Мына жердегі тобын үркітіп қ у ы п жүрсе, әне жердегі то-бы егінге қ о н ы п ж а т а д ы (Мұқанов). Қанша ашу ш а қ ы р-д ы м д е с е д е, Жәуке т ы ң д а п о т ы р осы әнді (Майлин). Олардың қолдары байлаулы, мойындары бұғаулы болғанмен, өз жерлерінің үстінде н ы қ б а с а д ы (Талжанов).
Бұл Құрымбайдың ойынша жай әңгіме болғанмен, колхоз жастары үшін бағалы б а я н д а м а е д і (Майлин). Бойың көкке ж е т с е д е, ойың әлі қ ы с қ а е к е н (Әбішев).
Қарсылықты бағыныңқының осы түрінде мынадай да құбылыс байқалады. Кейде бағыныңқы сөйлемде іс-әрекет орындалмайды да, басыңқыда — орындалады. Басқаша айтқанда, бағыныңқы сөйлемдегі оқиға басыңқыдағы амалға болымсыз түрде қарсы қойыла айтылса да, басыңқы сөйлемдегі қимыл, әрекет жүзеге асырылады. Осыдан барып сөйлемнің түпкі мазмұнынан нысанаға алынған іс-әрекеттін орындалғанын байқаймыз. Мұндайда бағы-ныңқының баяндауышы әрдайым етістіктің болымсыз түрімен беріледі де, басыңқынікі — болымды түрінде келеді. Бұл ретте реалды қарсылықты б а ғ ы н ы ң қ ы сөйлемнің б а я н д а у ы ш ы, көбінесе, да дәнекерлігімен қосыла айтылған б о л ы м с ы з түрдегі етістіктің шартты рай тұлғасы (бар+ма + са да) мен есімшенің --ған+мен түрінде келеді. Ал, б а с ы ң қ ы н ы ң б а я н д а у ы ш ы, жоғарыдағыдай, етістіктің нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ, жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ түрлерінде жұмсалады. Сонымен қатар, еді көмекші етістігі есім сөздермен тіркесе айтылады немесе е с і м сөзінің өзімен-ақ беріледі.
... аяқ кезде көзде жас болмаса да, өтірік анда-санда бір 6 а қ ы-ры п қойып ж а т ы р. Өңі-түстерін танымаса д а, бойлар көрінген соң амандасу басталды (Әуезов). Алдағы Айбаршаға Дәулеттің көзі тез жетпегенмен, көңілі тез-ақ ж е т т і. Күн әлі ж ы л ы н ы п б о л м а ғ а н м е н, бұл кезде Сыр өлкесінің жұқа қары еріп, ж е р қарауытып қ а л ғ а н (Мұқанов).
205
II. И р р е а л д ы қ а р с ы л ы қ т ы б а ғ ы н ы ң қ ы. Қарсы-
лықты сабақтастың бұл түрінде бағыныңқы сөйлемде іс орындаушы адамның бір нәрсе, жағдай үшін әрекеттенгендігі, істі орындағаны байқалса, басыңқы сөйлемде сол әрекет, уақиға орындалмай, теріске шығарылады. Осыдан барып сөйлемнің түпкі мазмұнынан ойға алынған қимыл, әрекеттің іс жүзіне аспағандығын аңғарамыз. Бұл ретті бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы етістіктің болымды түрімен беріледі де, басыңқынікі болымсыз түрде және емес, жоқ сөздерімен тіркесе айтылады.
Мұндай ирреалды қарсылықты сөйлемнің б а ғ ы н ы ң қ ы жа- ғының баяндауышы жоғарыда талданған барлық жолдармен келе алады да, басыңқынікі келер шақты есімшенің б о л ы м с ы з (-мас) түрі, етістіктің нақ осы шақ, ауыспалы осы шақ, жедел өткен шақ, бұрынғы өткен шақ түрлерімен беріледі. Сонымен қатар, басыңқы-ның болымсыздық мәндегі емес, жоқ көмекші баяндауыштары есім, есімше сөздерімен тіркесе айтылады немесе негізгі баяндауыш болымсыздық мәндегі сыз, –сіз, косымшасын жалғайды.
Мен а й т с а м, қарысып тыңдамайды (Майлин). Шешелері 6 ұ ғ а н біресе қымыз, біресе тоңазыған ет, біресе шай ұсынып т ы қ п а л а й б е р с е д е, баланың бойына ас батпады (Әуезов). Қанша қапшық ү й с е д е, бір толмайды сарайы. Сырбай қанша б а с т ы р м а л а т қ а н м е н, Дәулет өз сөзінен тынбайды (Мұқанов). Түн әзір тыныш болғанмен, ешкім ұйықтамапты (Мүсірепов). Кейде ондай танаптар б о л а тұра, жерінің топырағы қолайлы келмейді (Мұқанов).
Абылғазының қолындағы Жиреншенің құсы тіленіп т а л п ы н - с а д а, Жиренше оны жіберткен ж о қ. Үш болысқа бұл кесік ө р е с к е л тәрізденгенмен, олар амалсыз, титығы құрып үнсіз қалды (Әуезов).
Жоғарыдағы сөйлемдердің бағыныңқы жақ компоненттерінде белгілі бір субъект тарапынан оқиға, болмыстың орындалғаны (әрине, ол басыңқыда теріске шығарылады) байқалып тұр. Кейде осы тәріздес сөйлемдердің бағыныңқыларында іс, әрекеттің әлі болмағандығы, тек субъектінің соны орындауға жаңа да бет бұрған-дығы білініп тұрады. Мұндайда бағыныңқының көмекші баяндауышы түрінде келіп отырады.
Достарыңызбен бөлісу: |