Ii синтаксис қ а з а қ с с р-н ы ң «Ғылым» баспас ы алматы — 1967 494. 342
I. Р е а л д ы ш а р т б а ғ ы н ы ң қ ы
жүктеу/скачать 2,15 Mb.
|
kazak tili grammatikasi. 2 часть Синтаксис (1)
| I. Р е а л д ы ш а р т б а ғ ы н ы ң қ ы. Мұнда бағыныңқы компонентте болатын шартқа басыңқыдағы нәтиже қайшы келмейді, қайта сондағы (бағыныңқыдағы) бір қимылдың болуына байланыс-ты іле екінші бір қимыл орындалатын болады. Сөйтіп, компоненттер арасындағы қимыл, әрекеттердің осындай аралық қатынастары негізінде айтушы адам тарапынан баяндалған оқиға іс жүзіне асатын болып тұрады. Шартқа негізделген оқиғаға нәтиженің болмысы қайшы келмейді. Ол (оқиға) қазір не келешекте орындалатын болады. Сондықтан да мұндай сөйлемдердің бағыныңқыларының баяндауыштары осы — келер шақпен беріледі.
198 Шартты бағыныңқының бұл түрінде шарттық дәреже біркелкі бола бермейді. Бірінде шарт айқын, өте күшті көрінсе, енді бірінде солғын болады. Мына екі сөйлемді салыстырып қараңыз: Қолыңдағың аз көрінсе, әлің жетсе тек болыс бол (Әуезов). Бір атқаннан кейін тілін жібермей тартып тұрсаң, кезекпен барлық оғын бірінің артынан бірі шығарады (Мұқанов). Алғашқы сөйлемде шарт дәрежесі күшті берілген, сондықтан мұнда, тіпті, бұйыра айту да бар. Ал, кейінгі сөйлемдегі шарт дәрежесінің күші, әрине, алғашқыдай емес, мұнда тек бір қалыпты түрде ғана берілген. Бүтін сөйлемнің өнбойынан байқалатын шарт-тық дәреженің мұндай әр түрлі болуы оның құрылымдың өзгешелі- гімен айқындалынады. Алайда қайсысында болмасын бағының-қыдағы қойылған шарттық болмыстың басыңқыда орындалу нәтижесі қалай болса да іс жүзіне асырылуға тиіс екендігі белгілі болып тұрады. Бұл жағдай, әсіресе, алғашқы сөйлемдерден айқын байқалады. Өйткені мұнда шарттық негіз екі жағында да (бағыныңқы, басыңқы) бір-біріне қарама-қарсы қойылады: бағыныңқы компонентте бір уақиғаның орындалу барысына шарт қойылса, басыңқыда сол шарттың орындалуына қайтарма ретінде тағы да шарт қойылады. Мұндай қатынас, сөз жоқ, шарттық дәрежені күшейтеді. Шартты бағыныңқының күшті түрінде болатын мұндай заңды-лықтар бүтін сөйлемнің құрылымымен астарласып жатады. Олар тө-мендегіше: 1) Басыңқының баяндауышы етістіктің бұйрық райында келеді. Бұлайша берілу — бағыныңқыдағы шарттық дәреженің күшін одан сайын арттыра түседі. Еңбегін сіңірмесе, ешкімге бидай бермеңдер... (Ерубаев). Әгәр зорлықпен о т ы р с а, күйеуімен қосып а л ы п к е л і ң д е р осында. Әгәр совет тәртібіне бағынбаса, күшпен бағындырыңдар (Мұстафин). Қысым көрсеңдер, осында к е л і ң д е р! (Сейфуллин). 2) Кейбір реалды шарт бағыныңқы сөйлемдер а н т есебінде келеді: айтушы адам бір нәрсені орындау үшін өзіне серт қояды. Мұндай көрініс бағыныңқының баяндауышы болымсыз түрде келуі мен басыңқының баяндауышы ант есебінде айтылған сөздер арқылы (атым құрысын, аруағы атсын, құрып қалсын т. б.) берілуінен айқын байқалады. Бұл жай да шарт мәнін күшейтіп тұрады. Тап осы жолы тұяқ серіппесек, бәрімізді де атаның а р у а ғ ы а т с ы н! Мен елдің көз жасын тыйып, айналадағы көрші елдің есесін Оразбай мен сенен әпермесем, өзге жаман-жәутік, жалғыз-жалқы сүмелек ұрыдан әпергенім құрып қ а л с ы н! (Сейфуллин). Жаясының майы тап б і р е л і ш ы қ п а с а, м ұ р н ы м д ы к е -с і п б е р е й і н (Әуезов). 3) Реалды шарт бағыныңқының күшті түрі мүшелік қ а т ы н а с негізінде жұмсалған сөйлемдер арқылы да жасалады. Мүшелік қатынас дегенімізде бағыныңқыда сұрау есімдігі мен басыңқыда со-ған лайық сілтеу есімдіктерінің бірі қолданылып, олардың бір-бірімен өз ара іліктесе айтылуын түсінетін боламыз. К і м осы тіресте әкетсе, соныц ж ү л д ы з ы оңынан туды дей бер! (Мұқанов). Мүшелік қатынаста жұмсалған сөйлемдердің барлығы бірдей шартты бағыныңқы бола бермейді, кейде олар мағыналық жақтан ыңғайлас бағыныңқы да бола алады. Реалды шарт бағыныңқыдағы мүшелік қатынастағы сөздер өз ара төмендегіше мына түрде жұптаса қолданылады: а) Бағыныңқы сөйлемде кім, не, қай сұрау есімдігі, басыңқыда сол сілтеу есімдігі келеді: 199 Күндерде бір күн сол елдің патшасы: — К і м д е-к і м н і ң ая-ғындағы. кебісі жараса, қызымды соған беремін; к і м д е - к і м н і ң аяғындағы кебісі ұлымның аяғына жараса, с о л қызды ұлыма алып б е р е м і н, — деп еліне жар салыпты. Осы топта к і м д е-кім күресіп жығып, к ү ш і а с с а, қызымды соған беремін(Фольк.). К і м ақшаны көп берсе, соның баласын қалдырады (Сейфуллин). Қай жақтың атызы бұрын бітсе, сол жақ суды бұрын алады (Мұстафин). ә) Бағыныңқы сөйлемде қайда сұрау есімдігі де, басыңқыда сонда сілтеу есімдігі айтылады: жүктеу/скачать 2,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|