрінде де бағыныңқы мен басыңқы баяндауыштарының бір-бірімен ара қатынас байланыстарын талдау — бұл сөйлемнің шарт негізіндегі ирреалдылығын айқындай түседі. Ирреалды шарт бағыныңқы сөйлемдердің баяндауыштарының тұлғалық, шақтық жағынан бір-бірімен ара қатынастары төмендегіше болады. Б а ғ ы н ы ң қ ы сөйлемнің баяндауышы өткен шақтық ұғымды білдіреді де, басыңқынікі — аяқталмаған өткен шақта (имперфект) тұрады. Тұлғалық жағынан басыңқының баяндаушы әрдайым да еді көмекші етістігімен тіркесе айтылған келер шақты есімшенің болымды (-ар), болымсыз (-мас) түрінде келіп отырады да, б а ғ ы - н ы ң қ ы с ы н і к і — етістіктің шартты рай тұлғасында және -ған формантты есімшенің жатыс септігінде келеді. Мен сол үйде т ұ р а б е р е р м е е д і м, қайтер ем, егерде «тышқан інге ене алмай жүріп құйрығына қалжуар байлапты» дегендей өзім тиыш жүрсем... Олар осы әнді ұзақ айтып отырып а л а р м а е д і, қайтер еді, егер үстерінен гулеп балшық төгіліп к е т п е с е. Тарпаңдау ат мөңкімегенде, әрі қарай да жылжып ү л- г і р е р м е е д і м, қайтер едім, оныма «тәңірім» дес бермей 201 жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|